Nghiên cứu một số đặc điểm về thời gian, không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Bão Biển của Chu Văn

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Khoa häc X· héi Nh©n v¨n<br /> <br /> NGHI£N CøU MéT Sè §ÆC §IÓM VÒ THêI GIAN, KH¤NG GIAN NGHÖ THUËT<br /> TRONG TIÓU THUYÕT B·O BIÓN CñA CHU V¡N<br /> §oµn §øc H¶i (Nhµ xuÊt b¶n §H Th¸i Nguyªn)<br /> <br /> 1. Chu V¨n vµ tiÓu thuyÕt Bo biÓn<br /> TiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n viÕt n¨m 1965 ®Õn n¨m 1969 th× ra m¾t b¹n ®äc. §©y<br /> lµ mét tiÓu thuyÕt t−¬ng ®èi dµy dÆn víi h¬n 800 trang viÕt vÒ hiÖn thùc mét vïng n«ng th«n<br /> Thiªn chóa gi¸o thêi k× kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, b¾t nhÞp vµo thêi k× x©y dùng chñ nghÜa xM héi.<br /> TiÓu thuyÕt BBo biÓn ®−îc ®¸nh gi¸ lµ mét t¸c phÈm cã tÇm cì c¶ vÒ sè l−îng trang viÕt vµ chÊt<br /> l−îng t¸c phÈm, ®M thu hót ®−îc sù quan t©m cña d− luËn xM héi, tÊt nhiªn kh«ng tr¸nh khái<br /> nh÷ng sãng giã ®Õn víi t¸c gi¶ (®iÒu nµy lÝ gi¶i v× sao ph¶i sau 5 n¨m tõ khi t¸c phÈm hoµn thµnh<br /> míi ®Õn tay cña b¹n ®äc). Nh−ng råi trong sù tr−ëng thµnh cña v¨n häc vµ qua chiªm nghiÖm<br /> cña thùc tiÔn, chóng ta nhËn râ r»ng: Mäi s¸ng t¸c, c«ng tr×nh cã sù kh¸m ph¸ s©u s¾c vÒ cuéc<br /> sèng con ng−êi, cã ý thøc tr¸ch nhiÖm tr−íc hiÖn thùc ®Òu cã nh÷ng ®ãng gãp - b»ng c¸ch nµy<br /> hay c¸ch kh¸c - cho chÝnh cuéc sèng hiÖn t¹i. BBo biÓn ®−îc kh¼ng ®Þnh nh− mét thµnh tùu míi<br /> næi bËt cña v¨n häc thêi k× chèng Mü.<br /> Khi ®Ò cËp tíi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, phª b×nh vÒ tiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n,<br /> chóng ta ph¶i kÓ ®Õn TrÇn Träng §¨ng §µn víi Mét vµi vÊn ®Ò lÝ luËn n¶y ra nh©n ®äc BBo biÓn<br /> (1971) [7], Vò Quèc Anh víi TiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n (1980) [2], Hµ Xu©n Tr−êng<br /> víi BBo biÓn - TiÓu thuyÕt cña Chu V¨n (1970) [5]... Nh×n chung, ®©y lµ nh÷ng bµi nghiªn cøu phª b×nh tiÓu thuyÕt BBo biÓn d−íi gãc nh×n tæng qu¸t vÒ t¸c phÈm nh− hoµn c¶nh ra ®êi, ph−¬ng<br /> ph¸p s¸ng t¸c, hÖ thèng nh©n vËt (chÝnh diÖn, ph¶n diÖn), c¸c xung ®ét… vµ ®Æc biÖt lµ ®¸nh gi¸<br /> vÒ sù ¶nh h−ëng cña t¸c phÈm trªn ph−¬ng diÖn xM héi trong hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ mµ ch−a ®i<br /> s©u ph©n tÝch, b×nh gi¸ t¸c phÈm d−íi gãc ®é thi ph¸p thÓ lo¹i còng nh− cÊu tróc néi t¹i cña nã.<br /> Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, t×m hiÓu vÒ t¸c gi¶ Chu V¨n, chóng t«i b−íc ®Çu ®M cã mét<br /> sè t×m tßi vÒ nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu cña Chu V¨n [8], c¸c c«ng tr×nh nµy dÇn ®i s©u nghiªn<br /> cøu vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt cña Chu V¨n còng nh− t×m hiÓu mét sè yÕu tè thuéc vÒ cÊu tróc<br /> t¸c phÈm [9]. Trong khu«n khæ bµi viÕt nµy chóng t«i tiÕp tôc ®Ò cËp ®Õn mét khÝa c¹nh n÷a<br /> trong cÊu tróc t¸c phÈm - ®ã lµ thêi gian nghÖ thuËt vµ kh«ng gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt<br /> BBo biÓn cña «ng.<br /> 2. Mét sè ®Æc ®iÓm vÒ thêi gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt Bo biÓn<br /> Nh− chóng ta ®M biÕt, thêi gian vµ kh«ng gian nghÖ thuËt lµ “Nh÷ng phÈm chÊt ®Þnh tÝnh<br /> quan träng cña h×nh t−îng nghÖ thuËt, ®¶m b¶o cho viÖc tiÕp nhËn toµn vÑn thùc t¹i nghÖ thuËt<br /> vµ tæ chøc nªn kÕt cÊu cña t¸c phÈm” [10]. Thêi gian nghÖ thuËt lµ thêi gian ®−îc thÓ hiÖn trong<br /> t¸c phÈm nghÖ thuËt víi tÝnh liªn tôc vµ ®é dµi cña nã, víi nhÞp ®é nhanh hay chËm, víi chiÒu<br /> thêi gian vµ hiÖn t¹i, qu¸ khø hay t−¬ng lai. Còng nh− thêi gian nghÖ thuËt, kh«ng gian nghÖ<br /> thuËt lµ h×nh thøc tån t¹i cña thÕ giíi nghÖ thuËt, lµ m« h×nh thÕ giíi ®éc lËp cã tÝnh chñ quan vµ<br /> mang ý nghÜa t−îng tr−ng cña t¸c gi¶.<br /> Theo cuèn DÉn luËn nghiªn cøu v¨n häc cña Pospelov [4 tr.114,115] th× c¸c lo¹i h×nh<br /> nghÖ thuËt chiÕm lÜnh hiÖn thùc trong c¸c chiÒu kh«ng gian - thêi gian cña nã mét c¸ch kh¸c<br /> 11<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Khoa häc X· héi Nh©n v¨n<br /> <br /> nhau. V¨n häc nghÖ thuËt chñ yÕu t¸i hiÖn c¸c qu¸ tr×nh cña ®êi sèng diÔn ra trong thêi gian, tøc<br /> lµ ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi g¾n liÒn víi nh÷ng chuçi c¶m thô, suy nghÜ, ý ®Þnh, hµnh vi, sù<br /> kiÖn. Trong mét t¸c phÈm v¨n häc cô thÓ, nhµ v¨n kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i kh¾c häa c¸c yÕu tè thêi<br /> gian mét c¸ch chÝnh x¸c tuyÖt ®èi, c¬ häc nh− trong ®êi thùc hoÆc trùc tiÕp nh− trªn s©n khÊu mµ<br /> cã thÓ cung cÊp nh÷ng lêi b×nh tØ mØ, chi tiÕt vÒ mét kho¶ng c¸ch cùc ng¾n nµo ®ã cña thêi gian.<br /> §èi víi nh÷ng kho¶ng thêi gian dµi th× th«ng th−êng c¸c nhµ v¨n cung cÊp nh÷ng ®Æc ®iÓm liÒn<br /> m¹ch cña nã mét c¸ch t¸ch biÖt. Trong toµn bé qu¸ tr×nh s¸ng t¸c mét t¸c phÈm, t¸c gi¶ lu«n hÕt<br /> søc chñ ®éng trong viÖc dån nÐn hoÆc kÐo dµi thêi gian cña hµnh ®éng ®−îc miªu t¶.<br /> Thêi gian nghÖ thuËt trong c¸c tiÓu thuyÕt ViÖt Nam giai ®o¹n 1960-1975 viÕt vÒ ®Ò tµi<br /> x©y dùng chñ nghÜa xM héi cã mét sè ®Æc ®iÓm næi bËt lµ: Thêi gian nghÖ thuËt kh«ng dµi nh−ng<br /> bÞ kÐo c¨ng tét cïng víi nh÷ng biÕn cè, sù kiÖn cña céng ®ång nhá lµ nÒn kinh tÕ tËp thÓ víi<br /> céng ®ång lín lµ chñ nghÜa xM héi trong viÔn c¶nh t−¬i s¸ng cña ®Êt n−íc. Thêi gian nghÖ thuËt<br /> ®Çy ¾p c¸c sù kiÖn mang tÝnh thö th¸ch mµ vÊn ®Ò riªng – chung lµ tiªu chuÈn lùa chän kh¾t khe<br /> nhÊt. Xung ®ét chiÕn tranh tuy d÷ déi nh−ng vÉn chØ lµ xung ®ét nhÊt thêi. Xung ®ét gi÷a hai<br /> con ®−êng xM héi chñ nghÜa vµ phi xM héi chñ nghÜa míi lµ xung ®ét l©u dµi trong céng ®ång nãi<br /> chung vµ trong mçi c¸ nh©n nãi riªng. ChÝnh c¸c xung ®ét nµy ®M mang l¹i tÝnh sö thi cho thêi<br /> gian nghÖ thuËt cña tiÓu thuyÕt giai ®o¹n nµy vµ BBo biÓn còng kh«ng n»m ngoµi sù chÕ ®Þnh Êy.<br /> NhËn xÐt ®Çu tiªn khi nãi vÒ thêi gian nghÖ thuËt trong BBo biÓn lµ: Trôc thêi gian tuyÕn<br /> tÝnh qu¸n xuyÕn toµn bé t¸c phÈm. Thêi gian thùc thÓ trong t¸c phÈm kh«ng dµi (diÔn ra trong 2<br /> n¨m) khi ®Æt trong t−¬ng quan so s¸nh víi dung l−îng t¸c phÈm (h¬n 800 trang). §Ó chuyÓn t¶i<br /> ®−îc hÕt nh÷ng dông ý nghÖ thuËt cña m×nh trong qu¸ tr×nh miªu t¶, t¸c gi¶ ®M kÐo dµi hÕt cì thêi<br /> gian nghÖ thuËt cña t¸c phÈm víi môc ®Ých t¹o ra mét “dung tÝch lín” nh»m chøa ®ùng khèi<br /> l−îng ®å sé c¸c sù kiÖn diÔn ra dån dËp, chång chÐo.<br /> Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña yÕu tè thêi gian trong BBo biÓn lµ: Nã th−êng ®−îc tÝnh b»ng mèc<br /> thêi gian cña n«ng lÞch, cña mïa vô ®¾p ®æi, cña nh÷ng phiªn chî, cña nhÞp sinh häc nh−: "Gµ<br /> lªn chuång", "C¸ chim vÒ vïng n−íc quÈn"; cña c¸c yÕu tè thêi tiÕt theo quan niÖm nhµ n«ng<br /> nh− "NghÐ t¬ ngøa m×nh", "Giã heo may næi dËy" [6 - tr.148, 427]…, cßn c¸c yÕu tè thêi gian cô<br /> thÓ, c¬ häc th× xuÊt hiÖn Ýt h¬n h¼n (3 lÇn) [6 - 554, 567,789].<br /> VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y kh«ng ph¶i lµ thêi gian dµi hay ng¾n mµ lµ c¸c yÕu tè thêi gian ®−a<br /> vµo t¸c phÈm nh»m môc ®Ých g×, phôc vô cho dông ý nghÖ thuËt nµo? Cã mét hiÖn t−îng cÇn l−u<br /> ý trong kÕt cÊu thêi gian cña BBo biÓn lµ: Bªn c¹nh nh÷ng yÕu tè thêi gian tuyÕn tÝnh ®−îc thÓ<br /> hiÖn b»ng mèc n«ng lÞch, mïa vô, c¸c chu k× sinh häc nh− ®M nªu ë trªn, hoÆc c¸c kho¶ng thêi<br /> gian t¸i hiÖn [6- tr.6,223,245,311,394,562] chñ yÕu ®−îc thÓ hiÖn trong ng«n ng÷ kÓ, th× thêi<br /> gian nghÖ thuËt ®−îc sö dông nh− mét c«ng cô ph¶n ¸nh h÷u hiÖu. Ta lÊy c¸c trang viÕt vÒ ngµy<br /> lÔ §Çu dßng ë xø Bµi Chung lµm vÝ dô. Thêi gian thùc thÓ lµ hai ngµy nh−ng c¸c sù kiÖn ®−îc<br /> chuyÓn t¶i trong t¸c phÈm l¹i cã mét dung l−îng kh¸ lín lµ bèn m−¬i hai trang (tõ tr.148 ®Õn<br /> tr.190–6). Cã lÏ, cÇn ph¶i cã mét dung l−îng kh¸ lín nh− vËy míi ®ñ chç ®Ó ®iÓm danh hÕt<br /> nh÷ng "khu«n mÆt" vÒ dù lÔ ®Çu dßng xø Bµi Chung; ®Ó cã thÓ lét t¶ hÕt nh÷ng c¸i ¸c, c¸i<br /> ThiÖn, phÇn §¹o vµ phÇn §êi; kÝnh chóa yªu n−íc vµ ph¶n ®éng lîi dông t«n gi¸o, niÒm tin t«n<br /> gi¸o th¸nh thiÖn vµ sù ngu muéi... D−íi t¸c ®éng cña thêi gian nghÖ thuËt Êy, t¸c gi¶ ®M gãp<br /> phÇn lËt dÇn tõng "líp ¸o" cña c¸c nh©n vËt, qua ®iÓm xuyÕt mµ vÏ ch©n dung, qua hµnh vi mµ<br /> quy vÒ b¶n chÊt, vµ d−êng nh− t¸c gi¶ còng kÝn ®¸o lÝ gi¶i søc hót cña cuéc lÔ §Çu dßng Êy!<br /> 12<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Khoa häc X· héi Nh©n v¨n<br /> <br /> VÝ dô thø hai - lµ sù so s¸nh trong viÖc miªu t¶ c«ng viÖc quai ®ª lÊn biÓn ë bMi MËp ®íp.<br /> Thêi gian thùc thÓ ®−îc tÝnh chÝnh x¸c tõ th¸ng 3- 1961 ®Õn 7-5-1961, tøc lµ vµo kho¶ng 2 th¸ng<br /> nh−ng chØ ®−îc thÓ hiÖn trªn 18 trang viÕt. C¸c sù kiÖn ®−îc dån nÐn ë møc ®é cao, c−êng ®é<br /> dån dËp, khÈn tr−¬ng nh»m miªu t¶ t×nh thÕ sèng cßn cña mét cuéc thi gan cïng trêi ®Êt, lÊy søc<br /> ng−êi th¾ng søc thiªn nhiªn. Riªng ®o¹n cao trµo khi hµn khÈu ®−îc miªu t¶ tíi 6 trang nh−ng<br /> ng−êi ®äc lu«n c¶m thÊy véi vM, Ýt ái, cã c¶m t−ëng m×nh nh− ®ang lµ ng−êi trong cuéc, còng lo<br /> l¾ng, còng run sî, còng hMi hïng khi sù sèng vµ c¸i chÕt chØ c¸ch nhau gang tÊc; Vµ còng mõng<br /> vui h¸o høc thë phµo khi tai qua n¹n khái… c¸i thêi gian gÊp g¸p Êy ®M kh«ng ®Ó ng−êi ta cã<br /> thêi c¬ mµ suy tÝnh hay so b×, tÊt c¶ chØ ®ñ cho hµnh ®éng – hµnh ®éng v× céng ®ång vµ hµnh<br /> ®éng cho c¸ nh©n mçi con ng−êi.<br /> Trong nh÷ng tr−êng ®o¹n nh− c¸c vÝ dô trªn ®M nªu thêi gian thùc thÓ d−êng nh− kh«ng<br /> cßn tån t¹i mµ chØ cßn thêi gian nghÖ thuËt ®¶m nhiÖm chøc n¨ng ph¶n ¸nh cña nã, yÕu tè nµy<br /> ®M ®−îc nhµ v¨n vËn dông nhuÇn nhuyÔn ®Ó ®¹t ®Õn hiÖu qu¶ nhÊt trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh.<br /> Mét vÝ dô vÒ sù c©n b»ng trung tÝnh trong thêi gian nghÖ thuËt vµ thêi gian thùc thÓ lµ<br /> nh÷ng trang viÕt vÒ ®¸m c−íi con nhµ l¸i T¸p. Tõ khi cã "chñ tr−¬ng" t×m chång cho con, ®Õn<br /> khi x¶y ra sù cè c« d©u trèn mÊt trong ngµy c−íi, c¸c t×nh tiÕt ®Òu ®−îc t¸c gi¶ Chu V¨n m« t¶<br /> b»ng giäng ®Òu ®Òu, trung tÝnh nh»m "®iÓm danh" mét bé phËn, ®èi t−îng ®ang ®øng ngoµi c«ng<br /> cuéc chung cña ®Êt n−íc, chØ lo thô h−ëng, thu vÐn cho b¶n th©n. Sù ®Òu ®Æn cña tiÕn tr×nh thêi<br /> gian vµ sù viÖc t−ëng chõng nh− v« h¹i Êy Èn chøa mét lêi c¶nh b¸o: Cã mét bé phËn quÇn<br /> chóng ®ang tù t¸ch m×nh ra khái dßng ch¶y chung cña lÞch sö, xM héi. C¸c ®èi t−îng nµy nÕu<br /> kh«ng ®−îc chó ý mét c¸ch ®óng møc th× sÏ trë thµnh søc × lín, t¹o nªn sù suy yÕu tõ phÝa bªn<br /> trong- ©m thÇm nh−ng hËu qu¶ khã l−êng. ë ®©y, ngay c¶ víi c¸c yÕu tè thêi gian trung tÝnh<br /> còng mang tÝnh nghÖ thuËt vµ ®ãng gãp ®¾c lùc trong viÖc ph¶n ¸nh néi dung t¸c phÈm.<br /> 3. §Æc ®iÓm kh«ng gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt Bo biÓn<br /> Trong mçi t¸c phÈm v¨n häc bao giê còng tån t¹i mét kh«ng gian nghÖ thuËt ®Æc thï.<br /> §èi víi viÖc chiÕm lÜnh c¸c ph−¬ng – chiÒu trong kh«ng gian th× v¨n häc kh«ng cã −u thÕ nh−<br /> ®iªu kh¾c vµ héi häa, nh−ng bï l¹i c¸c nhµ v¨n l¹i miªu t¶ kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm<br /> v¨n häc b»ng c¸ch t¸i hiÖn hµnh ®éng hoÆc lµ bæ sung vµo c¸c ®Æc ®iÓm tÜnh t¹i sù vËn ®éng cña<br /> c¶m thô vµ t− duy. Bªn c¹nh ®ã, sù vËn dông tõ ng÷ ®Ó miªu t¶ c¸c sù vËt hiÖn t−îng kh«ng liÒn<br /> m¹ch hoÆc kh«ng thÓ c¶m thô trùc tiÕp, bao qu¸t ®−îc b»ng thÞ gi¸c chÝnh lµ −u thÕ riªng cña<br /> ng«n ng÷ ®èi víi kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm v¨n häc [4 (tr115,116,117)].<br /> C¸c tiÓu thuyÕt ViÖt Nam giai ®o¹n 1960 -1975 cã xu h−íng kh¸i qu¸t kiÓu kh«ng gian<br /> nghÖ thuËt võa më ra chiÒu réng víi quy m« sö thi võa xo¸y xuèng chiÒu s©u cña c¸c vÊn ®Ò t−<br /> t−ëng mang c¶m høng sö thi. §ã lµ nh÷ng vïng quª t−ëng rÊt yªn b×nh, nh÷ng hîp t¸c xM n«ng<br /> nghiÖp, mét tr¹m m¸y kÐo, mét th«n xãm…trong Buæi s¸ng vµ §Êt lµng cña NguyÔn ThÞ Ngäc<br /> Tó, Chñ tÞch huyÖn cña NguyÔn Kh¶i, §i b−íc n÷a cña NguyÔn ThÕ Ph−¬ng… §©y lµ nh÷ng<br /> kh«ng gian kh«ng cã tiÕng sóng, kh«ng cã nh÷ng xung ®ét d÷ déi cña chiÕn tranh nh−ng ë bÒ<br /> s©u cña bøc tranh hiÖn thùc t−ëng chõng b×nh yªn Êy lµ nh÷ng con sãng ngÇm ®ang lan táa tõ<br /> mét xung ®ét võa mang tÝnh thêi sù võa mang tÝnh l©u dµi: NghÌo ®ãi vµ kh¸t väng Êm no h¹nh<br /> phóc, nÒn s¶n xuÊt nhá tr× trÖ l¹c hËu víi c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa xM héi, sù l¹c hËu, mª<br /> muéi trong t− t−ëng vµ nh÷ng ®iÒu míi mÎ, tiÕn bé…<br /> 13<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Khoa häc X· héi Nh©n v¨n<br /> <br /> CÊu tróc kh«ng gian trong tiÓu thuyÕt BBo biÓn mang dÊu Ên cña mét kh«ng gian tiÓu<br /> thuyÕt sö thi ®Æc thï. TÊt c¶ c¸c sù kiÖn ®Òu diÔn ra trong bèi c¶nh bao trïm cña c¶ d©n téc lóc<br /> bÊy giê lµ x©y dùng chñ nghÜa xM héi ë miÒn B¾c vµ ®Êu tranh chèng bän can thiÖp Mü vµ bÌ lò<br /> tay sai ë miÒn Nam. ë mét diÖn hÑp h¬n, toµn bé c¸c t×nh tiÕt vµ sù kiÖn cña t¸c phÈm n»m trän<br /> vÑn trong mét kh«ng gian thèng nhÊt ®ã lµ xø c«ng gi¸o toµn tßng Bµi Chung víi h¬i thë cña<br /> mét vïng c«ng gi¸o v« cïng phøc t¹p, ®M tõng cã thêi k× lµ tØnh tù trÞ. Kh«ng gian nghÖ thuËt<br /> trong BBo biÓn lu«n hiÖn lªn trong tr¹ng th¸i ®éng "Nh− mét biÓn vµng, c¸nh ®ång chiªm rÊt<br /> mªnh m«ng… kÐo ®Õn ¨n tõng ®µn l¾c t¾c d−íi mÆt n−íc" [6(2) tr.47]; "Mïa thu b¾t ®Çu… ¸nh<br /> ®Ìn ®uèc chia c¸ s¸ng lËp loÌ trªn bµn c©n cña tr¹m thuû s¶n x«n xao ®Õn tËn canh<br /> khuya"[6(2)tr.191], [6(2)tr.295], hoÆc trong nh÷ng ®Æc ®iÓm tÜnh t¹i cña sù vËn ®éng ®−îc bæ<br /> sung thªm sù c¶m thô hoÆc t− duy cña mét nh©n vËt nµo ®ã "Con B¹ch nh¹n cÊt c¸i cæ cao…<br /> nh−ng ch¬i gµ chäi còng dÔ trë thµnh nghiÖn "[6(2)tr.377]; "GiÐ sím ®B ®Éy h¹t… Sa Ngo¹i vÉn<br /> ®øng bÐt b¶ng trong toµn huyÖn" [6(2) tr.404,405]... §Æc biÖt cña sù kÕt hîp nµy thÓ hiÖn râ nhÊt<br /> trong tr−êng ®o¹n thÓ hiÖn t©m tr¹ng cña TiÖp vµ Nh©n trong ®ªm hß hÑn [6(2)tr.756,757,759].<br /> C¸c biÓu t−îng kh«ng gian trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc th−êng mang ý nghÜa kh¸i qu¸t<br /> cao. Nh×n chung, kh«ng gian ë møc ®é trung c¶nh th−êng bÞ quy ®Þnh bëi t©m lÝ nh©n vËt nhiÒu<br /> h¬n lµ nh÷ng khung c¶nh thiªn nhiªn thuÇn nhÊt. C¸c biÓu t−îng kh«ng gian trong t¸c phÈm cã<br /> gi¸ trÞ kh¸i qu¸t nh− nhµ thê, c¸nh ®ång, bMi biÓn… ®−îc nh¾c ®i nh¾c l¹i nhiÒu lÇn (nhµ thê<br /> nh¾c tíi 8 lÇn, c¸nh ®ång nh¾c tíi 8 lÇn, bMi biÓn nh¾c tíi 6 lÇn) víi ý nghÜa t−îng tr−ng, kh¸i<br /> qu¸t kh¸ râ nÐt.<br /> H×nh ¶nh Nhµ thê lµ mét biÓu tr−ng cña quyÒn lùc siªu h×nh, sù c¸m dç khã c−ìng cña<br /> niÒm tin t«n gi¸o "§B l©u nay, Ýt ng−êi nh¾c ®Õn c«ng lao ®æ må h«i ch¾t chiu ®ång tiÒn b¸t g¹o<br /> ®Ó x©y dùng c«ng tr×nh vÜ ®¹i Êy nh− mét niÒm tù hµo ®¸ng khen lao. Mét c¸i g× rÊt cao, rÊt quý<br /> ®B gi¶m ®i: Cßn l¹i nh÷ng rµng buéc quen thuéc, vµ nh÷ng quyÒn uy ®B cã ®«i phÇn nøt r¹n. Dï<br /> sao, khi chiÒu ®Õn, ba qu¶ chu«ng cÊt tiÕng gµo inh ái, ¸t c¶ tiÕng giã biÓn, th× khèi g¹ch v«i ®å<br /> sé mèc m¸c Êy nh− vÉn nghiªng ng¶, l¾c l− ®Ì dÊn xuèng ®¸m m¸i tranh thÊp lïn lôp sôp r¶i r¸c<br /> bèn xung quanh" [6(2) tr.12]. Nhµ thê còng lµ n¬i chøa nh÷ng th©m cung bÝ sö cña c¶ §¹o vµ<br /> §êi; ®»ng sau c¸nh cöa nhµ thê lµ mét thÕ giíi kh¸c, c¸ch hµnh xö kh¸c: ThËt vµ kh«ng thËt,<br /> thèng nhÊt vµ kh«ng thèng nhÊt trong c¶ suy nghÜ, lêi nãi, hµnh ®éng… cña §Êng ch¨n chiªn.<br /> Kh«ng gian c¸nh ®ång, bMi biÓn lµ kÕt cÊu kh«ng gian gîi ra gi¸ trÞ t−îng tr−ng cña sù<br /> lao ®éng. Trong m« t¶, cã nh÷ng c¸nh ®ång trµn ®Çy søc sèng cña vô mïa béi thu "Heo may<br /> quÊt giµ lªn vµi ngµy, lóa giÐ nghÖ trong c¸nh ®ång ®æi mÇu hång x¹m råi chÝn rò. §óng lµ<br /> chiªm chÊp chíi, mïa ®îi nhau… lÉn víi hoa cóc d¹i vµ cá mÒn chÇu ph¬i hÐo"[6(2) tr.528]...;<br /> nh−ng còng cã nh÷ng c¸nh ®ång lµ nçi khiÕp hMi tr−íc thiªn nhiªn: "Ba m−¬i nh¨m n¨m vÒ<br /> tr−íc… kh«ng mét chót lîi léc"[6(2)tr.538,539], hoÆc sù bÊt lùc tr−íc c¸c thÕ lùc thÇn quyÒn "B¶y<br /> hîp t¸c xB, kh«ng n¬i nµo kh«ng gÆp khã kh¨n. Mét sè Ýt ®i lµm, phÇn v× lóa chÝn qu¸ giÊc, phÇn<br /> v× nhµ ®ang thiÕu g¹o. Nh−ng hä bÞ bè mÑ, vî hoÆc chång ng¨n gi÷…"[6 (2)] tr.321.<br /> §Ó cã thÓ thÊy râ h¬n vÒ ®iÓm t−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt vÒ kh«ng gian nghÖ thuËt trong<br /> BBo biÓn víi c¸c tiÓu thuyÕt cïng thêi, chóng ta cã thÓ so s¸nh, ®èi chiÕu víi mét tiÓu thuyÕt<br /> thuéc ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng. §ã lµ kh«ng gian nghÖ thuËt trong DÊu ch©n ng−êi lÝnh cña<br /> NguyÔn Minh Ch©u – mét kh«ng gian chiÕn trËn bao trïm rõng nói miÒn T©y Qu¶ng TrÞ. Kh«ng<br /> 14<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 4(48) Tập 1/N¨m 2008<br /> <br /> Khoa häc X· héi Nh©n v¨n<br /> <br /> gian sinh ho¹t cña bé ®éi ta ®−îc miªu t¶ tõ nh÷ng con ®−êng hµnh qu©n råi më réng ra c¸c cao<br /> ®iÓm, ®µi quan s¸t… Sau chiÕn th¾ng Khe Sanh, kh«ng gian Êy ®M ®−îc më réng b¸t ng¸t vµ ®Çy<br /> ¾p niÒm vui. Kh«ng gian nghÖ thuËt nµy ®−îc miªu t¶ trong mét thêi gian nghÖ thuËt ®Æc biÖt:<br /> thêi gian chiÕn dÞch, nhÞp ®iÖu vËn ®éng ®−îc c¾m mèc bëi thêi gian cña hai ®Çu chiÕn dÞch.<br /> Kh«ng gian ho¹t ®éng cña chiÕn sÜ ta lµ mét kh«ng gian më vµ ®éng víi mét sè motip nghÖ thuËt<br /> mang gi¸ trÞ biÓu t−îng cao vÝ dô nh−:<br /> Motip “con ®−êng” xuÊt hiÖn 19 lÇn trong DÊu ch©n ng−êi lÝnh - con ®−êng kh¸ng chiÕn<br /> chèng MÜ cña c¶ mét d©n téc anh hïng, võa lµ con ®−êng lÝ t−ëng cao ®Ñp cña thÕ hÖ trÎ, con<br /> ®−êng nhËn thøc søc m¹nh ViÖt Nam tiÒm Èn trong tõng con ng−êi b×nh dÞ nhÊt, motip “Ngän<br /> löa – BÕp löa” xuÊt hiÖn 47 lÇn trong t¸c phÈm - lµ mét motip hµm xóc vµ ®a nghÜa. §ã lµ ngän<br /> löa cña t×nh ®ång chÝ, ®ång ®éi, ngän löa cña lÝ t−ëng c¸ch m¹ng nhen lªn tõ gian khæ, thö<br /> th¸ch, ngän löa cña kh¸t väng t×nh yªu, kû niÖm vµ håi øc, ngän löa cña ®au th−¬ng vµ c¨m thï,<br /> motip “©m thanh t−¬i trÎ l¹c quan chiÕn th¾ng b¹o tµn” víi tiÕng c−êi, tiÕng chim hãt, tiÕng s¸o,<br /> tiÕng h¸t, tiÕng ®µn tuy xuÊt hiÖn víi tÇn sè Ýt h¬n nh−ng ®M t¹o ra hiÖu qu¶ nghÖ thuËt tèt.<br /> Nh÷ng ©m thanh t−¬i vui trong s¸ng Êy ®−îc ®Æt vµo thÕ t−¬ng ph¶n víi nh÷ng ©m thanh b¹o tµn<br /> ®Ó kh¼ng ®Þnh tinh thÇn l¹c quan c¸ch m¹ng. YÕu tè kh«ng gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt<br /> DÊu ch©n ng−êi lÝnh víi nh÷ng motip ®Æc tr−ng nªu trªn ®M lµm nªn mét kh«ng gian nghÖ thuËt<br /> ®Æc thï cho t¸c phÈm<br /> Nh×n chung c¸c biÓu t−îng kh«ng gian trong BBo biÓn kh«ng míi, c¸i míi n»m ë chç<br /> nh÷ng kh¸m ph¸ ®»ng sau c¸c biÓu t−îng kh«ng gian Êy. Cô thÓ trong t¸c phÈm th× biÓu t−îng<br /> nhµ thê - nhµ ®øc chóa Lêi lµ biÓu t−îng kh«ng gian cã nhiÒu kh¸m ph¸ t¸o b¹o nhÊt c¶ vÒ mÆt<br /> t− t−ëng lÉn hiÖn thùc xM héi. Sau nµy, trong tiÓu thuyÕt §Êt mÆn cña Chu V¨n, motip nhµ thê<br /> còng ®−îc «ng khai th¸c triÖt ®Ó còng víi dông ý nghÖ thuËt t−¬ng tù nh− trong BBo biÓn.<br /> Quay trë l¹i víi kh«ng gian ®¹i c¶nh cña BBo biÓn, ta cã thÓ thÊy c¶m høng sö thi bao<br /> trïm kh«ng gian ë cÊp ®é nµy, ®ã lµ sù chuyÓn m×nh k× vÜ, lín lao cña c¶ mét céng ®ång ®øng<br /> tr−íc sù lùa chän lín cña vËn mÖnh d©n téc, ë viÖc thùc hiÖn nh÷ng chñ tr−¬ng chÝnh s¸ch lín<br /> cña §¶ng, ChÝnh phñ… ThÕ nh−ng, nh÷ng vÊn ®Ò cña ®êi sèng hµng ngµy t−ëng chõng nhá lÎ<br /> n¬i th«n xãm vÉn chÞu sù chi phèi cña ©m h−ëng sö thi trong suy nghÜ vµ hµnh ®éng, ®ã lµ sù lùa<br /> chän thiÕt th©n: NghÌo ®ãi vµ kh¸t väng Êm no h¹nh phóc, s¶n xuÊt nhá vµ c«ng cuéc x©y dùng<br /> xM héi chñ nghÜa … §iÒu nµy cµng chøng minh sù quy ®Þnh cña c¶m høng sö thi ®èi víi kÕt cÊu<br /> kh«ng gian trong tiÓu thuyÕt BBo biÓn. NÕu so s¸nh víi kÕt cÊu thêi gian th× ¶nh h−ëng cña c¶m<br /> høng sö thi lªn kÕt cÊu kh«ng gian lµ râ nÐt h¬n nhiÒu.<br /> 3. KÕt luËn<br /> Nãi ®Õn ®ãng gãp cña Chu V¨n trong BBo biÓn lµ nãi ®Õn chiÒu s©u, sù ®óc kÕt cña hiÖn<br /> thùc ®−îc ph¶n ¸nh víi c¸i nh×n s©u s¾c vµ tinh läc ®Ó cho cuéc sèng thùc sù ®−îc t¸i t¹o y nh−<br /> thËt, cao h¬n thËt trong ®ã sù ®ãng gãp cña c¸c yÕu tè kh«ng gian nghÖ thuËt, thêi gian nghÖ<br /> thuËt lµ rÊt ®¸ng kÓ.<br /> Mét ®¸nh gi¸ chung nhÊt vÒ ®Æc ®iÓm thêi gian trong tiÓu thuyÕt BBo biÓn cña Chu V¨n<br /> ®ã lµ: Thêi gian nghÖ thuËt víi nh÷ng tiªu chÝ ®Æc thï cña nã nh− "dån nÐn" hoÆc "kÐo dBn" vµ<br /> 15<br /> <br />