Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Sinh học: Nghiên cứu đặc điểm hình thái, mối quan hệ di truyền và hệ thống học các loài lưỡng cư thuộc giống Rhacophorus (Amphibia: Rhacophoridae) ở Việt Nam

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O

TR¦êng ®¹i häc s ph¹m hµ néi

Ninh thÞ hßa

NGHI£N CøU §ÆC §IÓM H×NH TH¸I, MèI QUAN HÖ DI TRUYÒN Vµ

HÖ THèNG HäC C¸C LOµI L¦ìng c

thuéc gièng RHACOPHORUS (AMPHIBIA: RHACOPHORIDAE)

ë viÖt nam

Chuyªn ngµnh: §éng vËt häc

M· sè: 9.42.01.03

Tãm t¾t luËn ¸n tiÕn sÜ sinh häc

Hµ Néi-2021

C«ng tr×nh ® îc hoµn thµnh t¹i:

Tr êng §¹i häc S ph¹m Hµ Néi

Ng êi h íng dÉn khoa häc:

1. PGS.TS. Lª Xu©n C¶nh

2. PGS.TS. NguyÔn Thiªn T¹o

Ph¶n biÖn 1: PGS.TS. Lưu Quang Vinh

Tr êng §¹i häc L©m nghiÖp

Ph¶n biÖn 2: PGS.TS. Ph¹m V¨n Anh

Tr êng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn-§¹i häc Quèc gia Hµ Néi

Ph¶n biÖn 3: PGS.TS. Hoµng V¨n Ngäc

Tr êng §¹i häc S ph¹m-§¹i häc Th¸i Nguyªn

LuËn ¸n sÏ ® îc b¶o vÖ tr íc Héi ®ång chÊm Luận ¸n cÊp Tr êng häp t¹i

Tr êng §¹i häc S Ph¹m Hµ Néi vµo håi…… giê…… ngµy……

th¸ng……n¨m……

Cã thÓ t×m hiÓu LuËn ¸n t¹i Th viÖn Quèc Gia, Hµ Néi

hoÆc Th viÖn Tr êng §¹i häc S ph¹m Hµ Néi

Më ®Çu

1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi

Theo IUCN 2016, ViÖt Nam n»m trong sè 35 ®iÓm nãng vÒ ®a d¹ng sinh

häc trªn thÕ giíi. §èi víi líp L ìng c (LC), sè loµi ghi nhËn cho ViÖt Nam

liªn tôc t¨ng: n¨m 1996 lµ 82 loµi vµ n¨m 2009 lµ 176 loµi (Nguyen et al.

2009), ®Õn nay kho¶ng 280 loµi (Frost, 2021).

Hä Õch c©y Rhacophoridae lµ mét trong nh÷ng hä ®a d¹ng nhÊt trong

líp LC víi kho¶ng 440 loµi ph©n trong 23 gièng. Trong ®ã ë ViÖt Nam cã

86 loµi thuéc 14 gièng ®· ® îc ghi nhËn.

§· cã mét sè nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn loµi gièng Õch c©y Rhacophorus

vµ mét sè loµi míi ® îc ph¸t hiÖn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y nh :

Rhacophorus kio, R. helena, R. larissa, R. marmoridosum (Ohler et al. 2006,

Rowley et al. 2012, Orlov et al. 2013, Orlov et al. 2008).

Trong khi sè l îng loµi míi ngµy cµng t¨ng lªn th× c¸c vÊn ®Ò vÒ ph©n lo¹i

häc cña chóng cµng trë nªn cÊp thiÕt. NhiÒu loµi ® îc m« t¶ dùa trªn ph©n tÝch

h×nh th¸i cña mét hoÆc mét sè l îng rÊt Ýt mÉu vËt nh R. helenae, R. vampyrus,

R. larissae.... ®ång thêi tån t¹i nhiÒu loµi vµ nhãm loµi cã sù t ¬ng ®ång cao

vÒ h×nh th¸i nh R. helenae vµ R. kio, R. annamensis vµ R. exechopygus...

C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy sù kÕt hîp ph©n tÝch c¸c d÷

liÖu vÒ di truyÒn ph©n tö víi h×nh th¸i häc gióp c¸c nhµ nghiªn cøu gi¶i quyÕt

® îc c¸c vÊn ®Ò ph©n lo¹i cña nhãm loµi ®ång h×nh còng nh hiÓu râ h¬n

qu¸ tr×nh ph¸t sinh chñng lo¹i vµ tiÕn hãa cña c¸c loµi LC (Li et al. 2008).

KÕt qu¶ gÇn ®©y cña c¸c nhµ nghiªn cøu n íc ngoµi dùa trªn di truyÒn

ph©n tö ®· ®Ò xuÊt t¸ch gièng Rhacophorus sensu lato thµnh bốn gièng lµ

Rhacophorus sensu stricto, Zhangixalus, Leptomantis và Vampyrius. Tuy

nhiªn, mÉu vËt ph©n tÝch sö dông cho c¸c nghiªn cøu trªn chñ yÕu thu tõ

Trung Quèc, cã rÊt Ýt mÉu ®¹i diÖn cho c¸c loµi ë ViÖt Nam (Jiang et al.

2019, Duboi et al. 2021).

Bªn c¹nh ®ã, Rhacophorus còng lµ gièng LC bÞ ®e däa tuyÖt chñng cao.

Theo ®¸nh gi¸ cña IUCN (2021) trong tæng sè 26 loµi Õch c©y ghi nhËn ë

ViÖt Nam cã 3 loµi ® îc xÕp ë bËc nguy cÊp (EN) lµ Rhacophorus calcaneus,

R. helenae, R. vampyrus, 1 loµi xÕp ë bËc sÏ nguy cÊp (VU) lµ R.

marmoridosum, R. nigropunctatus. ë cÊp quèc gia, hiÖn cã 3 loµi Õch c©y cã

tªn trong S¸ch §á ViÖt Nam (2007) trong ®ã cã 2 loµi thuéc gièng

Rhacophorus lµ R. feae vµ R. kio. §ång thêi nhiÒu loµi hiÖn chØ ghi nhËn ë

n íc ta nh : R. calcaneus, R. hoanglienensis, R. larissae, R. marmoridosum,

R. viridimaculatus...

Sù kÕt hîp gi÷a ph ¬ng ph¸p ph©n tÝch h×nh th¸i truyÒn thèng vµ sinh häc

ph©n tö hiÖn ®¹i lµ c«ng cô h÷u hiÖu gióp c¸c nhµ nghiªn cøu ph©n lo¹i häc

hiÓu biÕt vÒ tiÕn hãa còng nh s¾p xÕp l¹i vÞ trÝ ph©n lo¹i c¸c loµi l ìng c .

ChÝnh v× c¸c lÝ do trªn, t«i ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi: Nghiªn cøu

®Æc ®iÓm h×nh th¸i, mèi quan hÖ di truyÒn vµ hÖ thèng häc c¸c loµi L ìng

c thuéc gièng Rhacophorus (Amphibia: Rhacophoridae) ë ViÖt Nam.

2. Môc tiªu nghiªn cøu

- §¸nh gi¸ ® îc møc ®é ®a d¹ng loµi vµ m« t¶ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña

c¸c loµi thuéc gièng Rhacophorus ë ViÖt Nam.

- §¸nh gi¸ ® îc mèi quan hÖ di truyÒn vµ ph©n lo¹i c¸c loµi thuéc gièng

Rhacophorus ë ViÖt Nam.

3. Néi dung nghiªn cøu

Néi dung 1: Nghiªn cøu møc ®é ®a d¹ng thµnh phÇn loµi, m« t¶ ®Æc

®iÓm h×nh th¸i cña mét sè loµi thuéc gièng Rhacophorus ë ViÖt Nam.

Néi dung 2: Nghiªn cøu mèi quan hÖ di truyÒn gi÷a c¸c quÇn thÓ vµ

gi÷a c¸c loµi thuéc gièng Rhacophorus ë ViÖt Nam.

Néi dung 3: Tu chØnh vÞ trÝ ph©n lo¹i cña c¸c loµi thuéc gièng

Rhacophorus ë ViÖt Nam.

4. ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi

ý nghÜa khoa häc:

- Kh¼ng ®Þnh l¹i viÖc ph©n t¸ch c¸c loµi thuéc gièng Rhacophorus

sensu lato ë ViÖt Nam thµnh hai gièng Rhacophorus sensu stricto vµ

Zhangixalus.

- Bæ sung, cËp nhËt míi d÷ liÖu vÒ thµnh phÇn loµi vµ ph©n bè cña

gièng Rhacophorus ë ViÖt Nam. §¸ng chó ý, nghiªn cøu nµy ®· gãp phÇn

m« t¶ 4 loµi míi cho khoa häc (Rhacophorus hoabinhensis, R. vanbanicus,

Zhangixalus franki, Z. jodiae) vµ ghi nhËn bæ sung ph©n bè cña 7 loµi.

- CËp nhËt th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, ph©n bè cña 25 loµi thuéc

gièng Rhacophorus sensu stricto vµ Zhangixalus ë ViÖt Nam.

- §¸nh gi¸ ® îc mèi quan hÖ di truyÒn gi÷a c¸c loµi thuéc gièng

Rhacophorus sensu stricto vµ Zhangixalus ë ViÖt Nam, tËp trung ph©n tÝch

mèi quan hÖ di truyÒn ph©n tö gi÷a c¸c loµi trong nhãm “hoanglienensis-

orlovi” vµ gi÷a c¸c quÇn thÓ cña c¸c loµi R. orlovi, Z. feae, Z. pachyproctus.

ý nghÜa thùc tiÔn:

KÕt qu¶ cña ®Ò tµi lµ c¬ së khoa häc quan träng cho viÖc quy ho¹ch vµ

qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ c«ng t¸c b¶o tån

loµi vµ sö dông bÒn v÷ng c¸c loµi Õch c©y trong ph¸t triÓn kinh tÕ.

LuËn ¸n còng lµ tµi liÖu tham kh¶o ®¸ng tin cËy phôc vô cho c«ng t¸c

nghiªn cøu vµ ®µo t¹o sinh viªn ngµnh Sinh häc.

5. Nh÷ng ®ãng gãp míi cña ®Ò tµi

X©y dùng danh s¸ch gåm 16 loµi thuéc gièng Rhacophorus sensu

strico vµ 9 loµi thuéc Zhangixalus ph©n bè ë ViÖt Nam. §¸ng chó ý, ®· m«

t¶ 4 loµi míi cho khoa häc, ghi nhËn bæ sung ph©n bè cña 7 loµi ë c¸c tØnh.

Cung cÊp dÉn liÖu vÒ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña 25 loµi LC thuéc gièng

Rhacophorus sensu strico vµ Zhangixalus ë ViÖt Nam dùa trªn ph©n tÝch

mÉu vËt.

§¸nh gi¸ mèi quan hÖ di truyÒn cña 24 loµi trong gièng Rhacophorus

sensu lato ë ViÖt Nam, c¸c loµi trong nhãm “hoanglienensis-orlovi” vµ gi÷a

c¸c quÇn thÓ cña c¸c loµi R. orlovi, Zhangixalus feae vµ Z. pachyproctus.

LÇn ®Çu tiªn cung cÊp dÉn liÖu sinh häc ph©n tö cña c¸c loµi R. hoabinhensis,

R. hoanglienensis, R. larisae, R. viridimaculatus, R. vanbanicus, Z. jodiae,

Z. franki.

CH¦¥NG I. TæNG QUAN TµI LIÖU

1.1. L îc sö nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i c¸c loµi LC thuéc gièng

Rhacophorus ë ViÖt Nam dùa trªn ph ¬ng ph¸p ph©n tÝch h×nh th¸i

ë c¸c n íc l©n cËn:

Trªn thÕ giíi ghi nhËn kho¶ng 100 loµi, ph©n bè ë Trung Quèc, NhËt

B¶n vµ c¸c n íc §«ng Nam ¸. Trung Quèc ghi nhËn 39 loµi; ë Cam-Pu-Chia

ghi nhËn 5 loµi vµ ë Lµo ghi nhËn 10 loµi (Frost 2021).

ë ViÖt Nam:

Mét sè c«ng tr×nh ® îc tiÕn hµnh tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX nh :

New tree-frogs from Indo-China and the Malay Peninsula” của Smith 1924,

“Notes herpÐtologiques sur l'Indochine fran†aise” Bourret 1937 vµ “Les

batraciens de l'Indochine”. §Õn cuèi thÕ kØ XX, nhiÒu c«ng tr×nh vÒ thµnh

phÇn loµi vµ khu hÖ LCBS ë ViÖt Nam ® îc ® îc c«ng bè trªn c¸c t¹p chÝ

trong vµ ngoµi n íc. Trong ®ã tiªu biÓu lµ “Danh lôc Õch nh¸i vµ Bß s¸t ViÖt

Nam” cña NguyÔn V¨n S¸ng vµ Hå Thu Cóc 1996, danh lôc thèng kª 340

loµi LCBS trong ®ã cã 82 loµi LC, 19 loµi thuéc hä Õch c©y vµ 8 loµi trong

sè ®ã thuéc gièng Rhacophorus (Nguyen et al. 1996). Pham et al. (2014) ghi

nhËn sè loµi t¨ng lªn lµ 222 loµi vµ hiÖn nay lµ 296 loµi (Pham et al. 2014,

Frost 2021).

C¸c nghiªn cøu tËp trung trªn ®èi t îng Rhacophorus:

N¨m 2000, Ohler et al. ®· ghi nhËn 4 loµi Õch c©y thuéc gièng

Rhacophorus gåm R. dorsoviridis, R. dugritei, R. feae vµ mét loµi míi

Rhacophorus duboisi t¹i Khu B¶o Tån Thiªn Nhiªn (KBTTN) Hoµng Liªn

(Ohler et al. 2000). Ziegler et al. m« t¶ loµi míi R. orlovi tõ KBTTN KÎ Gç

(Zeigler et al. 2000). N¨m 2001, Orlov et al. ® a ra danh s¸ch 20 loµi Õch c©y

d·y Hoµng Liªn S¬n, trong ®ã 8 loµi lÇn ®Çu tiªn ghi nhËn cho ViÖt Nam vµ

m« t¶ thªm mét loµi míi cho khoa häc R. hoanglienensis. N¨m 2006, Ohler

m« t¶ loµi R. kio cho khu hÖ LC ViÖt Nam dùa trªn ph©n tÝch nhãm loµi ®ång

h×nh R. reinwardtii. N¨m 2008, Orlov m« t¶ loµi míi R. chuyangsinensis, tuy

nhiªn ®Õn n¨m 2012, loµi nµy ® îc x¸c ®Þnh lµ tªn ®ång danh cña R.

calcaneus vµ c¸c mÉu vËt tr íc ®ã ®Þnh danh lµ R. calcaneus ® îc m« t¶ lµ

loµi míi R. robertingeri (Orlov et al. 2008, Orlov et al. 2012). Ostroshabov et

al. (2013) m« t¶ hai loµi Õch c©y dùa trªn ph©n tÝch nhãm loµi ®ång h×nh

hoanglienensis-orlovi lµ R. viridimaculatus vµ R. larisae.

1.2. L îc sö nghiªn cøu vÒ quan hÖ di truyÒn cña gièng Rhacophorus

Mét sè nghiªn cøu cã thÓ kÓ ®Õn nh nghiªn cøu cña Frost (2006),

Derlome et al. (2005), Pyron et al. (2011) ... c¸c t¸c gi¶ ®· ®¸nh gi¸ mèi quan

hÖ di truyÒn cña c¸c loµi LC trong ®ã cã hä Õch c©y Rhacophoridae, ®iÒu

nµy lµm thay ®æi sè l îng loµi cña nhiÒu gièng, bao gåm gièng

Rhacophorus. KÕt qu¶ lµ cã c¸c gièng míi ® îc c«ng nhËn nh Feihyla,

Gracixalus, Raorchestes.

ë Trung Quèc

Yu et al. (2008, 2009) ®¸nh gi¸ QHDT cña mét sè loµi thuéc hä Õch c©y

dùa trªn ®o¹n gen 12S vµ16S rARN cho thÊy hai cÆp loµi R. rhodopus víi R.

reinwardtii vµ R. feae vµ R. dennysi cã cïng nh¸nh tiÕn hãa. §ång thêi kh¼ng

®Þnh c¸c loµi R. feae, R. maximus (nay lµ Z. pachyproctus), R. chenfui vµ R.

nigropunctatus cã QHDT gÇn gòi. Li et al. (2008, 2009) ®¸nh gi¸ QHDT

trong hä Õch c©y dùa trªn gen nh©n vµ gen ti thÓ ®· ® a ra kÕt luËn ba loµi

R. feae, R. dennysi vµ R. nigropunctatus cã quan hÖ gÇn gòi. Li et al. (2013)

vµ Pan et al. (2017) ®¸nh gi¸ mèi QHDT cña gÇn 300 loµi thuéc hä Õch c©y

cïng c¸c dÉn chøng vÒ ®Þa chÊt ®Ó íc tÝnh thêi gian h×nh thµnh vµ ph©n t¸n

cña c¸c loµi. Chan et al. (2018) ®¸nh gi¸ mèi QHDT cña gÇn 250 loµi Õch

c©y thuéc 18 gièng ® a ra b×nh luËn vÒ ph©n bè cña nhãm mÉu vËt thuéc

loµi R. rhodopus. Li et al. (2019) ® a ra quan ®iÓm c¸c loµi trong giống

Rhacophorus sensu lato ® îc t¸ch thµnh 3 gièng míi gåm: (1) Rhacophorus

sensu stricto Kuhl & Van Hasselt, 1822, (2) Leptomantis Peters, 1867 vµ (3)

Zhangixalus Li, Jiang, Ren, Jiang, 2019. Tuy nhiªn kÕt qu¶ nµy hoµn toµn

dùa trªn ph©n tÝch sinh häc ph©n tö mµ ch a cã sù kiÓm chøng râ rµng vÒ

h×nh th¸i, ®ång thêi nghiªn cøu cßn thiÕu c¸c d÷ liÖu ®èi víi c¸c loµi ph©n

bè ë ViÖt Nam do giíi h¹n ph©n bè cña loµi. Yu et al. (2019) m« t¶ loµi míi

thuéc gièng Rhacophorus dùa trªn nhãm loµi ®ång h×nh R. smaragdinus.

T¸c gi¶ nµy còng theo quan ®iÓm ph©n t¸ch gièng Rhacophorus sensu lato

cña Li et al. 2019, vµ ®Æt tªn loµi míi lµ Zhangixalus pachyproctus.

ë ViÖt Nam

Nghiªn cøu øng dông sinh häc ph©n tö trªn ®èi t îng LC nãi chung vµ

gièng Rhacophorus nãi riªng cßn nhiÒu h¹n chÕ. Mét sè nghiªn cøu ® îc

biÕt ®Õn nh : Rowley et al. (2011) m« t¶ loµi R. vampyrus dùa trªn so s¸nh

h×nh th¸i vµ d÷ liÖu sinh häc ph©n tö cña loµi trªn ng©n hµng gen. Rowley et

al. (2012) m« t¶ thªm mét loµi míi R. helenae dùa trªn so s¸nh tr×nh tù gen

tõ nhãm c¸c mÉu vËt ®ång h×nh víi loµi R. kio. Nguyen et al. (2014) ®¸nh

gi¸ mèi QHDT cña c¸c loµi Õch c©y t¹i ViÖt Nam cøu dùa trªn ®o¹n gen 16S.

kÕt qu¶ cho thÊy c¸c mÉu vËt ® îc dÞnh lo¹i lµ R. bipunctatus thu tõ Malaysia

vµ R. rhodopus thu tõ ViÖt Nam vµ Trung Quèc cã vÞ trÝ xen lÉn nhau trªn

c©y QHDT.

Nh vËy, c¸c nghiªn cøu vÒ sinh häc ph©n tö ®èi víi nhãm Õch c©y ë ViÖt

Nam b íc ®Çu ®· ® îc thùc hiÖn vµ ®¹t ® îc c¸c kÕt qu¶ ®¸ng chó ý. Do ®ã,

sù kÕt hîp hai ph ¬ng ph¸p h×nh th¸i vµ di truyÒn ph©n tö sÏ lµm s¸ng tá mèi

QHDT vµ hÖ thèng häc cña c¸c loµi LC thuéc gièng Rhacophorus ë ViÖt Nam.

1.3. Ph©n vïng ®Þa lý sinh vËt khu hÖ L ìng c ë ViÖt Nam

Vïng ®Êt liÒn ViÖt Nam gåm 8 ph©n vïng gåm NWU: ph©n vïng phÝa T©y

S«ng Hång, NEU: ph©n vïng phÝa §«ng S«ng Hång, NEL: ph©n vïng ®ång

b»ng B¾c bé, NAN: ph©n vïng Nam Tr êng S¬n, CAN: ph©n vïng B¾c Tr êng

S¬n, SAN: ph©n vïng Nam Tr êng S¬n, CSL: ph©n vïng ®ång b»ng nam Trung

bé, MEK: ph©n vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long (Bain & Hurley 2011).

CH¦¥NG II. §ÞA §IÓM, §èI t îng, thêi gian vµ

ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu

2.1. Thêi gian, ®Þa ®iÓm nghiªn cøu

Thêi gian nghiªn cøu tõ n¨m 2016 ®Õn 2021, NCS tham gia thùc ®Þa bæ

sung t¹i c¸c huyÖn S×n Hå vµ Tam § êng tØnh Lai Ch©u, VQG Ph íc B×nh

tØnh Ninh ThuËn, huyÖn Na Hang tØnh Tuyªn Quang, VQG Vò Quang tØnh

Hµ TÜnh, huyÖn LÖ Thñy tØnh Qu¶ng B×nh víi 62 ngµy.

Nghiªn cøu ph©n tÝch mÉu ® îc tiÕn hµnh t¹i c¸c b¶o tµng vµ c¸c phßng

nghiªn cøu: B¶o tµng Sinh vËt Tr êng §¹i häc S Ph¹m Hµ Néi, ViÖn Sinh

th¸i Tµi nguyªn vµ Sinh vËt vµ B¶o tµng Thiªn nhiªn ViÖt Nam, ViÖn §éng

vËt Xanh-pª-tÐc-bua vµ v ên thó Cologne.

§èi t îng nghiªn cøu: ph©n tÝch 1021 mÉu vËt (938 mÉu tr ëng thµnh,

66 mÉu ch a tr ëng thµnh vµ 17 mÉu nßng näc), 173 mÉu sinh häc ph©n tö

(170 mÉu thu t¹i ViÖt Nam vµ 3 mÉu thu t¹i Lµo) thuéc gièng Rhacophorus,

tham kh¶o 77 tr×nh tù gen trªn Genbank.

2.2. Ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu

2.2.1. Kh¶o s¸t thùc ®Þa

Nghiªn cøu thùc ®Þa ® îc tiÕn hµnh chñ yÕu vµo ban ®ªm, tËp trung t¹i

c¸c ®iÓm ven suèi, vòng n íc, ao nhá däc theo c¸c ® êng mßn trong rõng,

d íi gèc c©y, th¶m môc trong rõng hoÆc trªn cµnh c©y.

2.3.2. Ph ¬ng ph¸p ph©n tÝch ®Æc ®iÓm h×nh th¸i

§o ®Õm chØ tiªu h×nh th¸i mÉu tr ëng thµnh theo tµi liÖu cña Orlov et

al. (2012), Nguyen et al. (2016). ®Þnh danh vµ ®Þnh lo¹i theo tµi liÖu cña

Nguyen et al. (2009), Frost (2021) vµ c¸c tµi liÖu cËp nhËt kh¸c.

2.3.3. Ph ¬ng ph¸p ph©n tÝch sinh häc ph©n tö

Gi¶i tr×nh tù ba ®o¹n gen thuéc hÖ gen ti thÓ (12S rARN, tARNtval, 16S

rARN. Quy tr×nh t¸ch chiÕt theo tµi liÖu cña h·ng vµ tham kh¶o nghiªn cøu

cña Kuraishi et al. (2013) vµ Nguyen et al. (2015). Måi dïng cho nghiªn cøu

tham kh¶o tµi liÖu cña Wilkinson et al. (2002), Hedges (1994), Matsui et al.

(2005, 2006); Canatella et al. (1998). S¶n phÇm qu¸ tr×nh nh©n gen ® îc göi

®i ®äc tr×nh tù t¹i h·ng Macrogen. Hai d¹ng c©y QHDT ® îc x©y dùng lµ

Maximun Likelyhood (ML) vµ Bayesian inference (BI).

CH¦¥NG III. KÕT QU¶ NGHI£N CøU Vµ TH¶O LUËN

3.1. VÒ ph©n lo¹i gièng Rhacophorus sensu lato

Ph©n tÝch h×nh th¸i 1021 mÉu vËt (23 loµi, 01 nhãm mÉu loµi R.

rhodopus vµ 3 nhãm mÉu ch a ® îc ®Þnh danh) thu ë ViÖt Nam vµ Lµo;

Ph©n tÝch di truyÒn ph©n tö c¸c mÉu vËt thuéc gièng Rhacophorus sensu lato

ë ViÖt Nam vµ c¸c n íc l©n cËn cho thÊy c¸c loµi LC thuéc gièng

Rhacophorus sensu lato ë ViÖt Nam ph©n thµnh hai nhãm (gièng

Rhacophorus sensu stricto vµ Zhangixalus), t ¬ng ®ång víi quan ®iÓm gÇn

®©y cña c¸c nhµ nghiªn cøu n íc ngoµi:

Gièng Rhacophorus: vÒ h×nh th¸i cã riÒm da ngoµi c¸nh tay vµ ngãn ch©n

V, gãt ch©n cã cùa da nhän hoÆc nÕp da h×nh ch÷ nhËt. Kho¶ng c¸ch di truyÒn

gi÷a c¸c loµi trong gièng tõ 1,99%-19,84%.

Gièng Zhangixalus: vÒ h×nh th¸i kh«ng cã riÒm da ngoµi c¸nh tay, kh«ng

cã cùa da hoÆc riÒm da ë gãt ch©n. Kho¶ng c¸ch di truyÒn gi÷a c¸c loµi trong

gièng tõ 0,27%-17,35%.

3.2. Gièng Rhacophorus Kuhl & Van Hasselt, 1822

3.2.1. §a d¹ng thµnh phÇn loµi gièng Rhacophorus ë ViÖt Nam - Thµnh phÇn loµi:

B¶ng 3.1. Danh s¸ch c¸c loµi thuéc gièng Rhacophorus ë ViÖt Nam

tiÕng

STT

Tªn khoa häc

§Þa ®iÓm ghi nhËn ph©n bè

Õch

I. Tªn ViÖt Gièng c©y

Rhacophorus Kuhl & Van Hasselt, 1822

annamensis

1. Õch c©y trung bé

Rhacophorus Smith, 1924

NghÖ An, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ, §µ N½ng, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Kon Tum, Gia Lai, §¾k L¾k, L©m §ång, B×nh Ph íc, Ninh ThuËn*, Phó Yªn

2. Õch c©y cùa

§¾k L¾k, L©m §ång, Kh¸nh Hßa

Rhacophorus calcaneus Smith, 1924

3. Õch c©y nÕp da m«ng

Rhacophorus exechopygus Inger, Orlov & Darevsky, 1999

4. Õch c©y hª-len

Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ, §µ N½ng, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, Kon Tum, Gia Lai §¾k L¾k*, Ninh ThuËn, §ång Nai, Bµ RÞa-Vòng Tµu

5. Hßa B×nh

Õch c©y hßa b×nh

6. Lµo Cai, VÜnh Phóc

Õch c©y hoµng liªn

Rhacophorus helenae Rowley, Tran, Hoang, & Le, 2012 hoabinhensis Rhacophorus Nguyen, Pham, Nguyen, Ninh, & Ziegler, 2017** hoanglienensis Rhacophorus Orlov, Lathrop, Murphy, & Ho, 2001

7. Õch c©y ki - «

Rhacophorus kio Ohler & Delorme, 2006

§iÖn Biªn, Hµ Giang, Lµo Cai, Lai Ch©u, Cao B»ng, L¹ng S¬n, S¬n La, Tuyªn Quang*, Th¸i Nguyªn, VÜnh Phóc, B¾c Giang, H¶i D ¬ng, Hßa B×nh, Thanh Hãa, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ, §µ N½ng, Qu¶ng Ng·i, Kon Tum, Gia Lai, §¾k L¾k

8. Cao B»ng

Õch c©y la-ri- sa

9. Õch c©y v©n ®¸

Gia Lai

larissae Rhacophorus Ostroshabov, Orlov, & Nguyen, 2013 Rhacophorus marmoridorsum Orlov, 2008

10. Õch c©y ãoc lèp

Rhacophorus orlovi Ziegler & Kohler, 2001

r«-

11. Õch c©y bít-ing-g¬

Hµ Giang, Lµo Cai, S¬n La, Tuyªn Quang, Lai Ch©u, Hßa B×nh, B¾c Giang, Ninh B×nh, Thanh Hãa, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, §µ N½ng, Thõa Thiªn HuÕ, Qu¶ng Ng·i, Kon Tum, Gia Lai NghÖ An, Hµ TÜnh, Thõa Thiªn HuÕ, §µ N½ng, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, L©m §ång, Kon Tum, Gia Lai, B×nh §Þnh

Rhacophorus robertingeri Orlov, Poyarkov, Vassilieva, Ananjeva, Nguyen, Sang & Geissler, 2012

tiÕng

STT

Tªn khoa häc

§Þa ®iÓm ghi nhËn ph©n bè

Tªn ViÖt

12. L©m §ång, Kh¸nh Hßa

Õch c©y ma cµ rång

13. Lµo Cai, Hµ Giang, Tuyªn Quang

Õch c©y v¨n bµn

Hµ Giang, Cao B»ng

14. 15.

Õch c©y 1 Õch c©y 2

Rhacophorus vampyrus Rowley, Le, Thi, Stuart, & Hoang, 2010 Rhacophorus vanbanicus Kropachev, Orlov, Ninh & Nguyen, 2019** Rhacophorus sp1. Rhacophorus sp2.

16. Nhãm Rhodopus

Hµ Giang, Tuyªn Quang §iÖn Biªn, Lai Ch©u, Hµ Giang, Lµo Cai, S¬n La, Hµ Giang, B¾c Giang, NghÖ An, Thanh Hãa, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ, Qu¶ng Ng·i, Kon Tum, Gia Lai, L©m §ång, §ång Nai

- C¸c ph¸t hiÖn míi

Tu chØnh vÒ ph©n lo¹i häc: kÕt qu¶ ph©n tÝch h×nh th¸i vµ di truyÒn

ph©n tö kh¼ng ®Þnh loµi R. viridimaculatus lµ tªn ®ång vËt cña R. orlovi.

Loµi míi cho khoa hä: cïng víi ®ång nghiÖp, NCS m« t¶ hai loµi Õch

c©y míi lµ R. hoabinhensis vµ R. vanbanicus.

Loµi cã ghi nhËn ®iÓm ph©n bè míi: R. annamensis, R. helenae, R. kio,

R. orlovi.

Loµi ch a ®Þnh danh: Rhacophorus sp1 cã t ¬ng ®ång h×nh th¸i víi R.

hoanglienensis, kho¶ng c¸ch di truyÒn kho¶ng 2% vµ Rhacophorus sp2. cã

t ¬ng ®ång h×nh th¸i víi R. larissae, kho¶ng c¸ch di truyÒn kho¶ng 2,32%.

3.2.2. M« t¶ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i c¸c loµi trong gièng Rhacophorus ë ViÖt Nam

M« t¶ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña 16 loµi theo nhãm c¸c loµi ®ång h×nh vµ cã

quan hÖ di truyÒn gÇn gòi.

Vd: Nhãm Õch c©y trung bé (Õch c©y trung bé - Rhacophorus

annamensis Smith, 1924 vµ Õch c©y nÕp da m«ng - Rhacophorus

exechopygus)

Õch c©y trung bé - Rhacophorus annamensis Smith, 1924

MÉu ph©n tÝch. 103 mÉu ®ùc vµ 24 mÉu c¸i.

§Æc ®iÓm nhËn d¹ng. KÝch th íc lín (SVL 54,1-72,81 (mÉu ®ùc) vµ

75,23-91,27 (mÉu c¸i)). §Çu dµi h¬n réng ë con ®ùc vµ réng h¬n dµi ë con

c¸i; mót mâm tï; mòi gÇn mót mâm h¬n so víi m¾t; ® êng kÝnh mµng nhÜ

kho¶ng 1/2 ® êng kÝnh m¾t; nÕp da trªn mµng nhÜ râ; r¨ng l¸ mÝa xÕp thµnh

hai hµng xiªn; l ìi xÎ thïy ®«i ë phÝa sau; c«ng thøc mµng b¬i chi tr íc vµ

chi sau hoµn toµn. Da: mÆt trªn c¬ thÓ, häng vµ ngùc nh½n; hai bªn s ên,

vïng hËu m«n, gan bµn ch©n vµ bµn tay cã c¸c nèt sÇn nhá; bông cã d¹ng

h¹t; r×a ngoµi ngãn tay IV vµ ngãn ch©n V cã riÒm da réng.

Mµu s¾c mÉu sèng. MÆt trªn c¬ thÓ mµu n©u víi c¸c ®èm mµu ®á n©u

hoÆc mµu n©u nh¹t; bông mµu vµng nh¹t hoÆc mµu cam ®Ëm dÇn vÒ phÝa hËu

m«n vµ kh«ng cã ®èm; mµng b¬i mµu n©u cã ®èm tr¾ng; con ng ¬i ngang,

mµu ®en, mèng m¾t mµu tr¾ng ®ôc, viÒn ngoµi mµu ®en.

Mét sè ®Æc ®iÓm sinh th¸i. MÉu vËt ® îc thu vµo kho¶ng th¸ng 4-9, trªn

l¸ c©y hoÆc c¸c cµnh c©y ven suèi, c¸ch mÆt ®Êt kho¶ng 1-3 m, ë ®é cao 200-

1000 m. Sinh c¶nh xung quanh th êng lµ c©y gç nhá vµ c©y gç lín.

NhËn xÐt. KÝch th íc mÉu vËt trong m« t¶ nµy phï hîp víi m« t¶ cña Smith

(1924) (SVL 61 (mÉu ®ùc)) vµ cã dao ®éng lín h¬n so víi m« t¶ cña Hendrix

et al. (2007) (SVL 54,1-62,2 (mÉu ®ùc)), Neang et al. (2008) (SVL 55-64 (mÉu

®ùc) vµ 71-79 (mÉu c¸i)) vµ Tran et al. (2010) (SVL 62,2-72,9 (mÉu c¸i)).

Ph©n bè.

TrÞ (KBTTN B¾c H íng Hãa), Thõa Thiªn HuÕ (A L íi, H ¬ng Thñy, VQG

B¹ch M·, Phó Léc), §µ N½ng (KBTTN Nói Chóa), Qu¶ng Nam (B¾c Trµ

(K’Bang, Kon Ch R¨ng, VQG Kon Ka Kinh), §¾k L¾k (Ch Yang Sin),

(Ninh H¶i, VQG Ph íc B×nh), Phó Yªn.

Trªn thÕ giíi: Cam-pu-chia (Modolkiri) (Stuart et al. 2006).

Kho¸ ®Þnh lo¹i c¸c loµi thuéc gièng Rhacophorus Kuhl & Van Hasselt,

1822 ë ViÖt Nam

(cã nèt sÇn hoÆc gai thÞt)..........................................Rhacophorus

1a. Vïng lç huyÖt cã riÒm da............................................................................................2 1b. Vïng lç huyÖt kh«ng cã riÒm da................................................................................5 2a. RiÒm da ë d íi lç huyÖt.......................................................................R. exechopygus 2b. RiÒm da bªn trªn lç huyÖt..........................................................................................3 3a. RiÒm da cong h×nh b¸n nguyÖt.....................................................................R. helenae 3b. RiÒm da xÎ thïy ë gi÷a...............................................................................................4 4a. SVL>60 mm, gèc mµng. b¬i mµu ®en, r×a ngoµi mµu vµng…..…......................R. kio 4b. SVL<60 mm, mµng b¬i mµu cam...................................................nhãm R. rhodopus

5a. Kh«ng cã cùa da dµi vµ nhän ë gãt ch©n……..............…..….………….………..…6 5b. Cã cùa da dµi vµ nhän ë gãt ch©n…………………..……….............………………9 6a. Mµng b¬i gi÷a c¸c ngãn tay hoµn toµn……...……….....…..................R. annamensis

6b. Mµng b¬i gi÷a c¸c ngãn tay kh«ng hoµn toµn ………..….…...…............…...…….7 7a. Cã ®èm ®en lín ë n¸ch vµ bÑn……………………….......................…R. vampyrus

7b. Kh«ng cã ®èm ®en lín ë n¸ch vµ bÑn……………..……..………...........……….…8 8a. MÆt trªn c¬ thÓ mµu vµng x¸m, víi c¸c ®èm lín mµu ®en..................R. hoabinhensis 8b. MÆt trªn c¬ thÓ mµu x¸m n©u, n©u, cã thÓ cã c¸c hoa v¨n mµu xanh l¸ c©y...................9 8a. Cã 5-7 nèt sÇn ë mÆt d íi mçi bªn ®ïi..................................................R. vanbanicus 8b. Kh«ng cã nèt sÇn ë mÆt d íi cña ®ïi..............................................................R. orlovi 9a. Mót mâm trßn.................................................................................R. marmoridosum 9b. Mót mâm nhän.........................................................................................................10 10a. Bông cã ®èm x¸m, mµng b¬i ngãn tay kÐm ph¸t triÓn..............................R. larissae 10b. Bông kh«ng cã ®èm, mµng b¬i gi÷a c¸c ngãn tay trung b×nh................................11 11a. MÆt l ng mµu xanh hoÆc mµu n©u víi hai säc vµng hai bªn l ng kÐo dµi tõ sau m¾t ®Õn s ên bông mµu vµng s¸ng.......................................................................R. calcaneus 11b. MÆt l ng mµu x¸m, n©u hoÆc n©u ®á víi nhiÒu chÊm ®en nhá li ti, bông mµu x¸m hoÆc x¸m nh¹t.................................................................................................................12

12a. Bông cã ®èm x¸m lín.........................................................................R. robertingeri 12b. Bông kh«ng cã ®èm mµu x¸m........................................................R. hoanglienensis 3.2.3. §Æc ®iÓm ph©n bè vµ gi¸ trÞ b¶o tån cña c¸c loµi L ìng c thuéc

gièng Rhacophorus ë ViÖt Nam

vïng). Vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long kh«ng cã loµi nµo ® îc ghi nhËn.

Gi¸ trÞ b¶o tån cña c¸c loµi LC thuéc gièng Rhacophorus ë VN

+ 01 loµi n»m trong s¸ch ®á ViÖt Nam (2007) lµ R. kio ë cÊp ®é nguy cÊp.

+ 4 loµi n»m trong danh lôc ®á IUCN (2021), trong ®ã cã 03 loµi ë cÊp ®é

nguy cÊp lµ: R. calcaneus, R. helenae vµ R. vampyrus; cã 01 loµi ë cÊp ®é s¾p

nguy cÊp lµ: R. marmoridosum.

3.2.4. Quan hÖ di truyÒn c¸c loµi thuéc gièng Rhacophorus

thuéc nhãm Rhacophorus rhodopus vµ 2 loµi ch a ® îc ®Þnh danh). Ba ®o¹n

Kho¶ng c¸ch di truyÒn gi÷a c¸c loµi trong gièng tõ 1,99% (R. larrissae

vµ R. laoshan) ®Õn 19,84% (R. exechopygus vµ R. vanbanicus).

C¸c loµi Õch c©y thuéc gièng Rhacophorus ë ViÖt Nam ® îc chia lµm 3 ph©n nh¸nh Ph©n nh¸nh A1 gåm cã 10 loµi trong nhãm “hoanglienensis- orlovi” vµ R. robertingeri kho¶ng c¸ch di truyÒn lµ 1,99% ®Õn16,33%. Ph©n nh¸nh A2 gåm 7 loµi vµ 3 nhãm mÉu vËt ch a ® îc ®Þnh danh ®Õn loµi, kho¶ng c¸ch di truyÒn tõ 5,08% ®Õn 16,03%. Ph©n nh¸nh A3 gåm 1 loµi duy nhÊt R. vampyrus víi gi¸ trÞ x¸c xuÊt hËu nghiÖm gèc nh¸nh kh«ng ®¸ng tin cËy (50/0,54) (H×nh 3.37). Quan hÖ di truyÒn gi÷a c¸c quÇn thÓ cña loµi Rhacophorus orlovi

Ph©n tÝch dùa trªn 57 tr×nh tù cña 6 loµi thuéc gièng Rhacophorus vµ loµi Z. dennysi lµm nhãm ngoµi. C¸c mÉu vËt thuéc loµi R. orlovi n»m trªn hai ph©n nh¸nh A1 vµ A2, kho¶ng c¸ch di truyÒn gi÷a hai ph©n nh¸nh tõ 1,68% ®Õn 2,35%. Kho¶ng c¸ch di truyÒn gi÷a c¸c mÉu vËt thuéc ph©n nh¸nh A1 trong kho¶ng tõ 0,00 ®Õn 0,89% vµ kho¶ng c¸ch di truyÒn gi÷a c¸c mÉu vËt trong ph©n nh¸nh A2 lµ 0,00 ®Õn 0,38% (H×nh 3.38).

Quan hÖ di truyÒn cña c¸c loµi trong nhãm hoanglienensis-orlovi Ph©n tÝch 42 tr×nh tù cña 17 loµi, tæ hîp 3 ®o¹n gen 12S rARN, tARNval vµ 16S rARN víi tæng chiÒu dµi 2173 Nu. C¸c loµi trong nhãm “hoanglienensis-orlovi" chia thµnh ph©n nhãm A vµ B (H×nh 3.39).

Trong ph©n nhãm A: Rhacophorus sp1. cã quan hÖ di truyÒn gÇn gòi nhÊt víi R. hoanglienensis vµ cïng gèc nh¸nh víi R. hoabinhensis. Kho¶ng c¸ch di truyÒn cña hai loµi nµy víi R. hoabinhensis lÇn l ît lµ 2,72% vµ

3,42%. R. larissae cã quan hÖ di truyÒn gÇn gòi nhÊt víi loµi R. laoshan, kho¶ng c¸ch di truyÒn cña hai loµi nµy so víi Rhacophorus sp2. lÇn l ît lµ 2,71% vµ 2,36%. Trong ph©n nhãm B: R. viridimaculatus lµ loµi ®ång vËt cña R. orlovi cã quan hÖ di truyÒn gÇn gòi nhÊt víi R. speleaus, kho¶ng c¸ch di truyÒn kho¶ng 3,40%-3,75%, cïng víi R. vanbanicus, ba loµi nµy n»m trªn cïng mét gèc nh¸nh víi kho¶ng c¸ch di truyÒn so víi R. orlovi vµ R. speleaus lÇn l ît lµ 7,70-8,08% vµ 9,99-10,39%.

Rhacophorus ë ViÖt Nam

Nhãm loµi "hoanglienensis-orlovi" KÕt qu¶ ph©n tÝch di truyÒn ph©n tö trong nghiªn cøu kh¼ng ®Þnh nhãm "hoanglienensis-orlovi" gåm: Rhacophorus sp1., Rhacophorus sp2., R. hoanglienensis, R. hoabinhensis, R. larissae, R. laoshan, R. orlovi, R. speleaus, R. vanbanicus, R. marmoridosum. Vµ loµi R. viridimaculatus lµ tªn ®ång vËt cña loµi R. orlovi. Víi loµi R. marmoridosum cÇn cã thªm c¸c nghiªn cøu vÒ di truyÒn ®Ó kh¼ng ®Þnh ® îc lµ loµi nµy cã hay kh«ng thuéc

nhãm hoanglienensis-orlovi.

Nhãm loµi R. rhodopus:

C¸c mÉu vËt thu tõ Th¸i Lan, Trung Quèc vµ ViÖt Nam xÕp chung lµ nhãm R. rhodopus, cã ®Æc ®iÓm chung lµ l ng mµu n©u ®á hoÆc n©u víi c¸c ®èm ®en lín bªn s ên vµ n¸ch. MÉu thu ë NghÖ An cã kho¶ng c¸ch di truyÒn 6,49-6,86% gi÷ víi nhãm mÉu vËt thu ë Mi-an-ma (n¬i ghi nhËn mÉu chuÈn cña R. bipunctatus). Do ®ã c¸c mÉu vËt trong nhãm R. rhodopus ë ViÖt Nam cã thÓ lµ 4 loµi hoÆc ph©n loµi hoµn toµn kh¸c vµ loµi R. bipunctatus cã thÓ kh«ng ph©n bè ë ViÖt Nam. 3.3. Gièng Zhangixalus Li, Jiang, Ren & Jiang, 2019 ë ViÖt Nam

3.3.1. §a d¹ng thµnh phÇn loµi gièng Zhangixalus Li, Jiang, Ren &

Jiang, 2019

- Thµnh phÇn loµi

B¶ng 3.2. Danh s¸ch c¸c loµi L ìng c thuéc gièng Zhangixalus ë ViÖt Nam

STT

Tªn khoa häc

Tªn tiÕng ViÖt

dennysi

1. Chµng xanh ®èm

Zhangixalus (Blanford, 1881)

Lµo Cai, S¬n La, Cao B»ng, B¾c K¹n, L¹ng S¬n, Cao B»ng, Phó Thä, VÜnh Phóc, B¾c Giang, Th¸i Nguyªn, Tuyªn Quang, H¶i D ¬ng, Ninh B×nh, Hßa B×nh, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng Ninh; Ninh ThuËn, Gia Lai

dorsoviridis

c©y

3. Lµo Cai, S¬n La, Hµ Giang, Yªn B¸i*

Õch ®uy-boa

Zhangixalus (Bourret, 1937) Zhangixalus duboisi (Ohler, Marquis, Swan, & Grosjean, 2000)

c©y

4. Õch phª

Zhangixalus feae (Boulenger, 1893)

franki

c©y

5. Hµ Giang (Qu¶n B¹)

Õch frank

c©y

6. Hµ Giang (Qu¶n B¹)

Õch r« ®i

Zhangixalus (Ninh, Nguyen, Orlov, Nguyen, Ziegler 2020) Zhangixalus jodiae (Nguyen, Ninh, Orlov & Ziegler) Zhangixalus pachyproctus (Yu, Hui, Hou, Wu, Rao, & Yang, 2019)

c©y

9. Lµo Cai (Sa Pa, KBTTN B¸t X¸t)

- C¸c ph¸t hiÖn míi

Loµi míi cho khoa häc: m« t¶ míi 2 loµi míi: Z. franki, Z. jodiae. Loµi cã ghi nhËn ®iÓm ph©n bè míi: Z. dennysi, Z. duboisi, Z.

pachyproctus.

Loµi ch a ®Þnh danh: c¸c mÉu Õch c©y Zhangixalus sp1, loµi nµy cã h×nh th¸i t ¬ng ®ång víi R. jodiae, cã sai kh¸c vÒ di truyÒn kho¶ng 3,33%.

3.3.2. M« t¶ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i c¸c loµi trong gièng Zhangixalus

(M« t¶ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña 9 loµi t ¬ng tù R. annamensis)

Khãa ®Þnh lo¹i c¸c loµi trong gièng Zhangixalus ë ViÖt Nam

KÝch th íc c¬ thÓ trung b×nh hoÆc lín, cã mµng b¬i chi tr íc vµ chi sau, r×a ngoµi c¸nh tay vµ ngãn ch©n IV kh«ng cã riÒm da, kh«ng cã cùa da hoÆc mÉu da ë gãt ch©n, vïng xung quanh lç huyÖt nh½n………….....................................................................Zhangixalus. 1a. TuyÕn mang tai ph¸t triÓn..................................................................................................2 1b. TuyÕn mang tai kh«ng ph¸t triÓn.......................................................................................5 2a. Da l ng sÇn........................................................................................................................3 2b. Da l ng nh½n.....................................................................................................................4 3a. L ng cã ®èm lín, cã nhiÒu h×nh d¹ng kh¸c nhau vµ cã mµu tr¾ng.....................Z. duboisi

3b. L ng cã ®èm h×nh trßn hoÆc gÇn trßn, mµu n©u hoÆc n©u ®á.......................…Z. puerensis 4a. Cã säc mµu tr¾ng däc theo gi÷a s ên ....................................................................Z. franki 4b. Kh«ng cã säc mµu däc theo gi÷a s ên......................................................................Z. feae 5a. Cã säc mµu tÝm ë s ên ng¨n c¸ch gi÷a mÆt l ng vµ mÆt bông...................Z. pachyproctus 5b. Kh«ng säc mµu tÝm ng¨n c¸ch gi÷a mÆt l ng vµ mÆt bông................................................6 6a. N¸ch, bÑn vµ mÆt bªn ®ïi kh«ng cã ®èm............................................................Z. dennysi 6b. N¸ch, bÑn vµ mÆt bªn ®ïi cã c¸c ®èm mµu ®en hoÆc ®en xen lÉn mµu cam......................7 7a. N¸ch, bÑn vµ mÆt bªn ®ïi cã c¸c ®èm mµu cam vµ ®en xen lÉn nhau..................Z. jodiae 7b. N¸ch, bÑn vµ mÆt bªn ®ïi cã ®èm ®en trßn ®a d¹ng vÒ kÝch th íc..............Z. dordoviridis 3.3.3. §Æc ®iÓm ph©n bè vµ gi¸ trÞ b¶o tån cña c¸c loµi L ìng c thuéc

gièng Zhangixalus ë ViÖt Nam

Gi¸ trÞ b¶o tån

01 loµi n»m trong s¸ch ®á ViÖt Nam (2007) lµ Z. feae ë cÊp ®é nguy cÊp.

3.3.4. Quan hÖ di truyÒn c¸c loµi L ìng c trong gièng Zhangixalus

Ph©n tÝch 79 mÉu vËt thuéc 21 loµi ®· ® îc ®Þnh danh vµ 1 loµi ch a ® îc ®Þnh danh, 3 ®o¹n gen 12S, tARNval vµ 16S ® îc lùa chän ph©n tÝch víi tæng chiÒu dµi 1922 Nu.

Kho¶ng c¸ch di truyÒn cña c¸c loµi trong gièng tõ 1,03% (Z. duboisi vµ

Z. omeimontis) ®Õn 13,20% (Z. dennysi vµ Z. chenfui).

C¸c loµi thuéc gièng Zhangixalus ë ViÖt Nam n»m trªn 5 nh¸nh (A1, A2, A3, A4, A5). Nh¸nh A1 gåm cã 8 loµi, sai kh¸c di truyÒn gi÷a c¸c loµi trong nhãm ë kho¶ng 4,10% (Z. burmanus vµ Z. zhoukaiyae) ®Õn 5,79% (Z. franki vµ Z. dorsorviridis). Nh¸nh A2 gåm cã 6 loµi, sai kh¸c di truyÒn gi÷a c¸c loµi trong nhãm nµy ë kho¶ng 0,37% (Z. hui vµ Z. dugritei) ®Õn 4,97% (Z. purensis vµ Z. wui). Nh¸nh A3 gåm cã 6 loµi, sai kh¸c di truyÒn gi÷a c¸c loµi trong nhãm ë kho¶ng 3,14% (Z. pinglongensis vµ Z. yaoshanensis) ®Õn 9,16% (Z. chenfui vµ Z. yaoshanensis). Nh¸nh A5 gåm 3 loµi Z. feae, Z. smaragdinus vµ Z. pachyproctus, sai kh¸c di truyÒn gi÷a c¸c loµi trong nhãm kho¶ng 8,74% (Z. feae vµ Z. smaragdinus) ®Õn 12,14% (Z. smaragdinus vµ Z. pachyproctus) (H×nh 3.58).

Quan hÖ di truyÒn gi÷a c¸c quÇn thÓ cña loµi Zhangixalus feae

Ph©n tÝch 3 ®o¹n gen 12S rARN, tARNval, 16S rARN víi chiÒu dµi 1918 Nu cña 20 mÉu vËt thuéc loµi Z. feae, c¸c loµi Z. duboisi, Z. dennysi, Z. smaragdinus ® îc dïng ®Ó so s¸nh vµ loµi R. kio ® îc sö dông lµm nhãm ngoµi. C¸c mÉu vËt thuéc loµi Z. feae n»m trªn hai ph©n nh¸nh A1 vµ A2: A1 gåm c¸c mÉu vËt thu tõ c¸c tØnh T©y B¾c cña ViÖt Nam (§iÖn Biªn, Hßa B×nh, Lµo Cai, Lai Ch©u), tØnh V©n Nam (Trung Quèc) vµ tØnh Hña Ph¨n (Lµo) vµ A2 gåm c¸c c¸ thÓ thu tõ Ngäc Linh (Kon Tum). Sai kh¸c di truyÒn gi÷a c¸c loµi nhãm A1 vµ A2 kho¶ng 3,52%-3,92% (H×nh 3.59).

Quan hÖ di truyÒn gi÷a c¸c quÇn thÓ loµi Zhangixalus pachyproctus

dµi 1935 Nu.

C¸c quÇn thÓ loµi Z. pachyproctus ë B¾c Giang (KBTTN T©y Yªn Tö), Cao B»ng (H¹ Lang), H¶i D ¬ng (ChÝ Linh), Tuyªn Quang (Na Hang) vµ L¹ng S¬n (Trµng §Þnh) cã sai kh¸c di truyÒn víi c¸c quÇn thÓ §iÖn Biªn (M êng NhÐ), Lai Ch©u (S×n Hå), NghÖ An (Pï Ho¹t), Lµo (Lu«ng NËm Tha vµ Hña Ph¨n), Trung Quèc (huyÖn Pue, Mengla vµ huyÖn Meng Hai tØnh V©n Nam) vµ Th¸i Lan (VQG Kui Buri) kho¶ng 0,06-1,00%. §ång thêi, sai kh¸c di truyÒn gi÷a c¸c quÇn thÓ trong tõng nhãm rÊt nhá, tõ 0,00% ®Õn 0,36% (H×nh 3.6).

H×nh 3.60. C©y quan hÖ di truyÒn cña c¸c quÇn thÓ loµi Zhangixalus pachyproctus x©y dùng trªn m« h×nh BI 3.3.5. C¸c vÊn ®Ò tu chØnh ph©n lo¹i häc c¸c loµi L ìng c gièng Zhangixalus ë ViÖt Nam

Nhãm Z. duboisi, Z. pingbiangensis, Z. omeimontis, Z. spinus: Z. spninus, Z. pingbianensis lµ tªn ®ång vËt cña loµi Z. duboisi vµ Z. omeimontis lµ mét loµi riªng biÖt. C¸c quÇn thÓ thu t¹i Sa Pa tØnh Lµo Cai, huyÖn Phong Thæ tØnh Lai Ch©u vµ huyÖn Qu¶n B¹ tØnh Hµ Giang cña ViÖt Nam lµ Z. duboisi.

Nhãm Z. dorsoviridis, Z. nigropunctatus: QuÇn thÓ ë phÝa B¾c ViÖt Nam gåm Z. dorssoviridis vµ Zhangixalus sp1. cã sai kh¸c lín vÒ di truyÒn (9,02-9,92%), loµi Z. nigropunctatus kh«ng ph©n bè ë ViÖt Nam vµ loµi Z. dorsovviridis cã ph©n bè ë vïng nói Pingbiang, tØnh V©n Nam Trung Quèc. Nhãm dugritei: gåm 7 loµi: Z. dugritei, Z. hongchibaensis, Z. hungfuensis, Z. hui, Z. minimus, Z. puerensis vµ Z. wui vµo nhãm Zhangixalus dugritei. Trong ®ã chØ cã loµi Z. puerensis ph©n bè ë c¶ ViÖt Nam vµ Trung Quèc. MÉu vËt ® îc Orlov et al. (2001) ®Þnh danh Z. dugritei (ROM38642, (ROM 38652, 38664) ë d·y nói Hoµng Liªn vµ Bain & Nguyen 2004 ghi nhËn t¹i Hµ Giang lµ loµi Z. puerensis. Loµi Z. puerensis

n»m trªn 4 ph©n nh¸nh nhá (i) nhãm mÉu thu tõ Sa Pa, Lµo Cai vµ Phong Thæ, Lai Ch©u, (ii) nhãm mÉu thu tõ Hµ Giang, (iii) MÉu thu tõ vïng nói Pue V©n Nam (n¬i thu mÉu chuÈn cña loµi) vµ (iv) quÇn thÓ thu tõ huyÖn §»ng Xung, V©n Nam Trung Quèc. VÒ kho¶ng c¸ch ®Þa lý, nhãm (iii) vµ nhãm (iv) c¸ch nhau kho¶ng 600 km nh ng sai kh¸c di truyÒn gi÷a chóng chØ kho¶ng 1,13-1,18%, trong khi ®ã, nhãm (i) vµ nhãm (ii) c¸ch nhau kho¶ng 200 km, sai kh¸c di truyÒn cña hai nhãm nµy vµo kho¶ng 6,68-2,74%. §iÒu nµy cho thÊy s«ng Hång cã thÓ lµ mét yÕu tè ®Þa lý ¶nh h ëng ®Õn sù ®a d¹ng di truyÒn cña nhãm loµi nµy.

MÉu vËt ® îc Orlov ®Þnh danh lµ loµi Z. hungfuensis ë Sa Pa tØnh Lµo Cai còng thuéc loµi Z. purensis. §ång thêi kh¼ng ®Þnh hai loµi Z. dugritei vµ Z. hungfuensis kh«ng ph©n bè ë ViÖt Nam.

Nhãm Z. smaragdinus vµ Z. pachyproctus: KÕt qu¶ ph©n tÝch sinh häc ph©n tö chóng t«i kÕt luËn c¸c quÇn thÓ ë Tuyªn Quang, Cao B»ng, H¶i D ¬ng, L¹ng S¬n, Hña Ph¨n (Lµo) ®Òu thuéc loµi Zhangixalus pachyproctus.

CH¦¥NG IV. KÕT LUËN Vµ KIÕN NGHÞ

KÕT LUËN

1. Nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh sù ph©n t¸ch c¸c loµi L ìng c thuéc gièng Rhacophorus sensu lato ë ViÖt Nam thµnh hai gièng Rhacophorus sensu stricto vµ Zhangixalus dùa trªn ph©n tÝch c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i vµ di truyÒn.

2. Giống Rhacophorus: + §· m« t¶ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i vµ ghi nhËn ®Æc ®iÓm ph©n bè cña 16 loµi, 2 loµi ® îc m« t¶ míi lµ R. hoabinhensis, R. vanbanicus. Ghi nhËn ph©n bè bæ sung cho c¸c loµi R. annamensis; R. helenae; R. kio; R. orlovi.

+ Kho¶ng c¸ch di truyÒn gi÷a c¸c loµi trong gièng Rhacophorus tõ 1,99% (Rhacophorus sp1. ®Õn 19,84% (R. vanbanicus vµ R. exechopygus). Nhãm hoanglienensis-orlovi ë ViÖt Nam gåm 8 loµi: R. hoabinhensis, R. hoanglienensis, R. larissae, R. marmoridosum, R. orlovi, R. vanbanicus, Rhacophorus sp1. vµ Rhacophorus sp2. Sai kh¸c di truyÒn gi÷a c¸c quÇn thÓ loµi R. orlovi tõ 0,00% ®Õn 2,38%.

+ X¸c ®Þnh R. viridimaculatus lµ tªn ®ång vËt cña R. orlovi; nhãm mÉu tr íc kia ® îc ghi nhËn lµ R. robertingeri vµ R. hoanglienensis ë Hµ Giang lµ Rhacophorus sp1. 3. Gièng Zhangixalus:

+ §· m« t¶ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i vµ ghi nhËn ®Æc ®iÓm ph©n bè 9 loµi, 2 loµi ® îc m« t¶ míi lµ Z. franki vµ Z. jodiae. Ghi nhËn ®iÓm ph©n bè míi cña Z. dennysi; Z. duboisi; Z. pachyproctus.

+ Kho¶ng c¸ch di truyÒn gi÷a c¸c loµi trong gièng Zhangixalus tõ 1,03% (Z. duboisi vµ Z. omeimontis) ®Õn 13,2% (Z. feae vµ Z. chenfui). Sai kh¸c di truyÒn gi÷a c¸c quÇn thÓ loµi Z. feae tõ 0,00% ®Õn 3,92%. Sai kh¸c di truyÒn gi÷a c¸c quÇn thÓ loµi Z. pachyproctus 0,00-1,00%.

+ X¸c ®Þnh quÇn thÓ loµi Z. dorsoviridis ghi nhËn ë Hµ Giang lµ loµi Z.

jodiae; quÇn thÓ loµi Z. feae ghi nhËn t¹i Hµ Giang lµ Z. franki.

KIÕN NGHÞ

Kh¶o s¸t thùc ®Þa bæ sung t¹i c¸c ®iÓm khã tiÕp cËn vµ tiÒm n¨ng ph¸t hiÖn loµi míi: huyÖn Qu¶n B¹ tØnh Hµ Giang, huyÖn Sa Pa vµ huyÖn V¨n Bµn tØnh Lµo Cai. Kh¶o s¸t thùc ®Þa bæ sung t¹i khu vùc T©y Nguyªn ®Ó bæ sung mÉu vËt cho mét sè loµi cã ph©n bè hÑp nh R. marmoridosum, R. helenae, R. vampyrus.

Ph©n tÝch di truyÒn bæ sung thªm mÉu vËt cña loµi R. orlovi t¹i khu vùc T©y Nguyªn; ph©n tÝch di truyÒn nhãm mÉu vËt loµi R. rhodopus lµm s¸ng tá ph©n lo¹i cña nhãm mÉu nµy. Thu thËp mÉu vµ ph©n tÝch h×nh th¸i kÕt hîp di truyÒn ®èi víi loµi Z. feae t¹i T©y Nguyªn vµ khu vùc miÒn Trung.

Danh s¸ch c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· c«ng bè

1. Tao Thien Nguyen, Cuong The Pham, Truong Quang Nguyen, Hoa

Thi Ninh, and Thomas Zeigler (2017), A new species of Rhacophorus (Amphibia: Rhacophoridae) from Vietnam. Asian Herpetologicl Research 8(4): 221-234.

2. Hoa Thi Ninh, Tao Thien Nguyen, Cuong The Pham, Truong Quang Nguyen, Nikolai L. Orlov, Anna Rauhaus & Thomas Ziegler (2018), First record of the Vietnam Flying Frog, Rhacophorus calcaneus Smith, 1924, from Khanh Hoa Province, including the first molecular identification and morphological description of larval stages. Revue suisse de Zoologie, 125(2), 231-238.

3. Kropachev Ivan, Orlov Nikolai, Ninh Thi Hoa, Nguyen Thien Tao (2019), A new species of Rhacophorus genus (Amphibia: Anura: Rhacophoridae: Rhacophorinae) from Van Ban District, Lao Cai Province, Northern Vietnam. Russian Journal of Herpetology, 26(6).

4. Nguyen Thien Tao, Ninh Thi Hoa, Orlov Nikolai, Nguyen Quang Truong, Ziegler Thomas (2020), A new species of the genus Zhangixalus (Amphibia: Rhacophoridae) from Vietnam. Journal of Natural History, 1-17.

5. Hoa Thi Ninh, Tao Thien Nguyen, Nikolai Orlov, Truong Quang Nguyen & Thomas Ziegler, (2020), A new species of the genus Zhangixalus from Vietnam. European Journal of (Amphibia: Rhacophoridae) Taxonomy, 688: 1.18.