TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (253) 2019 17<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI ĐƯƠNG ĐẠI<br />
TRẦN THANH PHƯƠNG*<br />
<br />
<br />
Đương đại là một thời kỳ với nhiều chuyển biến mạnh mẽ và bất khả đoán trên<br />
nhiều phương diện. Bài viết nhận diện các đặc điểm tư tưởng của thời đương<br />
đại và đề cập đến một số vấn đề nổi bật mà nhân loại đang phải đối mặt từ<br />
nửa sau thế kỷ XX đến đầu thế kỷ XXI như toàn cầu hóa kinh tế, cuộc cách<br />
mạng công nghiệp lần thứ tư, khủng hoảng môi trường ở cấp độ toàn cầu và<br />
sự phân tán quyền lực như một thách đố cho nền chính trị đương đại. Kết quả<br />
cho thấy các vấn đề thực tiễn đương đại có những điểm chung như sự đan xen<br />
và thâm nhập vào nhau giữa tính hiện đại và hậu hiện đại, giữa cái trung tâm và<br />
phi trung tâm, giữa cái duy lý và phi lý, mâu thuẫn, phức tạp, bất ổn và nhiều<br />
yếu tố khác.<br />
Từ khóa: đƣơng đại, toàn cầu hóa, cách mạng công nghiệp lần thứ tƣ, khủng hoảng<br />
môi trƣờng, phân tán quyền lực chính trị<br />
Nhận bài ngày: 25/7/2019; đưa vào biên tập: 28/7/2019; phản biện: 1/8/2019; duyệt<br />
đăng: 4/9/2019<br />
<br />
1. ĐẶT VẤN ĐỀ hội, kỹ thuật) nhằm chỉ ra thời cơ,<br />
Nghiên cứu về thời đƣơng đại là một thách thức và tƣ vấn chính sách. Bài<br />
trong những yêu cầu cấp bách của viết nhằm làm rõ một số vấn đề trong<br />
đời sống thực tiễn để nắm đƣợc tính thời đại ngày nay, trong bức tranh<br />
phức tạp của những hiện tƣợng đang tổng thể đƣơng đại không nằm ngoài<br />
biến chuyển mau lẹ và nhận thức các nghiên cứu chung trƣớc đó.<br />
đƣợc mọi biến động của thời đại, đối 2. NHẬN DIỆN MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM<br />
diện với những rủi ro khó lƣờng. CỦA THỜI ĐƯƠNG ĐẠI<br />
Trong khoa học xã hội ở Việt Nam Về mặt thuật ngữ, chữ “đƣơng đại”<br />
hiện nay đã có những công trình ban đầu có nguồn gốc từ tiếng Latinh<br />
nghiên cứu về thời kỳ này. Tuy nhiên, thời Trung cổ là “contemporarius” sau<br />
các công trình ấy hoặc là đƣa ra các biến thể thành “contemporalis”, đƣợc<br />
nhận định dƣới dạng khái quát lý luận ghép từ hai thành tố “con” có nghĩa là<br />
về các đặc tính bên trong, hoặc là “cùng với” và “tempus/tempor” có<br />
tổng kết các biểu hiện của hoạt động nghĩa là “thời gian”, nhằm chỉ “cái gì<br />
thực tiễn - hoạt động vật chất ở bên đó hiện tồn, ngƣời đang sống, sự kiện<br />
ngoài (đời sống kinh tế, chính trị, xã đang xảy ra ở cùng thời điểm; thuộc<br />
về hoặc đang diễn ra ở thời điểm hiện<br />
*<br />
Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ. tại” và trong tiếng Anh ngày nay là chữ<br />
18 TRẦN THANH PHƢƠNG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI…<br />
<br />
<br />
“contemporary”(1). đại là sự theo đuổi tri thức khách<br />
Ở góc độ lịch sử, theo Nguyễn Minh quan, phƣơng pháp khoa học, các<br />
Quân (2012), thời kỳ đƣơng đại mà niềm tin phải dựa trên các sự kiện<br />
chúng ta đang sống là thời hậu hiện quan sát và kiểm tra đƣợc; nó “tin<br />
đại (post-modern era, post-modernity) tƣởng vào sức mạnh của lý tính và tƣ<br />
bắt đầu từ giữa thế kỷ XX trở đi, trong duy phê phán, xem khoa học - chứ<br />
khi đó thời kỳ hiện đại đã qua đánh không phải tôn giáo - là nơi có thẩm<br />
dấu một kỷ nguyên tƣơng đối dài quyền giải đáp những bí mật của đời<br />
trong lịch sử thế giới, bắt đầu từ thời sống” (Bùi Văn Nam Sơn, 2017: 185).<br />
Phục hƣng, kéo dài gần một nửa Hơn nữa, thời kỳ này lý tính đƣợc sử<br />
thiên niên kỷ, cho đến giữa thế kỷ XX. dụng nhƣ một phƣơng tiện đầy quyền<br />
năng để hợp lý hóa mọi thứ nhằm tạo<br />
Theo nhà nghiên cứu Bùi Văn Nam<br />
nên một trật tự từ những hỗn loạn và<br />
Sơn, ngay khái niệm “hiện đại” cũng<br />
nó trở thành cƣơng lĩnh cho hành<br />
khá nhập nhằng theo nhiều cách<br />
động: xây dựng một xã hội hợp lý có<br />
phân kỳ khác nhau: nó có thể bắt đầu<br />
nghĩa là tạo nên một trật tự ổn định;<br />
từ giữa thế kỷ XV (với việc Châu Âu<br />
xã hội ổn định chừng nào thì chức<br />
ra khỏi thời Trung cổ với các sự kiện<br />
năng của nó càng hoạt động hữu hiệu<br />
lịch sử nhƣ khám phá Châu Mỹ, phát<br />
chừng đó và càng hợp lý hơn<br />
sinh ra máy in, hình thành chủ nghĩa<br />
(Nguyễn Minh Quân, 2012).<br />
tƣ bản…) cho tới ngày nay. Nó cũng<br />
có thể đƣợc chia ra thành thời Cận Thời hậu hiện đại bắt đầu từ giữa thế<br />
đại từ thế kỷ XV đến Đại cách mạng kỷ XX nhƣ một cách phản ứng lại thời<br />
Pháp và thời hiện đại từ Cách mạng hiện đại, rằng lý trí và sự tinh khôn<br />
Pháp đến ngày nay (Bùi Văn Nam của con ngƣời không thể đạt đƣợc<br />
Sơn, 2011). Một thời đại lịch sử hạnh phúc mà chúng ta mong mỏi,<br />
không đơn thuần chỉ đƣợc nhận thức trƣớc những thảm họa và hậu quả<br />
dựa vào các sự kiện có tính nhảy vọt của các chiến lƣợc hiện đại hóa nhƣ<br />
nhƣ Đại cách mạng Pháp năm 1789 tàn phá môi sinh, lịch sử đẫm máu<br />
đã lật đổ chế độ quân chủ chuyên chế của thế kỷ XX, sự nghèo đói, bất công<br />
hay Cách mạng tháng Mƣời Nga năm lan tràn (Bùi Văn Nam Sơn, 2017:<br />
1917 đã lật đổ chế độ tƣ bản chủ 186-187). Trong nghĩa thông thƣờng,<br />
nghĩa, tức dựa vào sự thay thế lẫn cái hậu hiện đại phải đến sau cái hiện<br />
nhau giữa các chế độ chính trị xã hội, đại và nhƣ vậy hàm ý về sự chấm dứt<br />
mà còn nhất thiết phải dựa trên của tính hiện đại (dẫn theo Nguyễn<br />
những đặc tính nhƣ cấu trúc văn hóa Xuân Nghĩa, 2014: 46). Nhƣng hậu<br />
hay thái độ tƣ tƣởng của một xã hội hiện đại không chỉ là cái đến sau hiện<br />
nhất định thông qua các khuynh đại mà nó còn ngầm ẩn cái gì đó mà<br />
hƣớng triết lý, chính trị, tôn giáo, khoa không còn là hiện đại nữa, theo<br />
học của nó. Tƣ tƣởng của thời hiện Appignanesi và Gattat (2006: 4) trong<br />
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (253) 2019 19<br />
<br />
<br />
cuốn Nhập môn chủ nghĩa hậu hiện […] một phần của cái hiện đại. Tất cả<br />
đại, “nó chống lại và che mờ ý nghĩa những gì có đƣợc, dù chỉ mới hôm<br />
của chủ nghĩa hiện đại, nó hàm ý một qua, đều phải bị hoài nghi”<br />
tri thức trọn vẹn về cái hiện đại đã bị (Appignanesi & Gattat, 2006: 19-20).<br />
vƣợt qua bởi một thời đại mới […] Với Lyotard “Hậu hiện đại không phải<br />
Mỗi thời đại, dù là thời đại nào đi nữa, là sự cáo chung của Hiện đại [...] mà<br />
đều đƣợc xác định thông qua bằng là một quan hệ khác với hiện đại”<br />
chứng là những thay đổi mang tính (dẫn lại Bùi Văn Nam Sơn, 2007: 15),<br />
lịch sử trong cách chúng ta nhìn, nghĩ có nghĩa là nó hoàn tất những đề án<br />
và tạo ra chúng”. Về mặt nội dung, còn dang dở của thời Khai minh, “cứu<br />
“hậu - hiện đại” chủ yếu là “một loại vãn” và bảo vệ những giá trị đích thực<br />
hình tƣ tƣởng và lối sống” (Bùi Văn của Hiện đại: sự tự do và sự khai<br />
Nam Sơn, 2011). Vậy, đặc tính của phóng của cá nhân (Bùi Văn Nam<br />
thời hậu hiện đại cũng chính là tính Sơn, 2012).<br />
hậu hiện đại (postmodernity), là thời Những quan điểm trên cho thấy từ<br />
đại của những “phân mảnh, thất giữa thế kỷ XX cho đến thời điểm hiện<br />
thƣờng, bất xác định và phi lý tính”. tại, thời đƣơng đại là sự đan xen,<br />
Trong cuốn Hoàn cảnh hậu hiện đại, thâm nhập vào nhau giữa tính hiện<br />
Lyotard (2008: 54) viết: “hậu hiện đại đại và hậu hiện đại, giữa cái toàn thể<br />
là sự hoài nghi đối với các siêu tự sự”. và cái phân mảnh, giữa cái trung tâm<br />
Siêu tự sự (méta-récits) hay đại tự sự và cái phi trung tâm, đầy mâu thuẫn,<br />
(grands récits) “là những chân lý dĩ nhiên bao gồm cả tính phức tạp và<br />
đƣợc coi là phổ quát, tuyệt đối hoặc bất ổn. Đây cũng là những đặc điểm<br />
tối hậu, đƣợc dùng để hợp thức hóa của tính đƣơng đại (contemporality).<br />
hay chính đáng hóa một số đề án nào 3. MỘT SỐ VẤN ĐỀ NỔI BẬT CỦA<br />
đó, có thể là đề án chính trị hoặc đề THỜI ĐƯƠNG ĐẠI<br />
án khoa học” (Appignanesi & Gattat, 3.1. Toàn cầu hóa kinh tế<br />
2006: 103). Điều đó có nghĩa rằng Toàn cầu hóa nền kinh tế ngày nay<br />
hậu hiện đại đƣợc xem là thời cáo đã trở thành một xu thế chung của<br />
chung của các đại tự sự. thời đại mà các quốc gia, dân tộc<br />
Một số nhà nghiên cứu cho rằng, hiện không thể bỏ qua đƣợc. Về bản chất,<br />
đại cũng chính là hậu hiện đại: “cái toàn cầu hóa kinh tế là sự gia tăng<br />
hiện đại luôn luôn xung đột với những nhanh chóng các hoạt động kinh tế<br />
gì đến ngay trƣớc nó. Cũng trong vƣợt biên giới giữa quốc gia và giữa<br />
nghĩa này, cái hiện đại luôn luôn có các khu vực với nhau, tạo ra sự tùy<br />
nghĩa là hậu (sau)-một-cái-gì-đó. Cái thuộc lẫn nhau giữa các nền kinh tế<br />
hiện đại kết cục xung đột với chính nó trong sự vận động và phát triển hƣớng<br />
và không tránh khỏi trở thành hậu- tới một nền kinh tế thế giới hội nhập<br />
hiện đại [...]. Vậy thì, hậu hiện đại là và thống nhất (Phùng Văn Thành, 2014:<br />
20 TRẦN THANH PHƢƠNG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI…<br />
<br />
<br />
4-5). Nền tảng của kinh tế toàn cầu đã của họ, mở rộng cửa hơn nữa để<br />
diễn ra từ những năm sau Chiến bƣớc vào một cuộc cạnh tranh kinh tế<br />
tranh thế giới thứ hai. Dĩ nhiên, liên trên quy mô toàn cầu, bởi họ biết rằng<br />
kết thƣơng mại và kinh tế có vũ trang thắng lợi về mặt trận kinh tế quyết<br />
đã vƣợt biên giới chính trị từ thời tiền định thắng lợi ở nhiều mặt trận khác.<br />
sử nhƣng không vì thế mà nhân loại Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích<br />
đã có một nền kinh tế toàn cầu từ thời cực, toàn cầu hóa kinh tế còn mang<br />
đó. Giai đoạn từ giữa thế kỷ XX trở đi trong mình những tác động tiêu cực<br />
rất khác với các giai đoạn trƣớc đó về trên các phƣơng diện.<br />
phạm vi lẫn cƣờng độ của các quan Về phƣơng diện kinh tế, “toàn cầu<br />
hệ kinh tế, trong trình độ các hoạt hóa đã tạo ra những thay đổi căn bản<br />
động kinh tế xuyên quốc gia đã tạo trong hoạt động kinh tế của con ngƣời,<br />
nên hình dạng cho đời sống hiện đại làm thay đổi tính chất và vị trí của thị<br />
của con ngƣời và các thiết chế chính trƣờng. Nếu nhƣ trƣớc đây, thị<br />
trị. Một phần của sự thay đổi ấy bắt trƣờng mang tính quốc gia thì hiện<br />
nguồn từ sự tiến bộ của khoa học và nay, thị trƣờng đã mang tính quốc tế”<br />
công nghệ trong thông tin liên lạc và (Phạm Văn Đức, 2006). Điều này có<br />
vận chuyển khiến cho hoạt động mặt lợi nhƣng cũng có mặt bất lợi vì<br />
thƣơng mại dễ dàng, hiệu quả và rẻ<br />
khi một mắt xích của hệ thống ấy sụp<br />
hơn so với các thời kỳ trƣớc đó.<br />
đổ sẽ kéo theo sự sụp đổ của toàn bộ<br />
Những tiến bộ này hình thành các<br />
hệ thống khiến cho không quốc gia<br />
mạng lƣới thƣơng mại phức tạp và<br />
nào, trong sân chơi kinh tế toàn cầu<br />
các tập đoàn liên kết rộng lớn hơn<br />
không bị ảnh hƣởng.<br />
trƣớc đây, ngƣời ta có thể điều phối<br />
từ trung tâm các giao dịch quốc tế ở Về phƣơng diện xã hội, toàn cầu hóa<br />
quy mô toàn cầu một cách dễ dàng và kinh tế đã làm biến đổi sâu sắc đời<br />
hiệu quả, các doanh nghiệp có cơ hội sống xã hội của nhiều quốc gia trên<br />
xây dựng hệ thống sản xuất, kinh thế giới, nó “bẻ gãy” thói quen, lối<br />
doanh ở quy mô toàn cầu và địa sống, cấu trúc gia đình một cách<br />
phƣơng một cách tối ƣu. Công nghệ nhanh chóng. Trong khi bản thân các<br />
tổ chức và thông tin viễn thông mới cấu trúc - văn hóa của các xã hội luôn<br />
cho phép thiết lập sự chỉ đạo và kiểm tiến hóa một cách chậm chạp chƣa<br />
tra đồng thời tất cả các đơn vị thành kịp thích nghi với sự biến đổi kinh tế<br />
viên độc lập, bất kể chúng tọa lạc ở đã dẫn đến xung đột hoặc đứt gãy<br />
đâu. Nhƣ vậy, toàn cầu hóa cũng có văn hóa giữa các thế hệ trong cấu<br />
nghĩa là phi tập trung hóa (Nguyễn trúc gia đình và xã hội, làm xuất hiện<br />
Vân Nam, 2007: 125-126). nhiều tệ nạn nhƣ mại dâm, ma túy<br />
Ngày nay, các nƣớc đang phát triển xuyên quốc gia, tội phạm quốc tế,<br />
và các nƣớc công nghiệp cũng đã khiến cho tình trạng phân hóa giàu<br />
thay đổi cơ bản chính sách kinh tế nghèo trở nên sâu sắc.<br />
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (253) 2019 21<br />
<br />
<br />
Về phƣơng diện chính trị, toàn cầu giàu thêm và các nƣớc nghèo ngày<br />
hóa kinh tế là một thách thức về an càng nghèo đi (Lê Hồng Hiệp, 2016).<br />
ninh chính trị quốc gia. Đó là “xói mòn Mới đây, cuộc chiến tranh thƣơng mại<br />
quyền lực nhà nƣớc quốc gia […] Mỹ - Trung “đã ảnh hƣởng tiêu cực<br />
những cố gắng truyền thống sử dụng đến ngƣời tiêu dùng cũng nhƣ nhiều<br />
hệ thống pháp luật có hiệu lực trong nhà sản xuất của cả hai nƣớc… sự<br />
lãnh thổ quốc gia để điều tiết hoạt leo thang sẽ phá vỡ chuỗi cung ứng<br />
động kinh tế chỉ còn mang một ý toàn cầu và gây nguy hiểm cho sự<br />
nghĩa có giới hạn […] toàn cầu hóa đã phục hồi tăng trƣởng kinh tế năm<br />
làm mất nền tảng lãnh thổ của hệ 2019” (Cerutti, Gopinath, & Mohommad,<br />
thống luật pháp quốc gia” (Nguyễn 2019). Sự kiện ấy là một minh chứng<br />
Vân Nam, 2007: 118). Hơn nữa, lợi cho thấy rằng toàn cầu hóa kinh tế<br />
dụng các hoạt động kinh tế xuyên chứa đựng những “mâu thuẫn, bất ổn<br />
quốc gia dƣới vỏ bọc các tập đoàn và không đều”. Lẽ đƣơng nhiên,<br />
kinh doanh, nhất là các tập đoàn về không có sự phát triển nào mà không<br />
lĩnh vực công nghệ để thực hiện hoạt chứa đựng trong lòng nó những mâu<br />
động gián điệp; lợi dụng tình trạng thuẫn và một trong những nguyên<br />
nghèo khó, các nƣớc lớn cho các nhân thúc đẩy tiến trình toàn cầu hóa<br />
nƣớc nghèo cho vay nợ với mục đích kinh tế nhanh chóng đó là cuộc cách<br />
xây dựng cơ sở hạ tầng dễ dẫn đến mạng công nghiệp lần thứ tƣ.<br />
việc các nƣớc nghèo mất khả năng 3.2. Cuộc cách mạng công nghiệp<br />
trả nợ buộc phải đánh đổi các nguồn lần thứ tư<br />
tài nguyên thiên nhiên sẵn có,<br />
Mỗi một cuộc cách mạng công nghiệp<br />
nhƣợng bộ chính sách chính trị, chủ<br />
đều mang lại lợi ích kèm với những<br />
quyền quốc gia… để trả nợ.<br />
thách thức của nó. Cuộc cách mạng<br />
Về phƣơng diện môi trƣờng, để phục công nghiệp lần thứ tƣ đƣợc xây<br />
vụ cho nền kinh tế toàn cầu các quốc dựng trên ba biến đổi của các cuộc<br />
gia ra sức khai thác tài nguyên thiên cách mạng công nghiệp trƣớc đó:<br />
nhiên khiến cho các nguồn tài nguyên năng lƣợng hơi nƣớc đã biến đổi<br />
ngày càng khánh kiệt, môi trƣờng mạnh mẽ thế kỷ XIX; điện đã biến đổi<br />
ngày càng ô nhiễm nghiêm trọng, dẫn phần lớn thế kỷ XX và thời đại của<br />
đến biến đổi khí hậu ở quy mô toàn máy tính bắt đầu từ những năm 1970<br />
cầu, đe dọa đến sự sống của nhân loại. (Cordes & Stacey, 2017: 5). Cuộc<br />
Mặc dù toàn cầu hóa đã mang lại cách mạng công nghiệp lần này biểu<br />
những biến đổi sâu sắc trong hệ thống hiện ở các mặt nhƣ công nghệ đƣợc<br />
kinh tế chính trị toàn cầu, nhƣng tác tự động hóa và số hóa cao độ,<br />
động của nó là không đồng nhất làm internet kết nối vạn vật (IoT), Big data,<br />
sâu sắc thêm sự bất bình đẳng, khiến in 3D, Blockchain, xe tự hành... Bản<br />
các quốc gia phát triển ngày càng chất của cách mạng công nghiệp lần<br />
22 TRẦN THANH PHƢƠNG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI…<br />
<br />
<br />
thứ tƣ là dựa trên nền tảng công nghệ sự cách biệt giữa việc làm có tay<br />
số và tích hợp tất cả các công nghệ nghề thấp và thay vào đó là robot và<br />
thông minh để tối ƣu hóa quy trình, số hóa… Điều này nếu đƣợc nhân đôi<br />
phƣơng thức sản xuất. Sự tác động có thể sẽ dẫn đến những căng thẳng<br />
mạnh mẽ của nó đến mọi thay đổi của xã hội (Wolf, 2015).<br />
đời sống xã hội là xu thế không thể Trong một kỷ nguyên với sự trỗi dậy<br />
đảo ngƣợc đƣợc, và rõ ràng những của trí tuệ nhân tạo, mặc dù robot trở<br />
diễn tiến của nó nhanh hơn nhiều so nên thông minh hơn và có nhiều tính<br />
với ba phiên bản trƣớc. năng hơn nhƣng chúng vẫn thiếu một<br />
Các nhà nghiên cứu hàng đầu cho tính năng thiết yếu - năng lực lý luận<br />
rằng cuộc cách mạng công nghiệp lần đạo đức. Chúng không thể nào biết<br />
thứ tƣ sẽ mang đến những chuyển hoặc đƣa ra các phán quyết thế nào<br />
biến tích cực có thể dự đoán đƣợc: 1) là tốt hoặc có đạo đức trong nhiều<br />
phá vỡ ranh giới giữa các nhà phát tình huống phức tạp, đây chính là giới<br />
minh và thị trƣờng, tức rút ngắn hạn năng lực của công nghệ. Một<br />
khoảng cách; 2) trí tuệ nhân tạo (AI) điều khó nữa, các giá trị đạo đức<br />
đóng vai trò tích cực; 3) tích hợp các khác nhau đến từ nhiều cá nhân khác<br />
kỹ thuật và các lĩnh vực khác nhau; 4) nhau, các quốc gia, các tôn giáo và<br />
cải thiện chất lƣợng cuộc sống; 5) các biên giới ý thức hệ khác nhau, do<br />
cuộc sống đƣợc kết nối dễ dàng. đó chúng ta không biết sẽ lấy chuẩn<br />
Bên cạnh những yếu tố tích cực, cuộc mực đạo đức nào làm hệ quy chiếu<br />
cách mạng công nghiệp lần thứ tƣ để gán cho hệ thống nhân tạo (Al-<br />
còn mang trong lòng những thách thức. Rodhan, 2015).<br />
Tình trạng thất nghiệp ngày càng trầm Bên cạnh các vấn đề trên, cuộc cách<br />
trọng, thị trƣờng lao động bị phá vỡ. mạng công nghiệp lần thứ tƣ còn tạo<br />
Tự động hóa bởi robot sẽ thay thế lao ra những thách thức khác nhƣ an<br />
động trong toàn bộ nền kinh tế là ninh mạng, hiểm họa hacker, chiến<br />
nguyên nhân của nạn thất nghiệp và tranh điện tử, bảo mật thông tin cá<br />
làm cho nguồn lực lao động có trình nhân… Schwab (2015) cho rằng:<br />
độ tay nghề cao trở nên khan hiếm. “Chúng ta đang đứng trƣớc bờ vực<br />
Nhận thức đƣợc điều đó, tại diễn đàn của một cuộc cách mạng công nghệ<br />
kinh doanh toàn cầu Bloomberg, CEO sẽ thay đổi căn bản cách chúng ta<br />
của Apple Tim Cook đã nhận xét: sống, làm việc và quan hệ với nhau.<br />
“Nếu tôi là một nguyên thủ quốc gia, Trong quy mô, phạm vi và tính phức<br />
mục tiêu của tôi sẽ là độc quyền tài tạp của nó, sự biến đổi sẽ không<br />
năng của thế giới” (Leswing, 2017). giống bất kỳ thứ gì mà nhân loại đã<br />
Công cuộc tìm kiếm nguồn lao động từng trải nghiệm trƣớc đây. Chúng ta<br />
chất lƣợng cao sẽ tạo ra một thị chƣa biết nó sẽ diễn ra nhƣ thế nào,<br />
trƣờng việc làm ngày càng tăng thêm nhƣng rõ một điều: sự phản ứng lại<br />
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (253) 2019 23<br />
<br />
<br />
nó phải thống nhất và toàn diện, gồm Theo Weber, quyền lực là một trò chơi<br />
các bên liên quan của chính thể toàn có tổng bằng không và là một thuộc<br />
cầu, từ khu vực công đến tƣ nhân, từ tính xuất phát từ phẩm chất, nguồn lực<br />
học thuật đến xã hội dân sự”. Những và năng lực của chủ thể. Joseph Nye<br />
tác động tích cực lẫn tiêu cực của (2009) đã phát triển khái niệm quyền<br />
cách mạng công nghiệp lần thứ tƣ đã lực của Max Weber lên một cấp độ<br />
và đang diễn ra một cách hoặc hiển mới, rằng quyền lực là “khả năng tác<br />
hiện hoặc âm thầm, nhƣng sự tác động đến ngƣời khác để đạt đƣợc kết<br />
động của nó đến môi trƣờng sống của quả mà mình mong muốn”. Nye đã<br />
con ngƣời là điều không thể phủ nhận. đƣa ra ba loại quyền lực:<br />
3.3. Sự phân tán quyền lực chính trị Quyền lực cứng (hard power) là khả<br />
Quyền lực luôn là một chủ đề đƣợc năng thúc đẩy ngƣời khác dựa vào vũ<br />
sự quan tâm của nhiều nhà tƣ tƣởng lực, thƣởng, phạt và thiết lập nghị<br />
trong nhiều thập kỷ, thậm chí là hàng trình dựa trên các hành vi này (quyền<br />
thế kỷ và đã đƣợc nhắc đến từ cách lực kinh tế và quân sự). Còn quyền<br />
đây rất lâu, bởi Aristotle, Plato và lực mềm (soft power) là khả năng lôi<br />
Machiavelli. Ngày nay, quyền lực vẫn kéo ngƣời khác qua việc chiêu dụ<br />
là cuộc tranh luận chƣa hồi kết về gồm định khung nghị trình, thuyết<br />
định nghĩa cũng nhƣ các tính năng, phục và khơi gợi hành vi thu hút tích<br />
dẫn đến sự phức tạp và mơ hồ về chủ cực để đạt đƣợc kết quả mong muốn<br />
đề này. Hannah Arendt (1970: 44) định (quyền lực văn hóa). Quyền lực thông<br />
nghĩa quyền lực nhƣ là tài sản của minh (smart power) là khả năng tác<br />
một cá nhân nhƣng đúng hơn, nó thuộc động đến ngƣời khác thông qua việc<br />
về một nhóm và còn tồn tại chừng nào kết hợp các tài nguyên quyền lực<br />
nhóm ấy vẫn còn tồn tại. Trong khi đó cứng và quyền lực mềm thành các<br />
Dahl (1957) đề xuất gọi các chủ thể chiến lƣợc hiệu quả để đạt đƣợc kết<br />
trong mối quan hệ với quyền lực là quả mong muốn. Nói một cách khác,<br />
các chính khách (actors). Thuật ngữ quyền lực thông minh là khả năng sử<br />
chính khách bao gồm các cá nhân, dụng một cách duy lý các tài nguyên<br />
nhóm, cơ quan, chính phủ, nhà nƣớc - quyền lực cứng và quyền lực mềm để<br />
quốc gia, hay những tập đoàn ngƣời. tạo ra những chiến lƣợc, chính sách,<br />
Một trong những định nghĩa về quyền những đƣờng lối hành động nhằm đạt<br />
lực có ảnh hƣởng nhất trong lĩnh vực kết quả mong muốn (dẫn theo Lê<br />
khoa học xã hội là của Max Weber Ngọc Hùng, 2017).<br />
(1964). Ông cho rằng nó là tính khả Dù định nghĩa quyền lực theo cách<br />
thi của một chính khách bên trong nào thì vấn đề quyền lực ngày nay là<br />
một quan hệ xã hội để đƣợc ở trong một trong những vấn đề trung tâm<br />
một vị trí nhất định nhằm thực hiện ý của khoa học chính trị và không khó<br />
chí của mình bất chấp sự kháng cự. để nhận ra rằng cả ba hình thức<br />
24 TRẦN THANH PHƢƠNG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI…<br />
<br />
<br />
quyền lực (quyền lực cứng, quyền lực còn nằm trọn trong tay nhà nƣớc, dĩ<br />
mềm và quyền lực thông minh) đều nhiên nhà nƣớc vẫn đang thực thi<br />
tập trung về một chủ thể đó chính là quyền lực của mình nhƣng nó đã bị<br />
nhà nƣớc, chỉ có nhà nƣớc mới là phân tán hay chia sẻ. Với sức mạnh<br />
chủ thể có đủ thẩm quyền để thực thi của tri thức cộng với phƣơng tiện<br />
các loại quyền lực này. Nhƣng từ công nghệ, bất kỳ ai cũng có thể lũng<br />
những năm cuối thế kỷ XX đầu XXI đoạn cả thị trƣờng trên quy mô lớn và<br />
quyền lực bị phân tán từ nhà nƣớc thay đổi cục diện chính trị. Ngày nay,<br />
sang các thiết chế phi nhà nƣớc ngày không khó để nhận ra rằng, những<br />
càng hiện rõ và nằm ngoài sự kiểm cuộc biểu tình quy mô nhỏ, đƣợc sự<br />
soát kể cả những quốc gia hùng trợ giúp của các trang mạng xã hội<br />
mạnh nhất. (social media) nhƣ Facebook,<br />
Sự phát triển mạnh mẽ của công Twitter… có thể sẽ trở thành một cuộc<br />
nghệ và thông tin trong dòng chảy nổi dậy quy mô lớn. Đáng chú ý hơn<br />
của cuộc cách mạng công nghiệp lần nếu để sức mạnh của công nghệ rơi<br />
thứ tƣ, sự ra đời của internet và mạng vào tay những tổ chức khủng bố sẽ<br />
xã hội làm xuất hiện thêm một loại rất nguy hiểm cho xã hội. Đó là một<br />
quyền lực mới: quyền lực thông tin thách thức hệ trọng đối với quyền lực<br />
(informational power). Chủ thể sở hữu nhà nƣớc mà các nhà làm chính sách<br />
loại hình quyền lực này không còn cần phải quan tâm.<br />
thuộc về nhà nƣớc - ngƣời quản lý và 4. KẾT LUẬN<br />
điều hành xã hội, điều đó có nghĩa Thời đƣơng đại kể từ những năm cuối<br />
quyền lực nhà nƣớc đã bị chia sẻ hay thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI nhân loại đã<br />
phân tán bởi những lực lƣợng nắm và đang chứng kiến một thế giới phát<br />
trong tay sức mạnh công nghệ và triển nhanh hơn bao giờ hết, nền kinh<br />
thông tin. “Trong xã hội thông tin ngày tế đƣợc toàn cầu hóa mạnh mẽ thúc<br />
nay, tính bất cân xứng của thông tin đẩy cuộc cách mạng khoa học công<br />
có thể dẫn đến bất cân xứng to lớn về nghệ lần thứ tƣ và ngƣợc lại, khoa<br />
quyền lực, bởi bất kỳ ai có kiến thức học công nghệ đẩy nhanh hơn nữa<br />
sử dụng công nghệ cũng có sức tiến trình toàn cầu hóa, tác động đến<br />
mạnh để tận dụng công nghệ. Một đối mọi mặt của đời sống xã hội. Toàn<br />
tƣợng có quyền truy cập gốc (root cầu hóa kinh tế và cuộc cách mạng<br />
access) gần nhƣ có quyền lực toàn công nghiệp lần thứ tƣ, bên cạnh<br />
năng” (Schwab, 2018: 128). những lợi ích to lớn cũng gây nên<br />
Và rõ ràng, với sự trợ lực của công nhiều rủi ro, bất ổn, đó chính là tính<br />
nghệ, lực lƣợng nào nắm nhiều thông mâu thuẫn của thời đƣơng đại. Trong<br />
tin và quyền điều khiển công nghệ thì tiến trình toàn cầu hóa, các quốc gia<br />
lực lƣợng đó sẽ có quyền lực và sức bị phụ thuộc lẫn nhau nhƣng sự phát<br />
mạnh. Ngày nay, quyền lực không triển của mỗi quốc gia lại không đều,<br />
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (253) 2019 25<br />
<br />
<br />
khắc sâu thêm tình trạng bất bình của các nền kinh tế và văn hóa toàn<br />
đẳng là nguyên nhân của mọi xung cầu. Nhƣng không có nghĩa quyền<br />
đột. Quyền lực nhà nƣớc hiện đại lực nhà nƣớc bị giải thể mà nó vẫn<br />
đƣợc xem nhƣ hiện thân của một trật còn nắm giữ một vai trò to lớn. Cùng<br />
tự ổn định đang bị phân tán, đánh mất với sự tăng trƣởng kinh tế toàn cầu là<br />
trung tâm, xã hội không còn cần nhu những áp lực tiêu cực lên môi trƣờng<br />
cầu trung gian - nhà nƣớc nhƣ là một sinh sống của con ngƣời và gây nên<br />
thiết chế ban phát mọi thứ mà ngày nhiều hệ lụy xã hội khác ở tầm quốc<br />
nay đã có công nghệ và hệ thống tế, nếu không có giải pháp khẩn cấp,<br />
thông tin toàn cầu, đồng thời nó quá sự sụp đổ hệ thống sinh thái - xã hội<br />
nhỏ để đƣơng đầu với sự xuất hiện là điều có thể đƣợc báo trƣớc. <br />
<br />
<br />
CHÚ THÍCH<br />
(1)<br />
Chữ “Contemporary”: xem trong Lexico Dictionaries - English, https://www. lexico.com/en/<br />
definition/contemporary, truy cập ngày 18/7/2019.<br />
<br />
<br />
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN<br />
1. Al-Rodhan, N. 2015. “The Moral Code: How to Teach Robots Right and Wrong”,<br />
https://www.foreignaffairs.com/articles/2015-08-12/moral-code.<br />
2. Appignanesi, R. & Gattat C. 2006. Nhập môn chủ nghĩa hậu hiện đại (Trần Tiễn Cao Đăng<br />
dịch). TPHCM: Nxb. Trẻ.<br />
3. Arendt, H. 1970. On Violence. New York: Harcourt, Brace & World.<br />
4. Attali J. 2017. Lịch sử của tính hiện đại: loài người suy nghĩ về tương lai của mình (Hiếu<br />
Tân dịch). Hà Nội: Nxb. Tri thức.<br />
5. Bùi Văn Nam Sơn. 2007. “Lyotard với tâm thức và hoàn cảnh Hậu hiện đại”. Lời giới thiệu<br />
cho cuốn: Lyotard J.F. 2008. Hoàn cảnh hậu hiện đại (2nd ed.; Ngân Xuyên, Trans.). Hà Nội:<br />
Nxb. Tri thức, tr. 15.<br />
5. Bùi Văn Nam Sơn. 2011. “Vài đặc điểm của tƣ tƣởng hậu hiện đại”. Sinh hoạt tại Café thứ<br />
Bảy, Nguyễn Đình Chiểu, ngày 30/7/2011, http://qlkh.hcmussh.edu. vn/3cms/?cmd=130&<br />
art=1365145109337&cat=1359336673781, truy cập ngày 3/7/2019.<br />
7. Bùi Văn Nam Sơn. 2012. “Triết học hậu hiện đại”. Phê bình văn học, https://phebinh<br />
vanhoc.com.vn/triet-hoc-hau-hien-dai/, truy cập ngày 3/7/2019.<br />
8. Bùi Văn Nam Sơn. 2017. Trò chuyện triết học (tập 6). Hà Nội: Nxb. Tri thức.<br />
9. Cerutti, E., Gopinath, ita, & Mohommad, A. 2019. “The Impact of US-China Trade<br />
Tensions”. IMF Blog, https://blogs.imf.org/2019/05/23/the-impact-of-us-china-trade-tensions/,<br />
truy cập ngày 14/7/2019.<br />
10. Cordes, F., & Stacey, N. 2017. Is UK Industry Ready for the Fourth Industrial<br />
Revolution? Boston, MA: The Boston Consulting Group.<br />
11. Dahl, R. A. 1957. “The Concept of Power”. Behavioral Science, 2(3), p. 201-215.<br />
https://doi.org/10.1002/bs.3830020303, truy cập ngày 20/7/2019.<br />
12. Lê Hồng Hiệp. 2016. “Toàn cầu hóa (Globalization)”. Nghiên cứu quốc tế, http://ng<br />
hiencuuquocte.org/2016/07/09/toan-cau-hoa-globalization/, truy cập ngày 26/7/2019.<br />
26 TRẦN THANH PHƢƠNG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI…<br />
<br />
<br />
13. Lê Ngọc Hùng. 2017. “Các loại quyền lực trong thế giới ngày nay từ góc độ xã hội học<br />
chính trị”. Tạp chí Cộng sản, http://www.tapchicongsan.org.vn/Home/Nghiencuu-<br />
Traodoi/2017/46515/Cac-loai-quyen-luc-trong-the-gioi-ngay-nay-tu-goc-do.aspx, truy cập<br />
ngày 10/7/2019.<br />
14. Leswing, K. 2017. Apple CEO Tim Cook: “If I were a Country Leader, my Goal would be<br />
to Monopolize the World’s Talent”. https://www.sfgate.com/technology/businessi nsider/<br />
article/Apple-CEO-Tim-Cook-is-having-a-wonderful-European-10915883.php, truy cập ngày<br />
24/7/2019.<br />
15. NASA. 2010. “How is Today’s Warming Different from the Past?”, https://earthobser<br />
vatory.nasa.gov/features/GlobalWarming/page3.php?fbclid=IwAR1NK47YcZzNRmGQ1ZdP2<br />
SU-eJxWaCowtGN_MKDZW46dKAYfK1IdEwvl5DE, truy cập ngày 10/7/2019.<br />
16. Nguyễn Đức Ngữ. 2009. “Biến đổi khí hậu tác động đến Việt Nam”. Tổng cục Môi<br />
trƣờng, http://vea.gov.vn/VN/TRUYENTHONG/SUKIEN-NGAYLE/TGSHND/Pages/Bi% E1%<br />
BA%BFn%C4%91%E1%BB%95ikh%C3%ADh%E1%BA%ADut%C3%A1c%C4%91%E1%B<br />
B%99ng%C4%91%E1%BA%BFnVi%E1%BB%87tNam.aspx, truy cập ngày 10/7/2019.<br />
17. Nguyễn Minh Quân. 2012. “Chủ nghĩa hậu hiện đại: Những khái niệm căn bản”. Phê<br />
bình văn học, https://phebinhvanhoc.com.vn/chu-nghia-hau-hien-dai-nhung-khai-niem-can-<br />
ban/, truy cập ngày 10/7/2019.<br />
18. Nguyễn Vân Nam. 2007. Toàn cầu hóa và sự tồn vong của nhà nước. TPHCM: Nxb. Trẻ.<br />
19. Nguyễn Xuân Nghĩa. 2014. “Tính hiện đại, hậu hiện đại và tôn giáo”, trong Chủ nghĩa<br />
hậu hiện đại và phong trào tôn giáo mới ở Việt Nam và thế giới. TPHCM: Nxb. Đại học Quốc<br />
gia, tr. 46-58; https://www.researchgate.net/publication/330275703_tinh_ hien_dai_hau_<br />
hien_dai_va_ton_giao, truy cập ngày 17/7/2019.<br />
20. Nye, J. S. 2009. Understanding International Conflicts: An Introduction to Theory and<br />
History (7th edition). New York: Pearson Longman.<br />
21. Phạm Văn Đức. 2006. “Toàn cầu hóa và sự tác động của nó đối với Việt Nam hiện nay”.<br />
Tạp chí Triết học, 3(178), tr. 22-31.<br />
22. Phùng Văn Thành. 2014. “Toàn cầu hóa kinh tế và những vấn đề liên quan tới chính<br />
sách và pháp luật cạnh tranh”. Cục Quản lý cạnh tranh - Bộ Công Thương, (45), tr. 4-8.<br />
23. Schwab, K. 2018. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (Bộ Ngoại giao dịch). Hà Nội: Nxb.<br />
Thế giới.<br />
24. Schwab, K. 2015. “The Fourth Industrial Revolution: What it Means, How to Respond”.<br />
World Economic Forum, https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-fourth-industrial-<br />
revolution-what-it-means-and-how-to-respond/, truy cập ngày 8/8/2019.<br />
25. United Nations. 2017. "World Population Projected to Reach 9.8 Billion in 2050, and 11.2<br />
Billion in 2100. UN DESA | United Nations Department of Economic and Social Affairs,<br />
https://www.un.org/development/desa/en/news/population/world-population-pros pects-2017<br />
html, truy cập ngày 9/7/2019.<br />
26. Weber, M. 1964. The Theory of Social and Economic Organization (1st Edition; T.<br />
Parsons, Translate). New York, NY: Free Press.<br />
27. Wolf, M. 2015. “Same as It Ever Was”. Fofeign Affairs, https://www.foreignaffairs.<br />
com/articles/same-it-ever-was, truy cập ngày 12/7/2019.<br />