Luận án Tiến sĩ Hóa học: Nghiên cứu hóa học một số hoạt chất có tác dụng chống oxi hóa và chống nhiễm khuẩn từ cây Hy thiêm (Siegesbeckia orientalis L.) và cây Bòn bọt (Glochidion eriocarpum Champ.) của Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:120

Thêm vào BST

Báo xấu

38
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài sử dụng các phương pháp phân tích thích hợp để thu nhận các hoạt chất sinh học từ hai loại cây Hy thiêm và Bòn bọt, sau khi tiến hành phân tách các hỗn hợp polyphenol và tecpenoit để phân lập các hợp chất tinh khiết và khảo sát các hợp chất nhận được trên các phương diện như hoạt tính sinh học, hoạt tính kháng vi sinh vật, khả năng chống oxy hoá In vitro.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Hóa học: Nghiên cứu hóa học một số hoạt chất có tác dụng chống oxi hóa và chống nhiễm khuẩn từ cây Hy thiêm (Siegesbeckia orientalis L.) và cây Bòn bọt (Glochidion eriocarpum Champ.) của Việt Nam

1 ®¹i häc quèc gia hµ néi trêng ®¹i häc khoa häc tù nhiªn Lª thÞ kiÒu nhi Nghiªn cøu hãa häc mét sè ho¹t chÊt cã t¸c dông chèng oxy hãa vµ chèng nhiÔm khuÈn tõ c©y hy thiªm (siegesbeckia orientalis l.) vµ c©y bßn bät (glochidion eriocarpum champ.) cña ViÖt Nam Chuyªn ngµnh: Ho¸ h÷u c¬ M· sè: 1.04.02 luËn ¸n tiÕn sÜ hãa häc Ngêi híng dÉn Khoa häc: GS. TSKH Phan Tèng S¬n TS NguyÔn V¨n §Ëu Hµ Néi - 2001
2 §Æt vÊn ®Ò ViÖt Nam n»m trong khu vùc nhiÖt ®íi ch©u ¸, cã khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa. NhiÖt ®é trung b×nh hµng n¨m tõ 15-270C, lîng ma lín (trung b×nh 1200-2800mm), ®é Èm t¬ng ®èi cao (trªn 80%) [5]. §iÒu kiÖn khÝ hËu nµy rÊt thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn cña c¸c loµi thùc vËt nãi chung vµ c©y dîc liÖu nãi riªng. Theo sè liÖu gÇn ®©y, hÖ thùc vËt ViÖt Nam ®· cã kho¶ng 10.500 loµi ®îc thèng kª [8], trong ®ã cã kho¶ng 3.200 loµi c©y ®îc sö dông trong y häc d©n téc [4]. Theo dù ®o¸n cña c¸c nhµ khoa häc, hÖ thùc vËt ViÖt Nam cã lÏ gåm kho¶ng 12.000 loµi, vµ lµ mét trong nh÷ng hÖ thùc vËt phong phó nhÊt thÕ giíi [8]. C¸c hîp chÊt thiªn nhiªn cã ho¹t tÝnh sinh häc ®· vµ ®ang ®ãng mét vai trß hÕt søc quan träng trong ®êi sèng con ngêi. Chóng ®îc dïng lµm thuèc ch÷a bÖnh, thuèc b¶o vÖ thùc vËt, lµ nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp thùc phÈm, h¬ng liÖu vµ mü phÈm... §Æc biÖt lµ trong lÜnh vùc lµm thuèc, nguån dîc liÖu thiªn nhiªn phong phó vµ ®a d¹ng ®· cung cÊp cho ngµnh dîc c¶ níc mét khèi lîng nguyªn liÖu lín ®Ó ch÷a bÖnh còng nh xuÊt khÈu cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. VÒ l©u dµi, ®èi víi sù ph¸t triÓn c¸c dîc phÈm míi, c¸c s¶n phÈm thiªn nhiªn cã vai trß rÊt quan träng, v× nhiÒu chÊt nµy cã thÓ lµ c¸c chÊt dÉn ®êng cho viÖc tæng hîp c¸c dîc phÈm míi, hoÆc dïng lµm c¸c chÊt dß sinh ho¸ ®Ó lµm s¸ng tá c¸c nguyªn lý cña dîc lý häc con ngêi. Trong nh÷ng thËp kû qua viÖc nghiªn cøu thµnh phÇn ho¸ häc vµ ho¹t tÝnh sinh häc cña c¸c loµi c©y cá ë níc ta cßn cã nhiÒu h¹n chÕ, cha ®¸p øng ®îc yªu cÇu ®iÒu tra c¬ b¶n ®Ó nh»m ®Þnh híng sö dông vµ ph¸t triÓn nguån tµi nguyªn thùc vËt mét c¸ch hîp lý vµ cã hiÖu qu¶ nhÊt. Tuy nhiªn, trong khi c¸c nhµ khoa häc ®ang nghiªn cøu, t×m kiÕm nh÷ng loµi c©y míi cã gi¸ trÞ lµm thuèc ch÷a bÖnh th× hµng ngµy, hµng giê,
3 nguån tµi nguyªn nµy ®ang bÞ mÊt ®i nhanh chãng vÒ sè lîng vµ tÝnh ®a d¹ng sinh häc. Mét nhãm chuyªn gia vÒ thùc vËt häc cña Quü Quèc tÕ B¶o vÖ thiªn nhiªn (WWB) ®· dù ®o¸n r»ng sÏ cã kho¶ng 60.000 loµi thùc vËt (kho¶ng 1/4 tæng sè loµi cña thÕ giíi hiÖn nay) bÞ tuyÖt chñng vµo nh÷ng n¨m 2050, nÕu xu híng t¸c ®éng vµo thiªn nhiªn nh hiÖn nay vÉn tiÕp tôc. §Õn nay ®· cã 18.000 loµi ®îc ®a vµo "S¸ch ®á " cña nhiÒu níc ®Ó cã biÖn ph¸p b¶o vÖ ®Æc biÖt [8]. ViÖt Nam còng ®· xuÊt b¶n "S¸ch ®á ViÖt Nam", PhÇn thùc vËt, víi 356 loµi thùc vËt thuéc lo¹i quý hiÕm cÇn ®îc b¶o vÖ [12]. Sù mÊt ®i nhanh chãng tÝnh ®a d¹ng sinh häc (gåm thùc vËt, ®éng vËt vµ vi sinh vËt) thùc sù lµ mét th¶m ho¹ ®èi víi loµi ngêi. Xu thÕ chung cña nh©n lo¹i lµ trë l¹i sö dông c¸c s¶n phÈm tõ thiªn nhiªn. V× vËy, viÖc ®iÒu tra c©y thuèc vµ kh¶o s¸t chóng vÒ mÆt ho¸ thùc vËt cã ý nghÜa to lín. NhiÒu ho¹t tÝnh sinh häc quÝ b¸u cña nh÷ng hîp chÊt quen biÕt tõ l©u l¹i míi ®îc ph¸t hiÖn. Trong nhiÒu c©y cá rÊt phæ biÕn vµ b×nh thêng ngêi ta ®¨ t×m ®îc ra nh÷ng ho¹t chÊt cã gi¸ trÞ. NhiÒu c©y thuèc vµ bµi thuèc d©n gian ®îc truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c, nay ®îc lµm s¸ng tá vÒ c¬ chÕ t¸c dông ch÷a bÖnh nhê nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ho¸ thùc vËt vµ ho¹t tÝnh sinh häc. Nhê vËy mµ chóng ®îc sö dông mét c¸ch hîp lý h¬n, cã hiÖu qu¶ h¬n. LuËn ¸n cña chóng t«i n»m trong híng nµy vµ cã nhiÖm vô nghiªn cøu thµnh phÇn ho¸ häc vµ bíc ®Çu kh¶o s¸t mét sè ho¹t tÝnh sinh häc cña mét sè chÕ phÈm thu ®îc tõ mét sè loµi c©y ë níc ta, ®· ®îc sö dông l©u ®êi vµ phæ biÕn trong nh©n d©n ®Ó ch÷a bÖnh §Ó thùc hiÖn nhiÖm vô ®Ò ra chóng t«i chän ®èi tîng ®Ó nghiªn cøu trong luËn ¸n lµ c©y hy thiªm (Siegesbeckia orientalis L., Asteraceae) vµ c©y bßn bät (Glochidion eriocarpum Champ., Euphorbiaceae).§©y lµ hai c©y mäc hoang d¹i phæ biÕn ë níc ta vµ ®îc y häc d©n gian sö dông cã hiÖu qu¶ ®Ó
4 ch÷a mét sè bÖnh viªm nhiÔm nh môn nhät, lë ngøa, vÕt r¾n c¾n, báng, tiªu ch¶y, lþ, viªm khíp,..., lµ nh÷ng bÖnh cã liªn quan tíi c¸c chñng vi khuÈn cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh, còng nh thêng liªn quan tíi sù s¶n sinh qu¸ nhiÒu gèc tù do ë c¸c tæ chøc (m«, tÕ bµo ,..., ). Nh÷ng néi dung chÝnh cña luËn ¸n lµ: *T×m ph¬ng ph¸p thÝch hîp ®Ó thu nhËn c¸c ph©n ®o¹n giµu polyphenol (bao gåm c¶ flavonoit) vµ tecpenoit cao h¬n (di - vµ tritecpenoit) lµ nh÷ng líp ho¹t chÊt ®ang ®îc quan t©m. * Ph©n t¸ch c¸c hçn hîp polyphenol vµ tecpenoit cao h¬n nh»m ph©n lËp c¸c hîp chÊt tinh khiÕt. * Kh¶o s¸t cÊu tróc c¸c hîp chÊt nhËn ®îc. * Kh¶o s¸t ho¹t tÝnh kh¸ng vi sinh vËt vµ kh¶ n¨ng chèng oxi ho¸ in vitro cña mét sè phÇn chiÕt vµ hîp chÊt tinh khiÕt nhËn ®îc. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu nh»m gãp phÇn n©ng cao hiÓu biÕt vÒ ho¸ thùc vËt cña hai loµi c©y thuèc d©n gian ®îc nghiªn cøu vµ t¹o c¬ së khoa häc cho viÖc øng dông thùc tiÔn cña hai loµi c©y nµy.
5 Ch¬ng 1 tæng quan 1.1 Tæng quan vÒ c¸c loµi c©y ®îc nghiªn cøu trong luËn ¸n 1.1.1 C©y hy thiªm (Siegesbeckia orientalis L., Asteraceae) 1.1.1.1 Thùc vËt häc [8], [14] Theo Ph¹m Hoµng Hé [8] cã hai loµi Siegesbeckia (Asteraceae) mäc ë níc ta: Siegesbeckia integrifolia Gagn. (Hy thiªm l¸ nguyªn) vµ Siegesbeckia orientalis L. (Hy thiªm). Cho ®Õn nay chØ cã c©y Siegesbeckia orientalis L., tøc Hy thiªm (c¸c tªn gäi kh¸c: cá ®Ü, cøt lîn, cóc dÝnh, chã ®Î, cá bµ a, v.v...), ®îc y häc d©n gian dïng ®Ó ch÷a bÖnh. Hy thiªm (Siegesbeckia orientalis L.) lµ c©y cá sèng h»ng n¨m, cao chõng 40cm ®Õn 1m, cã nhiÒu cµnh, cã l«ng tuyÕn. L¸ mäc ®èi cuèng ng¾n, h×nh ba c¹nh hay thu«n h×nh qu¶ tr¸m, ®Çu l¸ nhän, phÝa cuèng còng thãt l¹i, mÐp cã r¨ng ca, mÆt díi h¬i cã l«ng, dµi 4-10cm, réng 3-6cm. Côm hoa h×nh ®Çu, mµu vµng, cuèng cã l«ng tuyÕn dÝnh. Cã hai lo¹i l¸ b¾c kh«ng ®Òu nhau: l¸ b¾c ngoµi h×nh th×a dµi 9-10mm, mäc to¶ ra thµnh h×nh sao, cã l«ng dÝnh, c¸c l¸ b¾c trong dµi 5mm hîp thµnh mét tæng bao. Qu¶ bÕ, mµu ®en, h×nh trøng. C©y ra hoa vµo th¸ng 4 - 5, ®Ëu qu¶ vµo c¸c th¸ng 6 - 10. Thu h¸i c©y tríc khi ra hoa, ®em ph¬i kh« dïng lµm thuèc. ë níc ta, nguån hy thiªm rÊt phong phó v× c©y nµy mäc ë kh¾p n¬i, r¶i r¸c tõ miÒn nói, trung du ®Õn vïng ®ång b»ng, trõ T©y Nguyªn. 1.1.1.2 Nghiªn cøu ho¸ häc c¸c loµi Siegesbeckia
6 C©y hy thiªm (Siegesbeckia orientalis L.) vµ mét sè loµi Siegesbeckia kh¸c ®îc ph©n bè réng r·i ë c¸c vïng nhiÖt ®íi trªn thÕ giíi vµ lµ c©y thuèc ®îc dïng trong y häc d©n gian cña mét sè níc nh Trung Quèc, NhËt B¶n, b¸n ®¶o TriÒu Tiªn, ViÖt Nam,..., nªn ®· ®îc quan t©m nghiªn cøu vÒ ho¸ häc. J. Pudles, A. Diara vµ E. Lederer [74] ph©n lËp tõ Siegesbeckia orientalis cña Madagaskar mét -D-glucozit, C26H44O8, vµ ®Ò nghÞ ®Æt tªn cho chÊt nµy lµ darutozit. ChÊt nµy còng ®· ®îc Auffray [Auffray, Bull. Soc. Med. de l’Il Maurice (1988), x. [74],[100] ph©n lËp ®îc tõ S. orientalis vµ gäi tªn lµ darutin. Darutozit ngËm mét ph©n tö C2H5OH cã ®nc 2500C (kÕt tinh tõ etanol tuyÖt ®èi) vµ cã ®nc 2300C khi ngËm mét ph©n tö H2O (kÕt tinh tõ 50% etanol). Khi bÞ thuû ph©n bëi emulsin hoÆc men elateraza darutozit cho glucoz¬ vµ mét ditecpen ancol ba vßng cã ba nhãm hidroxi, C20H34O3, ®nc 168-1700C (kÕt tinh tõ benzen råi etanol). J. Pudles, A. Diara vµ E. Lederer [74] gäi tªn ditecpen ancol nµy lµ darutigenol. J. Pudles, A. Diara vµ céng sù [100], [101] ®· kh¶o s¸t chñ yÕu b»ng c¸c ph¬ng ph¸p ho¸ häc vµ ®a ra cÊu tróc cña darutigenol 1 OH OH 17 15 CH 11 C H 20 16 CH2OH CH2OH 1 14 a H a 3 HO 4 H HO H 19 18 1 1b
7 Darutigenol sau ®ã còng ®· ®îc t×m thÊy díi d¹ng aglycon ë trong thiªn nhiªn, trong c©y Palafoxia arida [43]. CÊu tróc cña darutigenol ®îc kh¼ng ®Þnh thªm bëi c¸c phæ khèi lîng vµ céng hëng tõ proton [43]. Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nªu ë trªn, cÊu h×nh ë C-15 cña darutigenol cßn cha x¸c ®Þnh. VÊn ®Ò nµy ®· ®îc E. Wenkert vµ céng sù 13 [89] gi¶i quyÕt dùa vµo c¸c kh¶o s¸t phæ céng hëng tõ h¹t nh©n C; darutigenol cã cÊu h×nh C(15)R vµ ®îc biÓu diÔn b»ng c«ng thøc 1b. Dùa trªn c¸c chuyÓn dÞch cña tÝn hiÖu cacbon, J. H. Kim, K. D. Han, K. Yamasaki vµ O. Tanaka [55] ®· chøng minh ®îc lµ ë darutozit liªn kÕt -D- glucozyl ph¶i ®Þnh vÞ ë nhãm 3-equatorial hidroxi cña aglycon darutigenol vµ nhãm hidroxi nµy cã cÊu h×nh R, chø kh«ng ph¶i ë nhãm hidroxi ë C-15 nh Diara vµ nh÷ng ngêi kh¸c [101] ®· dù do¸n. VËy cÊu tróc cña darutozit ph¶i ®îc biÓu diÔn bëi c«ng thøc 2. OH HOH2C 15 C H CH2OH O 2C C CH2 Me 3 HOH2C CH2 O GlcO H O 2 3 Glc= -D-glucopyranozyl Trong mét b»ng ph¸t minh, P. Fabre [33] ®· ®a ra mét quy tr×nh chiÕt darutozit tõ Siegesbeckia orientalis b»ng butanol. S. S. Suh vµ J. S. Shin [83] ®· ph©n lËp ®îc tõ c©y Siegesbeckia orientalis cña TriÒu Tiªn c¸c phytosterol stigmasterol vµ -sitosterol. Tõ toµn bé c©y Siegesbeckia orientalis kh«, T. H. Yang vµ céng sù [96] ®· ph©n lËp ®îc 3, 7-dimetylquercetin vµ hai tecpenoit kh«ng râ cÊu tróc.
8 3,7-dimetylquercetin lµ chÊt flavonoit duy nhÊt cho ®Õn nay ®îc ph©n lËp tõ S. orientalis. Tõ S. orientalis K. S. Rybalko vµ céng sù [75] ®· ph©n lËp ®îc mét sesquitecpen lacton vµ ®Æt tªn cho nã lµ orientin. Còng theo c¸c t¸c gi¶ nµy orientin cã cÊu tróc 3 cha ®îc x¸c ®Þnh døt kho¸t. R. N. Baruah vµ céng sù 18],[19], ®· ph©n lËp ®îc tõ S. orientalis ba lacton míi thuéc nhãm melampolid vµ chøng minh cÊu tróc cña chóng, ®ã lµ c¸c chÊt orientalid 4, vµ c¸c lacton 5 vµ 6. O 14 4 R=OH, R'= , R"= Ac CHO 1 OR" 10 2 9 8 OR' O 5 3 4 7 5 R=H, R'= , R"= Ac 6 13 11 15 CH2R 12 O O O 6 R=OH, R'= , R"= Me R. N. Baruah vµ céng sù {18} còng ®· ph©n lËp ®îc darutigenol (1b) tõ c¸c ph©n ®o¹n ph©n cùc h¬n cña c¸c phÇn chiÕt S. orientalis. C. Zdero, F. Bohlmann vµ céng sù [98] ®· ph©n lËp ®îc tõ phÇn trªn mÆt ®Êt cña S. orientalis ®îc thu h¸i ë óc chÝn germacranolid míi 7a-7e vµ 8a-8d, c¸c melampolid 9a-9c, c¸c ent-pimaren 10a-10c, bªn c¹nh nhiÒu chÊt ®· biÕt kh¸c. Míi ®©y D. Guo vµ céng sù [37] ph©n lËp tõ phÇn trªn mÆt ®Êt cña S. orientalis c¸c axit cacboxylic thuéc d·y kauran vµ ®Æt tªn cho chóng lµ axit
9 siegesesteric (axit ent-17-axetoxy-18-isobutyryloxy-16-kauran-19-oic) vµ axit siegesetheric (axit ent-17-etoxy -16-(-)-kauran-19-oic). J. Xiong vµ céng sù [91] ®· ph©n lËp ®îc tõ Siegesbeckia orientalis hai ditecpenoit míi, ®îc ®Æt tªn lµ orientalin A (ent-15-axetoxi -2,16,19- trihidroxipimar-8(14)-en) vµ orientalin B (ent-16-axetoxi -2,15,19- trihidroxipimar-8(14)-en). 1 2 R R O 1 1 2 10 9 OR OR 2 3 3 8 R 3 R 14 7 13 4 6 5 11 15 O O O O 7a 7b 7c 7d 7e 8a 8b 8c 8d R1 iBu Meacr iBu iBu iBu R1 H OH OH H R2 OH OH H H OH R2 iBu iBu H iBu R3 Me Me CH2OH CHO CH2OH R3 H H H OH Meacr = Methacryl = CH2=C CO CH3 17 14 12 CHO 11 OH 1 13 15 20 1 R 1 9 10 2 9 OR X 14 16 OH 2 2 8 8 10 5 5 H 3 7 7 13 3 4 6 6 4 11 H 12 18 19 15 O R OH O 9a 9b 9c 10a 10b 10c R1 OAc OH H X OH, H =O =O R2 iBu iBu iBu R H H OH Mét loµi Siegesbeckia kh¸c còng ®îc quan t©m nghiªn cøu nhiÒu vÒ ho¸ häc vµ ho¹t tÝnh sinh häc, ®ã lµ c©y Siegesbeckia pubescens Makino. ë
10 NhËt B¶n phÇn trªn mÆt ®Êt cña c©y nµy ®îc gäi lµ "Kiren" vµ ®îc dïng ®Ó ch÷a bÖnh liÖt chi [107] vµ lµm vÞ thuèc cã ho¹t tÝnh chèng oxi ho¸ [82]. ë b¸n ®¶o TriÒu Tiªn, c©y nµy ®îc dïng trong y häc d©n gian ®Ó ch÷a bÖnh cao huyÕt ¸p [53]. ë Trung Quèc Siegesbeckia pubescens ®îc dïng nh mét sè loµi Siegesbeckia kh¸c trong y häc cæ truyÒn ®Ó ch÷a viªm khíp, thÊp khíp, cao huyÕt ¸p, sèt rÐt, suy nhîc thÇn kinh vµ r¾n c¾n [92]. L.K.Woo vµ céng sù [90] ®· chøng minh sù cã mÆt c¸c ancaloit trong Siegesbeckia pubescens. Tõ Siegesbeckia pubescens, F.Yamamoto vµ céng sù [94] ®· ph©n lËp ®îc c¸c melampolid 11 cã thÓ ®îc dïng lµm thuèc gi¶m ®au vµ thuèc chèng viªm. CH=O 1 OAc 2 9 OR 8 R = (E)- , (Z)- MeCH : CMeCO 5 7 3 CH2 4 6 CH2OH O O 11 L.Canonica, B.Rindone, C.Scolastico, K.D.Han vµ J.H.Kim [25] ®· ph©n lËp ®îc tõ Siegesbeckia pubescens mét hîp chÊt C20H34O4, ®nc 192- 1930C, vµ cho r»ng chÊt nµy cã cÊu tróc cña mét dÉn xuÊt daruten (pimaran) víi c¸c nhãm hidroxi ë C-6, C-15, C-16 vµ C-18 (còng xem [39], [41]). T.Murakami vµ céng sù [107] ®· ph©n lËp l¹i ®óng hîp chÊt ditecpenoit cña L.Canonica vµ céng sù [25] víi ®nc 190-1920C vµ ®· ®Æt tªn cho chÊt nµy lµ kirenol. T.Murakami vµ céng sù [107] còng ®· chØ ra nh÷ng thiÕu sãt cña cÊu tróc do L.Canonica vµ céng sù [25] ®· g¸n cho chÊt nµy. B»ng c¸c nghiªn cøu chuyÓn ho¸ vµ dùa trªn c¸c d÷ kiÖn phæ 1H NMR, cÊu tróc cña kirenol ®· ®îc x¸c ®Þnh lµ pimar-8(14)-en-2,15,16,19-tetraol (12) [107].
11 OH 15 13 CH2OH HO 14 c 2 8 s H 4 CH 19 2 OH 12 VÒ sau J.H.Kim [54], trªn c¬ së phæ 13C NMR, còng ®· c«ng nhËn cÊu tróc 12 cña kirenol lµ ®óng. H.Fu, R.Feng, Z.Du [34] ®· ph©n lËp ®îc 12-hydroxi-kirenol vµ 2- xeto-16-axetyl-oxi-kirenol tõ S. pubescens vµ nhËn d¹ng chóng b»ng c¸c ph¬ng ph¸p phæ. J.H.Kim vµ céng sù [38], [53] ®· th«ng b¸o vÒ kÕt qu¶ ph©n lËp tõ S. pubescens mét ditecpen glucozit cã khung daruten víi nhãm O-glucozyloxi ë C-6 vµ c¸c nhãm hidroxi ë C-15 vµ C-16. Tõ S. pubescens, K.Yamasaki vµ céng sù [95] còng ®· ph©n lËp ®îc darutozit (2). §Æc biÖt mét sè dÉn xuÊt kauran còng ®· ®îc t×m thÊy trong Siegesbeckia pubescens cïng víi c¸c hîp chÊt khung pimaran ®· ®îc nãi ®Õn ë trªn. §iÒu nµy gîi ®Õn sù ph¸t hiÖn lµ pimaradien cã thÓ lµ tiÒn th©n cña khung (-)-kauran [25]. Tõ Siegesbeckia pubescens ngêi ta ®· ph©n lËp ®îc axit 16,17-dihydroxi-16-(-)-kauran-19-oic (13a), [25], [39], [41], [56], c¸c dÉn xuÊt 13b vµ 13c [39], [41], c¸c dÉn xuÊt 14a, 14b vµ 14c [34].
12 17 12 20 11 13 R 1 Me 9 14 1 CH2OR 2 16 R 10 8 H 3 5 7 15 4 6 19 18 H Me COOH COOH 13a, R = CH2OH, R1 = OH 14a, R=H 13b, R = CH2OH, R1 = H 14b, R = COCH(CH3)2 13c, R = COOH, R1 = H 14c, R = CO(CH2)nCH3 (n = 10, 12, 14, 16) J.Xiong vµ céng sù [92] ®· ph©n lËp tõ Siegesbeckia pubescens cña V©n Nam c¸c ent-kauran ditecpenoit siegesbeckiosid 15, siegesbeckiol 16 vµ axit siegesbeckic 17. OH OH HO OH OH H H H GlcO 15 16 Mét vµi t¸c gi¶ ®· nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn ho¸ häc cña vµi loµi Siegesbeckia kh¸c. Tõ toµn bé c©y Siegesbeckia glabrescens X.Y.Dong vµ céng sù [29] ®· ph©n lËp ®îc darutigenol (1b) vµ darutozit (2) cïng víi mét chÊt ®îc c¸c t¸c gi¶ ®Æt tªn lµ neodarutozit (18). Me CH OGlc OH Me CH2OH H H H GlcO HOH2C COOH 17 18
13 Tõ c¸c bé phËn trªn mÆt ®Êt t¬i cña Siegesbeckia glabrescens mäc ë Liªu Ninh, Trung Quèc, K.Liu vµ céng sù [61] ®· ph©n lËp ®îc kirenol (12), 16-axetyl-kirenol vµ isopropyliden kirenol. Theo F.C.Seaman vµ céng sù [76], c¸c sesquitecpen lacton kiÓu melampolid (4,5-trans-1,10-cis-germacranolid) xuÊt hiÖn phæ biÕn trong c¸c loµi Siegesbeckia ( xem ë c¸c phÇn trªn). F.Bohlmann vµ céng sù [103] ®· t×m thÊy trong rÔ c©y Siegesbeckia jorullensis c¸c hîp chÊt axetylenic 19 vµ 20. E Z Z H Me[CC]5CH=CH2 MeC=CH-CH=CH-CC-CH2-CH=CH-(CH2)5-C O 19 20 1.1.1.3 T¸c dông ch÷a bÖnh cña hy thiªm [15] ë ViÖt Nam, c©y hy thiªm ®îc sö dông trong ph¹m vi y häc d©n téc lµm thuèc ch÷a bÖnh.§©y lµ mét c©y thuèc kh¸ phæ biÕn, mäc hoang kh¾p n¬i. C«ng dông cña hy thiªm trong y häc cæ truyÒn lµ lµm thuèc ch÷a mét sè bÖnh nh viªm khíp, lë ngøa, môn nhät, ong ®èt, r¾n c¾n... Hy thiªm cßn ®îc dïng ®Ó ®iÒu trÞ phong thÊp, tª b¹i, khíp sng nãng ®á vµ ®au nhøc, ®au lng mái gèi. Trong y häc Trung Quèc, hy thiªm ®îc dïng phèi hîp víi c¸c c©y thuèc kh¸c ®Ó ®iÒu trÞ ung th vµ ch¶y m¸u n·o kÌm theo chøng liÖt. ë Ên ®é, hy thiªm ®îc coi lµ cã t¸c dông ch÷a c¸c vÕt loÐt ho¹i th vµ c¸c chøng ®au nhøc, c¸c c¬n ®au thËn, cã t¸c dông trî tim... ë Madagaskar, hy thiªm ®îc dïng víi t¸c dông g©y liÒn sÑo ë bªn ngoµi vµ bªn trong c¬ thÓ (®èi víi loÐt èng tiªu ho¸).
14 Hy thiªm cã thÓ dïng riªng hay kÕt hîp víi mét sè thuèc kh¸c díi d¹ng s¾c, cao mÒm hoÆc hoµn t¸n. Viªn Hydan (bµo chÕ tõ ba dîc liÖu hy thiªm, ngò gia b× vµ m· tiÒn trong ®ã hy thiªm cã vai trß quan träng h¬n c¶) ®· ®îc nghiªn cøu øng dông trªn tæng sè 60 bÖnh nh©n viªm ®a khíp d¹ng thÊp vµ 55 bÖnh nh©n thÊp khíp. Thuèc cã t¸c dông: - Chèng viªm trªn nh÷ng bÖnh nh©n viªm ®a khíp d¹ng thÊp, tû lÖ bÖnh nh©n khái vµ ®ì ®¹t 80%. Thuèc tá ra tèt ë giai ®o¹n sím cña bÖnh. - Gi¶m ®au trªn nh÷ng bÖnh nh©n ®au nhøc khíp kh«ng râ nguyªn nh©n, tû lÖ ®¹t 80%. T¸c dông gi¶m ®au kÐm h¬n so víi t¸c dông tiªu viªm. GÇn ®©y NguyÔn H¶i Nam ®· thö ho¹t tÝnh g©y ®éc tÕ bµo cña mét sè s¶n phÈm tõ hy thiªm ®èi víi mét sè dßng tÕ bµo ung th [68]. 1.1.2 C©y bßn bät (Glochidion eriocarpum Champ., Euphorbiaceae) 1.1.2.1 Thùc vËt häc [10] C©y bßn bät cßn ®îc gäi lµ c©y chÌ bät, cã tªn khoa häc lµ Glochidion eriocarpum Champ., thuéc hä ThÇu dÇu (Euphorbiaceae). C©y bßn bät lµ mét lo¹i c©y nhá, l¸ mäc so le, cµnh non mµu ®á tÝm cã rÊt nhiÒu l«ng ng¾n, tr¾ng, cµnh giµ cã mµu xanh nh¹t. PhiÕn l¸ nguyªn, h×nh trøng, ®Çu l¸ thu«n nhän, dµi 6-8cm, réng 2-3cm, hai mÆt phiÕn cã nhiÒu l«ng ng¾n, mµu tr¾ng, mÆt díi cã nhiÒu l«ng h¬n, cuèng l¸ ng¾n 1-1,5 mm. Hoa bßn bät rÊt nhá, lµ lo¹i hoa ®¬n tÝnh, mäc ë kÏ l¸, thµnh côm 3 hay 4 hoa mét, trong ®ã cã 1 hoa ®ùc vµ 2 hay 3 hoa c¸i. Qu¶ h×nh b¸nh xe mµu xanh, khi
15 chÝn cã mµu ®á, qu¶ còng cã l«ng tr¾ng. Mïa hoa vµo kho¶ng th¸ng 3 ®Õn th¸ng 4. 1.1.2.2 Nghiªn cøu ho¸ häc vÒ c¸c loµi Glochidion C¸c loµi thuéc chi Glochidion, hä ThÇu dÇu (Euphorbiaceae), mäc phæ biÕn ë c¸c vïng nhiÖt ®íi (Ch©u ¸, australia,...), trong ®ã cã 16 loµi ®· Ýt nhiÒu ®îc nghiªn cøu vÒ mÆt ho¸ häc.Theo mét sè t¸c gi¶ th× ®Æc trng cho chi nµy lµ c¸c tritecpenoit, thuéc nhãm dÉn xuÊt lupen, tuy nhiªn ®iÒu nay ®· kh«ng thËt nghiÖm, v× gÇn ®©y ngêi ta còng ®· t×m thÊy c¸c khung tritecpen kh¸c (oleanan) trong c¸c loµi Glochidion. C¸c hîp chÊt ®· ®îc t×m thÊy trong c¸c loµi Glochidion ®îc nªu ë b¶ng 1.1. B¶ng 1.1 - C¸c hîp chÊt ®· ®îc t×m thÊy trong c¸c loµi Glochidion Tµi liÖu Nguån gèc C¸c hîp chÊt ph©n lËp ®îc [49], L¸ cña mét loµi Glochidion C¸c ancaloit: glochidin, glochidicin, N-(4- [50] cña New Guinea, cã thÓ lµ oxodecanoyl)-histamin vµ N-cinnamoyl- G.philippicum (Cav.) C. B. histamin. Rob. Vá cña loµi c©y nµy Glochidicin, N-cinnamoyl-histamin. [35], RÔ c©y G.hohenackeri Glochidon (21), glochidiol (22). [36] Vá c©y G.hohenackeri 3-Epilupeol. [44] Th©n c©y Glochidonol (23), friedelin, lupenon, glochidon, G.wrightii Benth friedelan-3-ol, lupeol, -sitosterol, glochidiol. L¸ c©y G.wrightii Friedelin, glochidon, friedelan-3-ol, -sitosterol, glochidiol.
16 [48] Th©n c©y G.dasyphyllum Lupenon, glochidon, glochidiol, -sitosterol, K.Koch stigmasterol. L¸ c©y G.dasyphyllum -Sitosterol. Th©n c©y G.hongkongense Lupenon, glochidon, epi-lupeol, lupeol, Muell. glochidonol, glochidiol, -sitosterol. L¸ c©y -Sitosterol. G.hongkongense Th©n c©y "Xeton A", "diol B", glochidon, glochidonol, G.macrophyllum glochidiol, lup-20(29)-en-1, 3-diol (24), - Benth. sitosterol, stigmasterol, friedelin, friedelan-3-ol. L¸ c©y G.macrophyllum -Sitosterol, stigmasterol, friedelin, friedelan-3- ol. [45] Th©n c©y G. macrophyllum Lup-20(29)-en-3, 23-diol (25). Benth. [16] L¸ c©y G.venulatum Sitosterol, glochidon. [85] G.multiloculare Glochilocudiol (26), glochidiol, glochidon, dimedon. [84] Vá rÔ vµ vá th©n c©y Glochidon, glochidonol, -sitosterol. G.accuminatum Muell. Arg. L¸ c©y G.thomsoni Hook f. Glochidon, lup-20(29)-en-1, 3-diol, - sitosterol. RÔ vµ vá c©y G.thomsoni Glochidon, -sitosterol. [46] Th©n c©y Glochidol (27), lupenon, glochidon, lupeol, G.eriocarpum Champ. sitosterol, glochidonol, glochidiol, lup-20(29)-en- 1, 3-diol. L¸ c©y G.eriocarpum Sitosterol, glochidiol.
17 [47] G.macrophyllum Benth. §· chøng minh c¸c "chÊt míi" A vµ B [50] lµ metyl betulinat vµ glochilocudiol. L¸ c©y G.puberum Hutch. Friedelin, friedelan-3-ol, lupeol, sitosterol, lup- 20(29)-en-1,3-dion (28). Th©n c©y G.puberum Friedelin, lupenon, glochidon, friedelan-3-ol, sitosterol, glochidonol, glochidiol, lup-20(29)-en- 1, 3-diol, lup-20(29)-en-1-ol-3-yl axetat, lup-20(29)-en-3-ol-1-yl axetat. [59] G.rubrum Blume Glochidon, -sitosterol, glochidonol. G.hongkongense Muell. - Glochidon vµ glucozit cña nã, glochidonol, Arg. mannitol. [60] G.rubrum Blume Bergenin. [27] Th©n c©y G.moonii Thw. Glochidonol, lup-20(29)-en-3, 23-diol, glochidiol, sitosterol. Gç mét loµi Glochidion míi Glochidonol, lup-20(29)-en-3, 23-diol, cña Sri Lanka glochidiol, sitosterol. Vá mét loµi Glochidion míi Glochidon, glochidonol, lup-20(29)-en-3, 23- cña Sri Lanka (c©y nªu trªn) diol, glochidiol, lup-20(29)-en-1, 3, 23-triol (29) (cÊu tróc s¬ bé). [65] RÔ c©y G.rubrum Blume -Sitosterol, glochidonol, glochidon, steroit glycozit, bergenin. [79] G.heyneanum Wall Glochidioside (30), tøc (3-[0--D- glucopyranosyl-(13)-0--L-arabinopyranosyl)- oxy]-16-benzoyloxy-olean-12-en-21, 23, 28- triol).
18 [80] G. heyneanum Glochidioside N (31), tøc (3-[0--D- glucopyranosyl)oxy]-16-benzoyloxy-olean-12- en-21, 23, 28-triol), glochidioside Q (32), tøc (3-[0--D-glucopyranosyl-(12)-0--D- glucopyranosyl)-oxy]-16-benzoyloxy-olean-12- en-21, 23, 28-triol), glochidon, glochidonol, glochidiol, lup-20(29)-en-1, 3-diol, axit epimachaerinic, -amyrin, sitosterol--D- glucozit, D-mannitol, stigmasterol. [28] L¸ c©y G.rubrum Blume C¸c tannin thuû ph©n ®îc: glochiin M1 (phloroglucinol-(2,6-di-0-galloyl)-- D-glucopyranozit, glochiin M2 (phloroglucinol- (3,6-di-0-galloyl)--D-glucopyranozit, glochiin C1 (hîp bëi gallocatechin glucozit ®îc axyl ho¸ ë c¶ phÇn gallocatechin lÉn phÇn glucoz¬). Nh vËy, vÒ ho¸ häc cña c©y bßn bät (Glochidion eriocarpum Champ.), cho ®Õn nay míi chØ cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu [46]. C¸c hîp chÊt ®îc t×m thÊy trong c©y nµy lµ mét sè dÉn xuÊt lupen vµ sitosterol. Díi ®©y lµ c«ng thøc ho¸ häc cña mét sè tritecpenoit ®îc ph©n lËp tõ c¸c loµi Glochidion.
19 29 20 H 1 2 3 O H 21 H H H OH OH H HO O H H 22 23 H H H OH H HO HO H H HOH2C 24 25 H OH HO HO 26 27
20 O OH O HO 28 H 29 HOH2C OH 21 12 H 28 16 CH2OH O CO OH O O HOH2C O CH O OH 23 2OH HO 30 HO OH OH 21 12 28 a a CH2OH 16 O CO GlcO CH2OH 23 31 OH 21 12 28 16 CH2OH O CO HOH2C O O OH HO HOH2C O O OH 32 HO OH 1.1.2.3 øng dông thùc tÕ vµ ho¹t tÝnh sinh häc cña c¸c loµi Glochidion ë §µi Loan, l¸ c©y Glochidion rubrum Blume ®îc dïng trong y häc d©n gian ®Ó ch÷a rèi lo¹n tiªu ho¸. ë Fiji, c©y Glochidion cordatum ®îc dïng ch÷a ®au d¹ dµy vµ mét sè bÖnh kh¸c [28].