Nghiên cứu tác dụng của Polyphenol chè xanh Việt Nam đến chuyển hóa lipid và trạng thái chống oxy hóa trong máu chuột cống trắng gây đái tháo đường thực nghiệm

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:143

Thêm vào BST

Báo xấu

341
lượt xem 73
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cả chè xanh (hay trà xanh, green tea) vàø chè đen (black tea)(Vd: trà Lipton, trà Dimah,…) đều xuất nguồn từ cây chè (trà) (Camellia sinensis). Chè xanh được làm từ đọt lá (lá ngọn) sấy nhẹ, còn chè đen được hình thành sau một quá trình oxy hóa lá chè. Trong quá trình oxy hóa này, các enzyme trong chè chuyển đổi nhiều hợp chất “polyphenol” với những khả năng hoạt động và điều trị vượt trội trở thành những hợp chất ít hoạt động....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nghiên cứu tác dụng của Polyphenol chè xanh Việt Nam đến chuyển hóa lipid và trạng thái chống oxy hóa trong máu chuột cống trắng gây đái tháo đường thực nghiệm

®¹i häc y hµ néi b¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÊp bé Nghiªn cøu t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh ViÖt nam ®Õn chuyÓn hãa lipid vµ tr¹ng th¸i chèng « xy hãa trong m¸u chuét cèng tr¾ng g©y ®¸i ®−êng thùc nghiÖm Chñ nhiÖm ®Ò tµi: PGS. TS. NguyÔn ThÞ Hµ 5674 20/01/2006 Hµ Néi – 2005
1 PhÇn a Tãm t¾t c¸c kÕt qu¶ næi bËt cña ®Ò tµi 1-kÕt qu¶ næi bËt cña ®Ò tµi a- §ãng gãp míi cña ®Ò tµi §¸i th¸o ®−êng (§T§) lµ mét vÊn ®Ò nan gi¶i, lµ g¸nh nÆng ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi ë nhiÒu quèc gia v× tèc ®é gia t¨ng nhanh chãng cña bÖnh, v× c¸c biÕn chøng vµ hËu qu¶ nÆng nÒ cña bÖnh, v× chi phÝ ®iÒu trÞ bÖnh rÊt tèn kÐm do ng−êi bÖnh ph¶i dïng thuèc suèt ®êi. §Ò tµi nghiªn cøu ®· chøng minh t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh (Camellia sinensis) c¶i thiÖn nh÷ng rèi lo¹n cña c¸c chØ sè lipid huyÕt t−¬ng, ng¨n ngõa c¸c stress oxy ho¸ trong m¸u ë chuét cèng tr¾ng g©y §T§ thùc nghiÖm b»ng Streptozotocin (STZ) vµ liÒu t¸c dông râ lµ liÒu uèng polyphenol chÌ xanh 200 mg/kg c©n nÆng/ngµy. T¸c dông cña polyphenol chÌ xanh ®−îc so s¸nh víi t¸c dông cña vitamin E – mét chÊt chèng oxy ho¸ cã cÊu t¹o còng lµ polyphenol – víi liÒu uèng t−¬ng ®−¬ng. b- KÕt qu¶ cô thÓ - ChiÕt xuÊt bét polyphenol chÌ xanh tõ l¸ chÌ t−¬i ®−îc thu h¸i t¹i khu trång chÌ xuÊt khÈu Hoµ L¹c. - Thùc nghiÖm thµnh c«ng viÖc g©y m« h×nh §T§ týp 2 trªn chuét cèng tr¾ng b»ng STZ (cã h×nh ¶nh m« bÖnh häc cña tæn th−¬ng tuþ minh ho¹): chuét ®−îc g©y rèi lo¹n chuyÓn ho¸ lipid b»ng c¸ch nu«i d−ìng víi chÕ ®é ¨n giµu chÊt bÐo. Sau 30 ngµy, chuét ®−îc tiªm mµng bông STZ liÒu thÊp 50 mg/kg c©n nÆng víi mét liÒu duy nhÊt. Chuét bÞ §T§ sau tiªm STZ tõ 48 ®Õn 72 giê. - Polyphenol chÌ xanh c¶i thiÖn râ rÖt nh÷ng rèi lo¹n cña c¸c chØ sè lipid m¸u ë chuét §T§ thùc nghiÖm b»ng STZ sau 90 ngµy thùc nghiÖm (tøc
2 lµ sau 60 ngµy chuét ®−îc uèng bæ sung polyphenol chÌ xanh liÒu 200 mg/kg c©n nÆng/ngµy): nång ®é TG, TC vµ LDL-C huyÕt t−¬ng lµ 2,69 ± 0,79 mmol/L; 1,46 ± 0,29 mmol/L vµ 0,65 ± 0,08 mmol/L gi¶m cã ý nghÜa (p < 0,001) so víi nh÷ng nång ®é t−¬ng øng TG, TC vµ LDL-C huyÕt t−¬ng cña l« chuét §T§ kh«ng ®−îc uèng bæ sung polyphenol chÌ xanh (7,48 ± 2,79 mmol/L; 3,22 ± 0,52 mmol/L; 1,54 ± 0,55 mmol/L)), xÊp xØ b»ng nång ®é t−¬ng øng TG, TC vµ LDL-C huyÕt t−¬ng cña l« chuét chøng (3,22 ± 0,52 mmol/L; 1,32 ± 0,23 mmol/L; 0,61 ± 0,19 mmol/L ); nång ®é HDL-C huyÕt t−¬ng cña c¸c l« chuét thùc nghiÖm kh«ng cã nh÷ng biÕn ®éng ®¸ng kÓ nh−ng tû sè HDL-C/LDL-C huyÕt t−¬ng cña l« chuét §T§ uèng bæ sung polyphenol chÌ xanh lµ 1,22 , t¨ng cao so víi tû sè nµy trong huyÕt t−¬ng ë l« chuét §T§ kh«ng ®−îc uèng bæ sung polyphenol chÌ xanh (0,57) vµ gÇn b»ng tû sè HDL-C/LDL-C huyÕt t−¬ng cña l« chuét chøng (1,36). - Polyphenol chÌ xanh kh«ng cã ¶nh h−ëng trªn ho¹t ®é SOD hång cÇu vµ TAS huyÕt t−¬ng cña c¸c l« chuét thùc nghiÖm nh−ng t¸c dông râ rÖt ®Õn ho¹t ®é GPx hång cÇu vµ nång ®é MDA huyÕt t−¬ng cña l« chuét §T§ thùc nghiÖm b»ng STZ: ho¹t ®é GPx hång cÇu vµ nång ®é MDA huyÕt t−¬ng cña l« chuét nµy lµ 1799 ± 185 U/gHb vµ 8,42 ± 2,24 nmol/L, gi¶m cã ý nghÜa (p
3 Nghiªn cøu sinh: ThS. TrÇn ThÞ Chi Mai LuËn ¸n ®· hoµn thiÖn. Sau khi nghiÖm thu ®Ò tµi NCKH nµy, NCS sÏ b¶o vÖ luËn ¸n cÊp c¬ së. - 02 bµi b¸o ®· c«ng bè trªn t¹p chÝ “Nghiªn cøu Y häc” cña tr−êng §¹i häc Y Hµ Néi vol. 32, N06, th¸ng 12/2004 vµ vol. 38 , N05, th¸ng 9/2005. - 01 B¸o c¸o khoa häc t¹i Héi nghÞ KH cña NCS tr−êng §HYHN th¸ng 11/2004, ®¹t gi¶i Nh×; 01 B¸o c¸o khoa häc t¹i Héi nghÞ khoa häc cña Héi Ho¸ sinh Y D−îc häc miÒn Trung th¸ng 8/2005; 01 B¸o c¸o khoa häc t¹i Héi nghÞ KH cña NCS tr−êng §HYHN th¸ng 11/2005. d- HiÖu qu¶ vÒ kinh tÕ, x∙ héi,…: ch−a cã. 2- ¸p dông vµo thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ ®êi sèng x∙ héi §ång thêi ®ang thùc hiÖn mét ®Ò tµi nghiªn cøu c¬ b¶n (thuéc qu¶n lý cña Bé KHCN) vÒ t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh trªn tÕ bµo mét sè dßng ung th− nu«i cÊy vµ ®· thu ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ kh¶ quan. Hy väng r»ng sau nh÷ng kÕt qu¶ thu ®−îc, nhãm nghiªn cøu sÏ cïng hîp t¸c víi mét ®¬n vÞ b¹n nghiªn cøu s¶n xuÊt polyphenol chÌ xanh vµ c¸c s¶n phÈm t¸ch chiÕt cña nã (c¸c catechin) ®Ó øng dông trªn ®éng vËt thùc nghiÖm vµ l©m sµng, cã thÓ tiÕn xa h¬n n÷a trong t−¬ng lai gÇn nh»m phôc vô c«ng t¸c ch¨m sãc søc khoÎ céng ®ång. 3- ®¸nh gi¸ thùc hiÖn ®Ò tµi ®èi chiÕu víi ®Ò c−¬ng nghiªn cøu ®∙ ®−îc phª duyÖt a- TiÕn ®é: thùc hiÖn ®óng tiÕn ®é nh−ng do b¶n th©n ng−êi chñ tr× ®Ò tµi bÞ bÖnh ph¶i ®iÒu trÞ l©u ngµy nªn viÕt B¶n nghiÖm thu chËm. b- Thùc hiÖn môc tiªu nghiªn cøu: thùc hiÖn ®Çy ®ñ c¸c môc tiªu cña B¶n ®Ò c−¬ng ®· ®−îc Bé phª duyÖt.
4 c- C¸c s¶n phÈm t¹o ra so víi dù kiÕn cña b¶n ®Ò c−¬ng: ®¹t yªu cÇu so víi dù kiÕn cña b¶n ®Ò c−¬ng víi møc ®é tèt vµ tin cËy (kÕt qu¶ cô thÓ, kÕt qu¶ vÒ ®µo t¹o, bµi b¸o ®−îc c«ng bè). d- §¸nh gi¸ viÖc sö dông kinh phÝ: Tæng kinh phÝ cña ®Ò tµi : 82.000.000® Kinh phÝ tån ®äng : 10.000.000® Lý do tån ®äng: chi phÝ cho viÖc b¶o vÖ ®Ò tµi nghiªn cøu ë cÊp c¬ së vµ cÊp quèc gia, qu¶n lý phÝ cña Tr−êng.
5 PhÇn b Néi dung b¸o c¸o chi tiÕt kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi cÊp bé ®Æt vÊn ®Ò §¸i th¸o ®−êng (§T§) lµ mét bÖnh rèi lo¹n chuyÓn hãa m¹n tÝnh víi sù t¨ng glucose m¸u do thiÕu t−¬ng ®èi hoÆc tuyÖt ®èi insulin [50]. §T§ lµ mét bÖnh kh¸ phæ biÕn trªn thÕ giíi; theo thèng kª n¨m 1997, tû lÖ §T§ ë Mü lµ 6,6%, ë Ph¸p lµ 6,6%, ë Ên §é lµ 6,1%, ë Singapore lµ 8,6%. Tû lÖ m¾c §T§ ®ang ngµy cµng gia t¨ng kh«ng chØ ë c¸c n−íc ph¸t triÓn mµ cßn ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. T¹i ViÖt Nam, tû lÖ bÖnh §T§ t¨ng trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y: ë Hµ Néi kho¶ng 2,6% (quËn §èng §a 5,6%), ë thµnh phè Hå ChÝ Minh cã n¬i tû lÖ §T§ gÇn 8%. Bëi vËy §T§ ®· ®−îc c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi quan t©m nghiªn cøu vÒ bÖnh c¨n, bÖnh sinh, c¸c ®Æc ®iÓm l©m sµng vµ cËn l©m sµng nh»m môc ®Ých phßng bÖnh, ®iÒu trÞ bÖnh vµ c¸c biÕn chøng cña bÖnh mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nhÊt. Rèi lo¹n chuyÓn hãa c¸c chÊt trong §T§ tr−íc tiªn lµ rèi lo¹n chuyÓn hãa glucid, tõ ®ã kÐo theo rèi lo¹n chuyÓn hãa c¸c chÊt kh¸c - ®Æc biÖt lµ rèi lo¹n chuyÓn hãa lipid, g©y tæn th−¬ng hµng lo¹t c¸c c¬ quan vµ tæ chøc trong c¬ thÓ. §T§ týp 1 vµ týp 2 ®Òu cã rèi lo¹n chuyÓn hãa lipid víi c¸c bÊt th−êng lipid huyÕt t−¬ng. BÊt th−êng nµy lµ mét trong nh÷ng yÕu tè nguy c¬ g©y v÷a x¬ ®éng m¹ch (VX§M) ë bÖnh nh©n §T§ vµ theo thèng kª cho thÊy nguyªn nh©n g©y tö vong phæ biÕn nhÊt ë bÖnh nh©n §T§ lµ bÖnh tim m¹ch do VX§M [24].
6 Trong ho¹t ®éng sèng cña tÕ bµo, c¸c qu¸ tr×nh chuyÓn hãa ®· s¶n sinh c¸c gèc tù do vµ c¸c d¹ng oxy cã ho¹t tÝnh hãa häc cao kh¸c. Tuy nhiªn, ë tr¹ng th¸i b×nh th−êng, gèc tù do tån t¹i víi hµm l−îng rÊt thÊp trong tÕ bµo nhê hÖ thèng chèng oxy hãa cña c¬ thÓ nh»m b¶o vÖ c¸c m« tr¸nh ®−îc nh÷ng ph¶n øng gèc g©y tæn th−¬ng cho tÕ bµo vµ m«. Sù rèi lo¹n chuyÓn hãa cña mét chÊt bÊt kú cã thÓ dÉn tíi sù gia t¨ng hµm l−îng c¸c gèc tù do - nguyªn nh©n cña nhiÒu qu¸ tr×nh biÕn ®æi bÖnh lý kh¸c nhau, trong ®ã cã sù gia t¨ng cña qu¸ tr×nh peroxi hãa lipid [9]. C¸c nhµ khoa häc ®· chøng minh sù cã mÆt cña qu¸ tr×nh peroxi hãa lipid ë c¸c tæn th−¬ng VX§M vµ vai trß quan träng cña nã trong sù ph¸t triÓn m¶ng VX§M [24]. Vai trß cña gèc tù do trong bÖnh c¨n vµ bÖnh sinh cña §T§ lµ ch−a ch¾c ch¾n, nh−ng nhiÒu nghiªn cøu ®· cho thÊy bÖnh lý §T§ cã sù gia t¨ng c¸c stress oxy hãa vµ th−êng cã liªn quan ®Õn møc t¨ng cña glucose trong m¸u. Nång ®é c¸c lipid peroxid trong huyÕt t−¬ng ë bÖnh nh©n §T§ cao h¬n møc b×nh th−êng. §iÒu trÞ §T§ nh»m kiÓm so¸t nång ®é glucose m¸u; gi¶m vµ lo¹i bá c¸c yÕu tè nguy c¬ g©y biÕn chøng, bao gåm rèi lo¹n chuyÓn hãa lipid, t¨ng huyÕt ¸p, t¨ng ho¹t ®éng gèc tù do... vµ ®iÒu trÞ c¸c biÕn chøng. C¸c thuèc ®iÒu trÞ héi chøng t¨ng lipid m¸u nãi chung vµ rèi lo¹n lipid ë bÖnh nh©n §T§ nãi riªng hiÖn ®ang ®−îc sö dông cã hiÖu qu¶ tèt, song còng g©y nhiÒu t¸c dông phô nh− rèi lo¹n tiªu hãa, ®au c¬, t¨ng nhÑ vµ t¨ng t¹m thêi c¸c enzym gan...; do vËy nh÷ng ng−êi cã bÖnh gan, thËn, loÐt d¹ dµy-t¸ trµng kh«ng ®−îc dïng c¸c thuèc nµy [101]. Trªn thÕ giíi, c¸c nhµ nghiªn cøu ®ang t×m kiÕm c¸c thuèc cã nguån gèc th¶o méc nh»m h¹n chÕ nh÷ng t¸c dông phô nãi trªn. ë ViÖt Nam, c¸c thuèc ®−îc s¶n xuÊt tõ tái, ng−u tÊt, nghÖ, ®Ëu xanh... ®· ®−îc mét sè thÇy thuèc sö dông ®Ó phßng tr¸nh, ng¨n ngõa sù ph¸t triÓn cña m¶ng VX§M [20]. Mét sè d−îc liÖu ph−¬ng §«ng tá ra h÷u hiÖu trong viÖc n©ng cao søc kháe, n©ng cao tuæi thä con ng−êi nh− nh©n s©m, tam thÊt, linh chi vµ nhiÒu th¶o méc kh¸c cã chøa c¸c chÊt chèng
7 oxy hãa lµ vitamin C, α-tocopherol, β- caroten, selen... cã t¸c dông m¹nh chèng gèc tù do, chèng l·o hãa ®· ®−îc nghiªn cøu vµ øng dông réng r·i. Tõ l©u chÌ xanh ®−îc biÕt ®Õn nh− mét lo¹i th¶o d−îc cã t¸c dông tèt cho søc kháe con ng−êi, ®Æc biÖt lµ t¸c dông ng¨n chÆn bÖnh ung th−, bÖnh tim m¹ch, chèng qu¸ tr×nh l·o hãa [127]. ChÌ xanh ®−îc sö dông nh− n−íc gi¶i kh¸t phæ biÕn, ®−îc −a chuéng kh«ng nh÷ng ë c¸c n−íc ch©u ¸ nh− Trung Quèc, NhËt B¶n, ViÖt Nam... mµ cßn ®−îc −a chuéng ë nhiÒu n−íc kh¸c trªn thÕ giíi. ChÝnh v× vËy, chÌ xanh ®· vµ ®ang ®−îc c¸c nhµ khoa häc quan t©m nghiªn cøu. Ng−êi ta ®· t¸ch chiÕt vµ x¸c ®Þnh ®−îc c¸c thµnh phÇn hãa häc cña polyphenol chÌ xanh, nghiªn cøu mét sè t¸c dông d−îc lý cña chóng [114]. Mèi liªn quan gi÷a sù tiªu thô chÌ xanh víi hµm l−îng lipid huyÕt thanh, sù bÒn v÷ng cña c¸c ph©n tö lipoprotein víi c¸c t¸c nh©n oxy hãa, sù h×nh thµnh c¸c m¶ng VX§M... ®· ®−îc kh¶o s¸t bëi c¸c nhµ nghiªn cøu ë nhiÒu n−íc, nhÊt lµ ë NhËt B¶n [132, 157, 160, 163]. ë ViÖt Nam, tiÕp theo ®Ò tµi nghiªn cøu vÒ t¸c dông cña dÞch chiÕt chÌ xanh trªn mét sè chØ sè lipid vµ hµm l−îng malonyl dialdehid trong huyÕt t−¬ng thá thùc nghiÖm, ®Ò tµi “Nghiªn cøu t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh (Camellia sinensis) trªn c¸c chØ sè lipid vµ tr¹ng th¸i chèng oxy hãa trong m¸u chuét cèng tr¾ng g©y ®¸i th¸o ®−êng thùc nghiÖm ” ®−îc tiÕn hµnh nh»m môc tiªu: 1. §¸nh gi¸ t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh trªn c¸c chØ sè lipid huyÕt t−¬ng ë chuét g©y §T§ thùc nghiÖm 2. §¸nh gi¸ t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh trªn ho¹t ®é cña mét sè enzym chèng oxy hãa vµ tr¹ng th¸i chèng oxy hãa toµn phÇn trong m¸u ë chuét g©y §T§ thùc nghiÖm 3. §¸nh gi¸ t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh trªn nh÷ng biÕn ®æi m« bÖnh häc cña mét sè m« ë chuét g©y §T§ thùc nghiÖm
8 Néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi gåm: 1. ChiÕt xuÊt polyphenol chÌ xanh . 2. Kh¶o s¸t t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh ®Õn sù thay ®æi hµm l−îng glucose m¸u ë chuét g©y §T§ thùc nghiÖm. 3. Kh¶o s¸t t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh trªn sù thay ®æi c¸c chØ sè lipid huyÕt t−¬ng ë chuét g©y §T§ thùc nghiÖm, bao gåm: triglycerid (TG), cholesterol toµn phÇn (TC), cholesterol cña lipoprotein tû träng cao (HDL-C) vµ cholesterol cña lipoprotein tû träng thÊp (LDL-C). 4. Kh¶o s¸t t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh ®Õn ho¹t ®é cña mét sè enzym chèng oxy hãa nh− superoxid dismutase (SOD), glutathion peroxidase (GPx) vµ tr¹ng th¸i chèng oxy hãa toµn phÇn (TAS), hµm l−îng malondialdehyd (MDA) trong m¸u chuét g©y §T§ thùc nghiÖm. 5. Kh¶o s¸t t¸c dông cña polyphenol chÌ xanh ®Õn sù biÕn ®æi m« bÖnh häc cña mét sè m« ë chuét g©y §T§ thùc nghiÖm: thµnh ®éng m¹ch chñ, vâng m¹c, thËn.
9 Ch−¬ng I tæng quan tµi liÖU 1.1- Lipid vµ lipoprotein m¸u 1.1.1- Lipid m¸u C¸c lipid chÝnh cã mÆt trong m¸u lµ acid bÐo tù do, triglycerid (TG), cholesterol toµn phÇn (TC) trong ®ã cã cholesterol tù do (FC) vµ cholesterol este (CE) , c¸c phospholipid (PL). V× kh«ng tan trong n−íc, lipid ®−îc vËn chuyÓn trong m¸u d−íi d¹ng kÕt hîp víi c¸c protein ®Æc hiÖu. Albumin lµ chÊt vËn chuyÓn chÝnh cña c¸c acid bÐo tù do, c¸c lipid kh¸c ®−îc l−u hµnh trong m¸u d−íi d¹ng c¸c phøc hîp lipoprotein [10, 101, 154]. TG cã trong thµnh phÇn chÊt bÐo cña thøc ¨n, cã thÓ ®−îc tæng hîp trong gan vµ m« mì ®Ó dù tr÷ n¨ng l−îng cho c¬ thÓ. PL vµ cholesterol lµ thµnh phÇn cÊu tróc cña mµng tÕ bµo. Cholesterol còng lµ tiÒn chÊt cña c¸c hormon steroid vµ c¸c acid mËt. Cholesterol cã trong thøc ¨n (nguån ngo¹i sinh) vµ cã thÓ ®−îc tæng hîp ë nhiÒu m« cña c¬ thÓ, ®Æc biÖt lµ gan víi mét c¬ chÕ ®−îc ®iÒu hßa chÆt chÏ (nguån néi sinh). Kh«ng gièng TG vµ PL, nh©n sterol cña cholesterol kh«ng thÓ tho¸i hãa xa h¬n n÷a, v× vËy cÇn thiÕt ph¶i cã qu¸ tr×nh vËn chuyÓn cholesterol tõ c¸c m« ngo¹i vi trë vÒ gan vµ t¹i gan, cholesterol ®−îc bµi tiÕt hoÆc nguyªn d¹ng trong mËt hoÆc sau khi ®−îc chuyÓn hãa thµnh acid mËt [101, 141, 154]. 1.1.2- Thµnh phÇn, cÊu tróc vµ ph©n lo¹i c¸c lipoprotein Lipoprotein (LP) lµ nh÷ng phÇn tö h×nh cÇu, bao gåm phÇn nh©n chøa ®ùng nh÷ng ph©n tö kh«ng ph©n cùc lµ TG vµ cholesterol este, xung quanh bao bäc bëi líp c¸c ph©n tö ph©n cùc: phospholipid, cholesterol tù do vµ c¸c protein - ®−îc gäi lµ apolipoprotein, viÕt t¾t lµ apo (H×nh 1.1) C¸c LP huyÕt t−¬ng ®−îc xÕp lo¹i dùa trªn ph−¬ng ph¸p ®iÖn di hoÆc tû träng cña chóng b»ng ph−¬ng ph¸p siªu ly t©m ph©n ®o¹n . Cã bèn lo¹i LP
10 chÝnh theo tû träng t¨ng dÇn lµ chylomicron (CM), LP cã tû träng rÊt thÊp (very low density lipoprotein- VLDL), LP cã tû träng thÊp (low density lipoprotein- LDL) vµ LP cã tû träng cao ( high density lipoprotein- HDL) . Lp cã tû träng trung LP cã tû träng trung gian (intermediate density lipoprotein -IDL) lµ s¶n phÈm chuyÓn hãa cña VLDL trong m¸u vµ lµ tiÒn chÊt cña LDL, b×nh th−êng cã hµm l−îng rÊt thÊp trong huyÕt t−¬ng. Sù ph©n lo¹i nµy ®−îc minh häa ë H×nh 1.1- S¬ ®å cÊu t¹o B¶ng 1.1. cña tiÓu ph©n lipoprotein [157] Lipoprotein (a) hay LP (a) lµ lo¹i LP kh«ng ®iÓn h×nh víi chøc n¨ng ch−a biÕt. Nã to vµ nÆng h¬n LDL nh−ng cã thµnh phÇn t−¬ng tù, ngo¹i trõ cã thªm apo (a). Nång ®é LP (a) trong huyÕt t−¬ng thay ®æi nhiÒu gi÷a c¸c c¸ thÓ, trong kho¶ng tõ 0 -100mg/dL, vµ ®−îc x¸c ®Þnh do yÕu tè di truyÒn. Nång ®é LP (a) t¨ng cao lµ mét yÕu tè nguy c¬ ®éc lËp cña bÖnh m¹ch vµnh sím [154]. C¸c apoprotein (apo) cã vai trß quan träng trong cÊu tróc vµ chuyÓn hãa cña lipoprotein. Trong qu¸ tr×nh chuyÓn hãa lipid, c¸c apo cã mét sè c¸c chøc n¨ng: (1) chøc n¨ng nhËn biÕt c¸c receptor ®Æc hiÖu trªn mµng tÕ bµo ; (2) chøc n¨ng ®iÒu hßa: ho¹t hãa hoÆc øc chÕ mét sè enzym, lµ chÊt céng t¸c cña c¸c enzym; (3) chøc n¨ng gióp c¸c LP ®−îc vËn chuyÓn trong m¸u vµ b¹ch huyÕt. Khi tÝnh hßa tan cña c¸c LP bÞ rèi lo¹n hoÆc sù vËn chuyÓn chóng trong m¸u bÞ chËm trÔ sÏ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ø ®äng c¸c ph©n tö cã chøa nhiÒu lipid, ®ã lµ mét trong nh÷ng yÕu tè g©y VX§M [99, 100, 101]. C¸c apo chÝnh gåm: - ApoA lµ thµnh phÇn cÊu t¹o cña HDL, chñ yÕu trong HDL míi sinh (®−îc tæng hîp ë gan).
11 ApoA-I lµ apo chÝnh cña HDL, cã vai trß ho¹t hãa lecithin cholesterol acyltransferase (LCAT). Nång ®é apoA-I thÊp lµ bÖnh lý, ph¶n ¸nh nguy c¬ cña VX§M. ApoA-II tham gia cÊu tróc HDL 2, chøc n¨ng ch−a râ. -ApoB: Apo B-100 lµ protein cÊu tróc chÝnh cña VLDL vµ LDL, ®ãng vai trß chÊt nhËn diÖn receptor mµng tÕ bµo ®èi víi LDL, g¾n víi receptor LDL ë mµng tÕ bµo vµ ®−a LDL vµo trong tÕ bµo ®Ó cung cÊp cholesterol cho tÕ bµo. B¶ng 1.1- Ph©n lo¹i vµ ®Æc ®iÓm cña c¸c lipoprotein huyÕt t−¬ng Lipoprotein Tû träng §−êng kÝnh Di chuyÓn Nguån gèc Chøc n¨ng chÝnh (g/mL) trung b×nh ®iÖn di (nm) CM
12 Apo B-100 tham gia vµo c¬ chÕ bÖnh sinh cña VX§M vµ lµ nguyªn nh©n cña nhiÒu tr¹ng th¸i bÖnh lý cã t¨ng lipid m¸u. Apo B-100, cholesterol cïng víi VLDL vµ LDL lµ nh÷ng yÕu tè nguy c¬ g©y VX§M. T¨ng apo B ph¶n ¸nh sù tho¸i hãa cholesterol kÐm vµ sù ø ®äng cholesterol trong m«. PhÇn lín c¸c nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy tû lÖ apo A-I/apo B-100 lµ chØ sè thÓ hiÖn nguy c¬ bÖnh ®éng m¹ch vµnh tèt h¬n so víi tû lÖ HDL-C/LDL-C, sù thay ®æi chØ sè nµy rÊt cã ý nghÜa trong l©m sµng mÆc dï hµm l−îng cholesterol m¸u kh«ng v−ît qu¸ trÞ sè b×nh th−êng. Apo B-48 lµ protein cÊu tróc chÝnh trong CM, thiÕu vÞ trÝ g¾n víi receptor cña LDL. -Apo C cã trong thµnh phÇn cña VLDL, IDL, HDL. Apo C-I cã nhiÖm vô ho¹t hãa LCAT, apo C-II ho¹t hãa lipoprotein lipase (LPL) ®Ó thñy ph©n TG cña CM vµ VLDL, cßn apo C-III øc chÕ LPL. - Apo E lµ thµnh phÇn cÊu tróc cña CM, VLDL, IDL, HDL1. Apo E g¾n víi receptor LDL vµ cã thÓ g¾n víi c¸c receptor ®Æc hiÖu kh¸c cña gan, ®ãng vai trß quan träng trong vËn chuyÓn lipid ë n·o. 1.1.3- ChuyÓn hãa lipoprotein • CM ®−îc t¹o thµnh tõ lipid thøc ¨n (chñ yÕu lµ TG) trong tÕ bµo niªm m¹c ruét non, ®i vµo hÖ b¹ch m¹ch, råi ®æ vµo hÖ tuÇn hoµn qua èng ngùc t¹i hîp l−u gi÷a tÜnh m¹ch c¶nh vµ tÜnh m¹ch d−íi ®ßn. CM theo m¸u tíi m« mì vµ c¬, t¹i ®ã TG ®−îc thuû ph©n nhê enzym LPL khu tró trªn bÒ mÆt tÕ bµo néi m¹c mao m¹ch. C¸c acid bÐo tù do ®−îc sö dông lµm nguån cung cÊp n¨ng l−îng hoÆc ®−îc este hãa thµnh TG dù tr÷. CM mÊt TG vµ tr¶ l¹i apo C cho HDL, trë thµnh CM tµn d− giµu cholesterol. CM tµn d− ®−îc b¾t gi÷ ë tÕ bµo gan nhê c¸c receptor ®Æc hiÖu víi apo B48 vµ apo E . Trong tr−êng hîp b×nh th−êng, CM kh«ng cã trong huyÕt t−¬ng khi ®ãi (>12 giê sau ¨n) [100, 101, 141, 154].
13 • VLDL giµu TG, ®−îc t¹o thµnh ë gan (90%) vµ mét phÇn ë ruét non (10%), vµo m¸u ®Õn c¸c m« ngo¹i vi. T¹i c¸c m«, TG bÞ thuû ph©n d−íi t¸c dông cña LPL, ®ång thêi apo C ®−îc chuyÓn sang cho HDL, chØ cßn l¹i apo B-100 vµ apo E. Enzym LCAT tõ gan vµo huyÕt t−¬ng cã t¸c dông este hãa cholesterol cña VLDL thµnh cholesterol este. Nh− vËy sau khi gi¶i phãng TG, nhËn thªm CE vµ mÊt ®i apo C, VLDL chuyÓn thµnh IDL - tiÒn chÊt cña LDL. LACT t¹o ra 75- 90% CE trong huyÕt t−¬ng, phÇn CE cßn l¹i do gan hoÆc ruét s¶n xuÊt nhê enzym acylCoA cholesterol acyltransferase ( ACAT). Do vËy, sù thiÕu hôt LCAT g©y c¸c rèi lo¹n chuyÓn hãa LP [12, 22, 141, 154]. IDL trë l¹i gan, g¾n vµo c¸c receptor ®Æc hiÖu (apo B, E) ë mµng tÕ bµo vµ chÞu t¸c dông cña lipase gan. C¸c IDL chuyÓn thµnh LDL (cïng víi sù biÕn mÊt cña apo E). B×nh th−êng cã rÊt Ýt IDL l−u hµnh trong m¸u. • LDL lµ chÊt vËn chuyÓn chÝnh cholesterol trong m¸u, chñ yÕu d−íi d¹ng CE. LDL g¾n víi c¸c receptor LDL nhËn biÕt apo B-100 trªn mµng tÕ bµo gan (70%) vµ c¸c mµng tÕ bµo kh¸c cña c¬ thÓ (30%). C¸c LDL ®−îc chuyÓn vµo trong tÕ bµo vµ chÞu sù tho¸i hãa trong lysosom, gi¶i phãng cholesterol tù do. Cholesterol tù do cã ba t¸c dông c¬ b¶n lµ: + øc chÕ ho¹t ®éng cña HMG CoA reductase (βhydroxy - βmethyl- glutaryl coenzym A reductase), lµm gi¶m tæng hîp cholesterol trong tÕ bµo. + Ho¹t hãa enzym ACAT, chuyÓn cholesterol tù do thµnh cholesterol este. + Lµm gi¶m sè l−îng receptor LDL ë mµng tÕ bµo qua con ®−êng feed- back ©m tÝnh. §¹i thùc bµo t¹o ra tõ c¸c monocyte trong m¸u cã thÓ b¾t gi÷ LDL qua receptor thu dän. Qu¸ tr×nh nµy x¶y ra ë c¸c nång ®é LDL b×nh th−êng nh−ng ®−îc t¨ng c−êng khi nång ®é LDL t¨ng cao vµ bÞ biÕn ®æi (LDL bÞ oxy hãa hoÆc glycosyl hãa). Sù b¾t gi÷ LDL bëi ®¹i thùc bµo ë thµnh ®éng m¹ch lµ yÕu tè quan träng trong bÖnh sinh cña VX§M. Khi ®¹i thùc bµo qu¸
14 t¶i cholesterol este, chóng chuyÓn thµnh c¸c tÕ bµo bät (foam cell) – mét thµnh phÇn cña m¶ng v÷a x¬ [24, 101, 154]. • HDL ®−îc tæng hîp t¹i gan (HDL míi sinh) hoÆc tõ sù tho¸i hãa cña VLDL vµ CM trong m¸u. Trong tuÇn hoµn m¸u, HDL míi sinh nhËn thªm apo A vµ apo C tõ c¸c LP kh¸c vµ cholesterol tù do tõ mµng bÒ mÆt tÕ bµo cña c¸c m«. Cholesterol tù do ®−îc este hãa bëi LCAT cã trong HDL míi sinh, lµm t¨ng tû träng cña HDL vµ chuyÓn HDL3 thµnh HDL2. CE ®−îc chuyÓn tõ HDL2 sang c¸c CM tµn d− vµ IDL . CE trong c¸c LP tµn d− nµy ®−îc b¾t gi÷ bëi gan vµ ®−îc bµi tiÕt trong mËt nguyªn d¹ng hoÆc sau khi chuyÓn hãa thµnh acid mËt. Tãm l¹i, HDL cã hai vai trß quan träng lµ : + Thanh läc c¸c LP giµu TG (CM vµ VLDL) b»ng c¸ch cung cÊp cho chóng apo C-II cÇn thiÕt cho sù ho¹t hãa LPL. + VËn chuyÓn trung gian cholesterol tù do tõ c¸c m« ngo¹i vi trë vÒ gan gióp cho tho¸i hãa vµ bµi tiÕt cholesterol qua mËt. V× vËy HDL lµ yÕu tè b¶o vÖ chèng VX§M [24, 100, 101, 141, 154]. 1.1.4- Rèi lo¹n chuyÓn hãa lipoprotein vµ v÷a x¬ ®éng m¹ch 1.1.4.1. Ph©n lo¹i rèi lo¹n chuyÓn hãa lipid ♦Ph©n lo¹i cña Fredrickson [154] B¶ng 1.3. Ph©n lo¹i rèi lo¹n lipid m¸u theo Fredrickson cã bæ xung Typ I IIa IIb III IV V Cholesterol ↑ ↑↑ ↑↑ ↑ ⊥/↑ ↑ Triglycerid ↑↑↑ ⊥ ↑↑ ↑↑ ↑↑ ↑↑↑ Lipoprotein ↑ CM ↑↑ LDL ↑ LDL ↑ IDL ↑ VLDL ↑ VLDL ↑ VLDL ↑ CM Chó thÝch: ⊥ = b×nh th−êng, ↑ = t¨ng
15 N¨m 1965, Fredrickson c¨n cø vµo kü thuËt ®iÖn di vµ siªu ly t©m ®èi víi c¸c thµnh phÇn lipid huyÕt thanh ®· ph©n lo¹i héi chøng t¨ng lipid m¸u lµm 5 týp dùa trªn nh÷ng thay ®æi cña thµnh phÇn LP. C¸ch ph©n lo¹i nµy nhanh chãng ®−îc chÊp nhËn nh−ng sau ®ã, ng−êi ta ®Ò nghÞ t¸ch týp II thµnh týp IIa cã t¨ng LDL ®¬n thuÇn vµ týp IIb cã t¨ng LDL, VLDL. B¶ng ph©n lo¹i nµy trë thµnh ph©n lo¹i quèc tÕ cña WHO tõ n¨m 1970. ♦Ph©n lo¹i cña De Gennes [101] B¶ng ph©n lo¹i cña De Gennes c¨n cø vµo sù biÕn ®æi cña TC vµ TG trong huyÕt thanh; cã 3 týp rèi lo¹n lipid m¸u: - T¨ng cholesterol huyÕt thanh ®¬n thuÇn: Tû lÖ TC/ TG > 2,5. Cholesterol t¨ng th−êng do t¨ng LDL, nh−ng HDL t¨ng còng cã thÓ lµm t¨ng nhÑ cholesterol huyÕt thanh. - T¨ng triglycerid huyÕt thanh ®¬n thuÇn: TG t¨ng rÊt cao. Tû lÖ TG/TC > 2,5. Khi TG > 11,5 mmol/L th× CM lu«n cã mÆt trong m¸u. C¸c rèi lo¹n lipid m¸u tiªn ph¸t nh− t¨ng VLDL giµu TG hoÆc t¨ng CM lµm cholesterol toµn phÇn cã thÓ h¬i t¨ng do c¶ hai d¹ng LP nµy ®Òu chøa cholesterol tù do ë phÇn vá vµ cholesterol este ë phÇn lâi. - T¨ng cholesterol vµ t¨ng triglycerid huyÕt thanh (t¨ng lipid m¸u hçn hîp): TC t¨ng võa ph¶i, TG t¨ng nhiÒu h¬n. Tû lÖ TC/ TG < 2,5. Nguyªn nh©n cã thÓ do t¨ng VLDL chøa nhiÒu TG vµ LDL chøa nhiÒu cholesterol, hoÆc t¨ng VLDL tµn d− vµ CM tµn d−. ♦Ph©n lo¹i EAS 1987 N¨m 1987, HiÖp héi V÷a x¬ ®éng m¹ch ch©u ¢u ph©n chia rèi lo¹n lipid m¸u thµnh 5 týp: - B×nh th−êng: TC < 5,2 mmol/L vµ TG < 2,2 mmol/L - Týp A: 5,2 ≤ TC ≤ 6,5 mmol/L vµ TG < 2,2 mmol/L - Týp B: 6,5 < TC ≤ 7,8 mmol/L vµ TG < 2,2 mmol/L
16 - Týp C: TC < 5,2 mmol/L vµ 2,2 ≤ TG ≤ 5,5 mmol/L - Týp D: 5,2 ≤ TC ≤ 7,8 mmol/L vµ 2,2 ≤ TG ≤ 5,5 mmol/L - Týp E: TC> 7,8 mmol/L vµ TG > 5,5 mmol/L T¨ng lipid m¸u cã thÓ tiªn ph¸t do di truyÒn hoÆc thø ph¸t sau c¸c bÖnh kh¸c nh− bÐo ph×, nghiÖn r−îu, §T§, suy gi¸p tr¹ng, héi chøng thËn h−, suy thËn m¹n, sau dïng kÐo dµi mét sè thuèc... C¸c bÖnh nh©n kh¸c nhau m¾c cïng mét bÖnh cã thÓ biÓu hiÖn c¸c týp kh¸c nhau cña rèi lo¹n lipid m¸u. 1.1.4.2. ChÕ ®é ¨n vµ sù rèi lo¹n chuyÓn hãa lipoprotein Ng−êi ta thÊy cã mèi t−¬ng quan thuËn gi÷a møc tiªu thô chÊt bÐo b·o hßa víi nång ®é cholesterol m¸u: nh÷ng d©n téc ¨n nhiÒu mì cã hµm l−îng cholesterol m¸u cao h¬n nh÷ng d©n téc cã thãi quen ¨n Ýt mì, ®ång thêi nh÷ng bÖnh lý cã liªn quan tíi t¨ng lipid m¸u nh− VX§M, bÖnh m¹ch vµnh, nhåi m¸u c¬ tim ... cã tÇn xuÊt m¾c t¨ng râ rÖt ë quÇn thÓ d©n téc ¨n nhiÒu mì. §iÒu chØnh chÕ ®é ¨n lµ mét trong c¸c biÖn ph¸p quan träng cña ®iÒu trÞ t¨ng lipid m¸u [ 28, 100, 101]. M« h×nh thùc nghiÖm cña Anichkov ®−îc coi lµ m« h×nh kinh ®iÓn vµ ®−îc nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi ¸p dông: khi cho thá ¨n cholesterol liÒu cao 0,3 -0,5 g/kg/ngµy, cholesterol m¸u cña thá sÏ t¨ng ngay tõ tuÇn ®Çu thùc nghiÖm; cïng víi sù t¨ng lipid m¸u, sù l¾ng ®äng cholesterol trong tæ chøc nhÊt lµ gan vµ thµnh ®éng m¹ch còng ®−îc ph¸t hiÖn; sau th¸ng thø t− cña thùc nghiÖm trªn, ng−êi ta thÊy cã nhiÒu mì l¾ng ®äng ë thµnh m¹ch vµ xuÊt hiÖn nh÷ng m¶ng v÷a x¬ [100, 101]. §Ó g©y VX§M vµnh, Vokva ph¶i cho thá ¨n cholesterol víi liÒu cao h¬n vµ trong thêi gian kÐo dµi h¬n [101]. GÇn ®©y ng−êi ta ®· tiÕn hµnh thùc nghiÖm trªn khØ Rhesus. B»ng c¸ch cho khØ ¨n cholesterol víi liÒu 1,5 g/kg/ ngµy vµ trén víi mì; sím nhÊt sau s¸u th¸ng, Taylor vµ B.Cox g©y ®−îc tæn th−¬ng VX§M ®iÓn h×nh víi
17 nång ®é cholesterol 6,6- 10,2 mmol/L trong m¸u vµ c¸c t¸c gi¶ cho thÊy víi nång ®é cholesterol m¸u 14,3 - 14,8 mmol/L ®· g©y ®−îc nhåi m¸u c¬ tim, ho¹i tö chi [99, 100]. 1.1.4.3. Rèi lo¹n chuyÓn hãa lipoprotein vµ VX§M Cã nhiÒu yÕu tè nguy c¬ g©y nªn VX§M nh− rèi lo¹n chuyÓn hãa lipid, t¨ng huyÕt ¸p, bÐo ph×, ®¸i th¸o ®−êng... trong ®ã rèi lo¹n chuyÓn hãa lipid ®ãng vai trß chñ yÕu [12, 15, 28]. Lipoprotein ®ãng vai trß quan träng trong bÖnh sinh cña VX§M. C¸c LP chøa apo B chuyÓn cholesterol cho thµnh ®éng m¹ch vµ lµ t¸c nh©n g©y VX§M. Nång ®é HDL gi¶m dÉn ®Õn sù gi¶m cña qu¸ tr×nh vËn chuyÓn cholesterol ra khái thµnh ®éng m¹ch. C¸c LP chøa apo B nh− VLDL vµ c¸c ph©n tö tµn d− cña chóng, LP(a) vµ LDL ®−îc g¾n vµ bÞ gi÷ l¹i tæ chøc thµnh m¹ch bëi proteoglycan- chÊt nµy ®−îc bµi tiÕt bëi tÕ bµo m¹ch m¸u [24]. C¸c ph©n tö LP bÞ gi÷ l¹i nµy cã thÓ bÞ oxy hãa bëi tÕ bµo néi m¹c, tÕ bµo c¬ tr¬n vµ ®¹i thùc bµo bëi mét sè c¬ chÕ [24, 28, 101]. C¸c LDL bÞ oxy hãa kÝch thÝch sù kÕt dÝnh b¹ch cÇu ®¬n nh©n víi tÕ bµo néi m¹c vµ hãa øng ®éng chóng ®i vµo líp d−íi néi m¹c. LDL bÞ oxy hãa cßn kÝch thÝch sù ho¹t hãa vµ biÖt hãa b¹ch cÇu ®¬n nh©n; do ®ã lµm thuËn lîi cho sù kÕt tËp, ho¹t hãa vµ tr−ëng thµnh cña ®¹i thùc bµo. C¸c LDL bÞ oxy hãa cßn lµm t¨ng tæng hîp proteoglycan m¹ch m¸u vµ thay ®æi thµnh phÇn c¸c chuçi glycosaminoglycan cña chóng, do ®ã cho phÐp nh÷ng ph©n tö nµy g¾n LDL dÔ dµng h¬n . C¸c ®¹i thùc bµo b¾t gi÷ LDL qua c¸c receptor ®Æc hiÖu trë thµnh tÕ bµo bät. C¸c tÕ bµo c¬ tr¬n di chuyÓn tõ líp gi÷a vµo líp trong, t¹i ®ã chóng t¨ng sinh d−íi t¸c dông cña c¸c cytokin vµ c¸c yÕu tè t¨ng tr−ëng vµ theo ®ã t¹o ra m¶ng v÷a x¬. LP cßn ®iÒu hßa sù tæng hîp c¸c yÕu tè t¨ng tr−ëng vµ c¸c cytokin, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó c¸c tÕ bµo c¬ tr¬n di chuyÓn vµo líp trong. LDL bÞ oxy hãa cßn ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh tæng hîp metalloproteinase, yÕu tè tæ chøc, yÕu tè øc chÕ sù ho¹t hãa plasminogen 1
18 (plasminogen activator inhibitor-1, PAI-1); dÉn ®Õn sù h×nh thµnh vì m¶ng v÷a x¬ vµ t¾c m¹ch [24, 101]. §Ó ®¸nh gi¸ møc ®é tæn th−¬ng VX§M, n¨m 1972 WHO ®−a ra b¶ng ph©n ®é nh− sau [1]: - §é 0: C¸c tæn th−¬ng x¬ mì giai ®o¹n ®Çu, sù l¾ng ®äng c¸c h¹t mì ë líp ¸o trong ch−a næi râ trªn bÒ mÆt líp néi m¹c ®éng m¹ch. - §é I: Nh÷ng tæn th−¬ng x¬ mì b¾t ®Çu h×nh thµnh nªn nh÷ng chÊm hoÆc nh÷ng v¹ch m¶nh cã mµu vµng ®ôc, hiÖn râ trªn bÒ mÆt líp néi m¹c ®éng m¹ch vµ cã thÓ kÕt hîp thµnh tõng m¶ng nhá. - §é II: Tæn th−¬ng h×nh thµnh nh÷ng m¶ng lín, næi cao trªn bÒ mÆt líp néi m¹c ®éng m¹ch vµ bao gåm chñ yÕu nh÷ng m« x¬ do qu¸ s¶n, ë vïng tæn th−¬ng cã mµu tr¾ng ®ôc hay mµu tr¾ng vµng. - §é III: Gåm nh÷ng tæn th−¬ng phøc t¹p nh− loÐt, ch¶y m¸u, ho¹i tö hoÆc huyÕt khèi; cã thÓ kÌm theo calci hãa ë vïng trung t©m ho¹i tö. - §é IV: Thµnh ®éng m¹ch bÞ calci hãa, ®«i khi x−¬ng hãa lµm cho v¸ch ®éng m¹ch rÊt cøng. 1.1.4.4. Thuèc ®iÒu trÞ rèi lo¹n lipid m¸u Trªn c¬ së nh÷ng hiÓu biÕt vÒ chuyÓn hãa lipid, ng−êi ta ®· t×m ra nhiÒu lo¹i thuèc ®Ó ®iÒu trÞ c¸c rèi lo¹n lipid m¸u. Dùa vµo t¸c dông h¹ lipid m¸u, thuèc ®−îc chia lµm 2 nhãm chÝnh: ♦ Nhãm thuèc lµm gi¶m hÊp thu vµ t¨ng th¶i trõ lipid: Cholestyramin, colestipol, neomycin...lµ nh÷ng thuèc cã tÝnh hÊp thu m¹nh; t¹o phøc hîp víi acid mËt, lµm gi¶m qu¸ tr×nh nhò ho¸ lipid ë ruét, dÉn ®Õn sù gi¶m hÊp thu vµ t¨ng ®µo th¶i lipid qua ph©n. Ngoµi ra, chóng cßn cã t¸c dông t¨ng sè l−îng vµ ho¹t tÝnh cña receptor LDL ë mµng tÕ bµo. ♦ Nhãm thuèc ¶nh h−ëng ®Õn sinh tæng hîp lipid: gåm dÉn xuÊt cña acid fibric, dÉn xuÊt cña statin, acid nicotinic,...Acid nicotinic t¨ng chuyÓn ho¸ cña VLDL dÉn ®Õn sù gi¶m nång ®é VLDL vµ LDL huyÕt thanh. Nhãm
19 fibrat gi¶m vËn chuyÓn acid bÐo vÒ gan, gi¶m tæng hîp vµ t¨ng thanh th¶i VLDL, gi¶m t¹o thµnh vµ gi¶m sù oxy ho¸ LDL; thuèc lµm gi¶m nång ®é TC, TG, VLDL, LDL vµ t¨ng HDL trong huyÕt thanh; thuèc cßn cã t¸c dông gi¶m sù kÕt tËp cña tiÓu cÇu, gi¶m fibrinogen vµ gi¶m acid uric m¸u. Nhãm statin lµ lo¹i thuèc øc chÕ c¹nh tranh víi enzym HMG-CoA reductase; dÉn ®Õn øc chÕ sù tæng hîp cholesterol ë tÕ bµo gan, t¨ng receptor LDL vµ t¨ng tho¸i ho¸ LDL. Mét sè thuèc tõ nguån th¶o d−îc (nghÖ, ng−u tÊt..) còng cã t¸c dông trªn sù rèi lo¹n lipid m¸u. Mçi nhãm cã c¬ chÕ t¸c ®éng riªng cña nã. C¸c thuèc tæng hîp hãa häc tuy cã t¸c dông ®iÒu trÞ tèt song cßn nhiÒu t¸c dông phô, v× thÕ c¸c th¶o d−îc Ýt ®éc h¹i, cã t¸c dông h¹ lipid vµ chèng oxy hãa ngµy cµng ®−îc quan t©m. 1. 2. Gèc tù do vµ hÖ thèng chèng oxy hãa cña c¬ thÓ: 1.2.1. C¸c d¹ng oxy ho¹t ®éng trong c¬ thÓ vµ qu¸ tr×nh peroxi hãa lipid C¸c d¹ng oxy ho¹t ®éng bao gåm gèc tù do cã oxy lu«n ®−îc s¶n sinh trong c¸c ho¹t ®éng sinh lý cña c¬ thÓ sèng. Nguån sinh gèc tù do g¾n liÒn víi c¸c chuyÓn hãa tÕ bµo nh− c¸c ph¶n øng oxy hãa khö cña tÕ bµo trong qu¸ tr×nh thùc bµo, trong c¸c ph¶n øng khö ®éc cña c¬ thÓ b»ng c¬ chÕ oxy hãa, ®Æc biÖt trong qu¸ tr×nh h« hÊp tÕ bµo. Ngoµi ra, gèc tù do cßn h×nh thµnh trong c¬ thÓ do nh÷ng t¸c nh©n cña m«i tr−êng vµ c¸c chÊt dÞ sinh (c¸c xenobiotic). Anion superoxid (O2•- ) ®−îc t¹o nªn trong qu¸ tr×nh h« hÊp tÕ bµo lµ gèc tù do ®Çu tiªn, tõ ®ã sinh ra hµng lo¹t c¸c d¹ng oxy ho¹t ®éng kh¸c nh− hydroperoxid (H2O2), gèc hydroxyl (HO•), oxy ®¬n béi (1O2), gèc peroxyl (LOO•), gèc alkyl (L•), gèc alkoxyl (LO•). C¸c d¹ng oxy ho¹t ®éng nµy cã liªn quan ®Õn nhiÒu qu¸ tr×nh bÖnh lý cña con ng−êi [3, 8, 9, 21].