Nghiên cứu xây dựng tiêu chuẩn chất lượng bột cao khô táo mèo

T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò d−îc-2016<br /> <br /> NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG TIÊU CHUẨN CHẤT LƯỢNG<br /> BỘT CAO KHÔ TÁO MÈO<br /> Nguyễn Văn Bạch*; Hoàng Việt Dũng*; Trần Văn Quang*; Phan Thị Thu Hằng*<br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: xây dựng tiêu chuẩn chất lượng của bột cao khô táo mèo bào chế bằng phương<br /> pháp phun sấy. Nguyên vật liệu và phương pháp: đánh giá một số chỉ tiêu chất lượng đối với<br /> nguyên liệu dạng bột cao khô, từ đó đưa ra mức giới hạn chất lượng. Kết quả: đã đánh giá và<br /> đưa ra mức giới hạn chất lượng của bột cao khô táo mèo ở một số chỉ tiêu gồm: tính chất, mất<br /> khối lượng do làm khô, độ mịn, định tính, định lượng, tro toàn phần, kim loại nặng và giới hạn<br /> nhiễm khuẩn. Kết luận: đã xây dựng được tiêu chuẩn chất lượng cho bột cao khô táo mèo.<br /> * Từ khóa: Táo mèo; Bột cao khô; Tiêu chuẩn chất lượng.<br /> <br /> Study on Establishing the Quality Standard of Dry Extract of Fructus<br /> Docyniae indicae<br /> Summary<br /> Objectives: To establish the quality standard of dry extract of Fructus Docyniae indicae.<br /> Material and methods: Determining some quality criteria of dry extract of Fructus Docyniae<br /> indicae to create the quality level. Results: Determining and creating the quality level of dry<br /> extract of Fructus Docyniae indicae with some criteria including: property, loss on drying,<br /> identification, quantification, total ash, heavy metal, limit of microbial infection. Conclusion:<br /> The quality standard of dry extract of Fructus Docyniae indicae was established.<br /> * Key words: Docynia indica; Dry extract; Quality standard.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Táo mèo (Fructus Docyniae indicae) là<br /> dược liệu được dùng khá phổ biến để điều<br /> trị một số bệnh như: đầy bụng, khó tiêu,<br /> mất ngủ, béo phì… [2, 3]. Hiện nay, chúng<br /> tôi đã nghiên cứu và bào chế được bột cao<br /> khô táo mèo bằng phương pháp phun sấy<br /> với mục tiêu làm nguyên liệu đầu vào để<br /> bào chế các chế phẩm hoàn thiện khác như:<br /> viên nang, thuốc bột. Đây là những chế phẩm<br /> <br /> giúp người bệnh dễ dàng sử dụng hơn.<br /> Vấn đề kiểm soát, kiểm nghiệm chất lượng<br /> nguyên liệu bột cao khô bào chế được rất<br /> quan trọng, vì nó quyết định đến chất<br /> lượng và hiệu quả tác dụng của sản phẩm<br /> hoàn chỉnh sau này. Vì vậy, nghiên cứu<br /> này được thực hiện nhằm: Đánh giá chất<br /> lượng của bột cao khô táo mèo nhằm mục<br /> tiêu xây dựng tiêu chuẩn chất lượng cho<br /> nguyên liệu này.<br /> <br /> * Học viện Quân y<br /> Người phản hồi (Corresponding): Hoàng Việt Dũng (vietdungk85@yahoo.com)<br /> Ngày nhận bài: 20/07/2016; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 01/09/2016<br /> Ngày bài báo được đăng: 15/09/2016<br /> <br /> 32<br /> <br /> T¹P CHÝ Y - D¦îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò d−îc-2016<br /> NGUYÊN VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG<br /> PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> <br /> + Ống 3: Ttêm 2 giọt dung dịch sắt (III)<br /> clorid 5% (TT).<br /> <br /> 1. Nguyên vật liệu và thiết bị.<br /> <br /> - Sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 5.4, DĐVN<br /> IV):<br /> <br /> - Nguyên liệu: 3 mẫu bột cao khô táo<br /> mèo (ký hiệu lần lượt là lô TM1, lô TM2<br /> và lô TM3) lấy từ 3 lô sản xuất khác nhau<br /> được bào chế trong tháng 01 - 2016 tại<br /> Trung tâm Đào tạo - Nghiên cứu Dược,<br /> Học viện Quân y.<br /> - Hóa chất, dung môi: chất chuẩn quercetin<br /> (98,0%, Hãng Sigma); acetonitril, axít formic:<br /> đạt tiêu chuẩn HPLC (Merck); ethanol,<br /> axít hydrocloric đậm đặc, amoniac đậm<br /> đặc: đạt tiêu chuẩn tinh khiết phân tích<br /> (Trung Quốc)…<br /> - Thiết bị, dụng cụ: hệ thống HPLC<br /> Waters 2695D (Mỹ); bếp cách thủy memmert<br /> (Đức); cân phân tích Mettler, độ chính xác<br /> 0,1 mg (Thụy Sỹ)…<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu.<br /> * Tính chất: thử bằng cảm quan.<br /> * Mất khối lượng do làm khô: tiến hành<br /> thử theo phương pháp xác định mất khối<br /> lượng do làm khô, Phụ lục 9.6, DĐVN IV.<br /> * Độ mịn: tiến hành xác định độ mịn<br /> của bột theo Phụ lục 3.5, DĐVN IV, lấy 20 g<br /> chế phẩm để thử.<br /> * Định tính:<br /> - Phản ứng hóa học (định tính nhóm<br /> hợp chất flavonoid):<br /> Lấy khoảng 0,5 g bột cao khô, thêm<br /> 10 ml ethanol 90%, đun nóng trong 3 5 phút, để nguội, lọc. Cho vào 3 ống nghiệm<br /> 1 - 2 ml dịch lọc và làm các phản ứng sau:<br /> + Ống 1: thêm 5 giọt axít hydrocloric<br /> đậm đặc (TT) và ít bột magnesi.<br /> + Ống 2: thêm 2 giọt dung dịch natri<br /> hydroxyd 20% (TT).<br /> <br /> + Bản mỏng silica gel 60 F254.<br /> + Dung môi khai triển: n-Butanol:nước<br /> (10:1).<br /> + Dung dịch thử: đun nóng 2 g bột cao<br /> khô với 10 ml ethanol 70% (TT) trong 5<br /> phút, lọc. Dịch lọc được cô đến cắn. Phân<br /> tán cắn với 10 ml nước, sau đó lắc với 10<br /> ml ethyl acetat (TT) 2 lần. Dịch ethyl<br /> acetat bay hơi còn khoảng 1 ml dùng làm<br /> dung dịch thử.<br /> + Dung dịch đối chiếu: đun hồi lưu 5 g<br /> bột táo mèo (mẫu dược liệu chuẩn) với<br /> 30 ml ethanol 70% (TT) trong 10 phút,<br /> lọc. Dịch lọc được cô đến cắn. Phân tán<br /> cắn với 10 ml nước, sau đó lắc với 10 ml<br /> ethyl acetat (TT) 2 lần. Dịch ethyl acetat<br /> bay hơi còn khoảng 1 ml, dùng làm dung<br /> dịch đối chiếu.<br /> - Cách tiến hành: chấm riêng biệt lên<br /> bản mỏng 10 µl dung dịch thử và dung<br /> dịch đối chiếu. Sau khi khai triển, để khô<br /> bản mỏng ngoài không khí ở nhiệt độ<br /> phòng, sau đó hiện màu bằng hơi amoniac.<br /> - Đánh giá kết quả: so sánh về màu<br /> sắc và giá trị Rf của các vết xuất hiện trên<br /> sắc ký đồ của dung dịch thử với vết xuất<br /> hiện trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu.<br /> * Định lượng: phương pháp HPLC<br /> (Phụ lục 5.3, DĐVN IV).<br /> - Điều kiện sắc ký: cột Sunfire Waters<br /> RP-18 (250 x 4,6 mm, 5 µm, 100 A0) hoặc<br /> cột tương đương; bước sóng 364 nm; tốc<br /> độ dòng 1,0 ml/phút; thể tích tiêm 20 µl;<br /> nhiệt độ cột: 280C.<br /> 33<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò d−îc-2016<br /> Bảng 1: Chương trình gradient của<br /> pha động.<br /> Thời gian<br /> (phút)<br /> <br /> Tỷ lệ acetonitril Tỷ lệ axít formic 0,1%<br /> (%)<br /> (%)<br /> <br /> 0<br /> <br /> 35<br /> <br /> 65<br /> <br /> 10<br /> <br /> 35<br /> <br /> 65<br /> <br /> 11<br /> <br /> 100<br /> <br /> 0<br /> <br /> 20<br /> <br /> 100<br /> <br /> 0<br /> <br /> 21<br /> <br /> 35<br /> <br /> 65<br /> <br /> 30<br /> <br /> 35<br /> <br /> 65<br /> <br /> sắc ký. Tiến hành sắc ký theo điều kiện<br /> đã nêu, ghi thời gian lưu và diện tích của<br /> píc quercetin của từng dung dịch.<br /> - Tính kết quả: hàm lượng quercetin<br /> (mg/g) trong bột cao khô táo mèo khô kiệt<br /> được tính theo công thức:<br /> -3<br /> <br /> HL (mg/g)=<br /> <br /> - Chuẩn bị mẫu thử và mẫu chuẩn:<br /> + Chuẩn bị mẫu thử: cân chính xác<br /> 500,0 mg bột cao khô vào bình định mức<br /> 25 ml, thêm khoảng 15 - 20 ml dung môi<br /> methanol, lắc siêu âm 15 phút. Sau đó,<br /> thêm dung môi vừa đủ đến vạch. Dịch trong<br /> bình định mức được lọc qua màng 0,45 µm<br /> và phân tích dịch lọc với hệ thống HPLC.<br /> + Chuẩn bị mẫu chuẩn: hòa tan và<br /> pha loãng một lượng chính xác chất chuẩn<br /> quercetin trong dung môi methanol để<br /> được dung dịch chuẩn làm việc có nồng<br /> độ khoảng 2,0 µg/ml.<br /> - Cách tiến hành: tiêm lần lượt dung<br /> dịch thử và dung dịch chuẩn vào hệ thống<br /> <br /> Cch x Sth x 25 x 10 x 100<br /> Sch x mc x (100-h)<br /> <br /> Trong đó: Sth, Sch: diện tích píc quercetin<br /> trong dung dịch thử và dung dịch chuẩn<br /> (µV*s); Cch: nồng độ của dung dịch quercetin<br /> chuẩn (µg/ml); mc: khối lượng mẫu thử<br /> (g); h: độ ẩm của bột cao khô (%).<br /> * Tro toàn phần: tiến hành thử theo<br /> phương pháp xác định tro toàn phần,<br /> phương pháp 1 (Phụ lục 9.8, DĐVN IV).<br /> * Kim loại nặng: lấy 1,0 g chế phẩm,<br /> tiến hành theo phương pháp 3, phụ lục<br /> 9.4.8, DĐVN IV. Dùng 2,0 ml dung dịch<br /> chì mẫu 10 phần triệu (TT) để chuẩn bị<br /> mẫu đối chiếu.<br /> * Giới hạn nhiễm khuẩn: tiến hành thử<br /> theo phương pháp thử giới hạn nhiễm<br /> khuẩn, phương pháp đĩa thạch (Phụ lục<br /> 13.6, DĐVN IV).<br /> <br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN<br /> 1. Tính chất.<br /> Qua quan sát và mô tả, đề nghị đưa ra đặc điểm nhận dạng của bột cao khô táo<br /> mèo gồm: dạng bột khô tơi, màu nâu hồng, đồng nhất, dễ hút ẩm ngoài không khí, có<br /> mùi thơm đặc trưng của dược liệu, không có mùi nấm mốc, vị ngọt đắng.<br /> 2. Mất khối lượng do làm khô.<br /> Bảng 2: Kết quả xác định tỷ lệ mất khối lượng do làm khô của bột cao khô táo mèo.<br /> Lô TM1<br /> <br /> 34<br /> <br /> Lô TM2<br /> <br /> Lô TM3<br /> <br /> Mẫu<br /> <br /> Khối lượng<br /> trước sấy (g)<br /> <br /> Độ ẩm (%)<br /> <br /> Khối lượng<br /> trước sấy (g)<br /> <br /> Độ ẩm (%)<br /> <br /> Khối lượng<br /> trước sấy (g)<br /> <br /> Độ ẩm (%)<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3,0083<br /> <br /> 3,02<br /> <br /> 3,0021<br /> <br /> 2,59<br /> <br /> 3,0065<br /> <br /> 3,08<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3,0023<br /> <br /> 2,98<br /> <br /> 3,0012<br /> <br /> 2,46<br /> <br /> 3,0132<br /> <br /> 3,37<br /> <br /> 3<br /> <br /> 3,0007<br /> <br /> 2,74<br /> <br /> 3,0005<br /> <br /> 2,61<br /> <br /> 3,0045<br /> <br /> 3,32<br /> <br /> T¹P CHÝ Y - D¦îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò d−îc-2016<br /> 4<br /> <br /> 3,0022<br /> <br /> 2,82<br /> <br /> 3,0129<br /> <br /> 2,48<br /> <br /> 3,0123<br /> <br /> 3,54<br /> <br /> 5<br /> <br /> 3,0011<br /> <br /> 2,78<br /> <br /> 3,0002<br /> <br /> 2,39<br /> <br /> 3,0009<br /> <br /> 3,34<br /> <br /> 6<br /> <br /> 2,9993<br /> <br /> 2,94<br /> <br /> 3,0045<br /> <br /> 2,63<br /> <br /> 3,0023<br /> <br /> 3,23<br /> <br /> X± SD (%)<br /> RSD (%)<br /> <br /> 2,88 ± 0,11<br /> <br /> 2,53 ± 0,09<br /> <br /> 3,31 ± 0,14<br /> <br /> 3,65<br /> <br /> 3,50<br /> <br /> 4,21<br /> <br /> Độ ẩm của 3 lô bột cao khô táo mèo khoảng 2,53 - 3,31%. Dựa trên kết quả kiểm<br /> nghiệm và tham khảo tài liệu DĐVN IV [1], đề nghị đưa ra mức giới hạn độ ẩm của bột cao<br /> khô táo mèo không quá 5,0%.<br /> 3. Độ mịn.<br /> Bảng 3: Kết quả đánh giá độ mịn của bột cao khô táo mèo.<br /> Lô TM1<br /> Mẫu<br /> <br /> Lô TM2<br /> <br /> Khối Tỷ lệ bột Tỷ lệ bột<br /> lượng qua rây qua rây<br /> bột cân số 350<br /> số 180<br /> (g)<br /> (%)<br /> (%)<br /> <br /> Khối<br /> lượng<br /> bột cân<br /> (g)<br /> <br /> Lô TM3<br /> <br /> Khối<br /> Tỷ lệ bột<br /> Tỷ lệ bột<br /> lượng<br /> qua rây số qua rây số<br /> bột cân<br /> 350 (%)<br /> 180 (%)<br /> (g)<br /> <br /> Tỷ lệ bột Tỷ lệ bột<br /> qua rây qua rây<br /> số 350<br /> số 180<br /> (%)<br /> (%)<br /> <br /> 1<br /> <br /> 20,13<br /> <br /> 98,35<br /> <br /> 37,14<br /> <br /> 20,21<br /> <br /> 96,56<br /> <br /> 33,75<br /> <br /> 20,19<br /> <br /> 95,78<br /> <br /> 34,47<br /> <br /> 2<br /> <br /> 20,02<br /> <br /> 97,69<br /> <br /> 34,89<br /> <br /> 20,13<br /> <br /> 96,45<br /> <br /> 35,84<br /> <br /> 20,03<br /> <br /> 95,12<br /> <br /> 36,72<br /> <br /> 3<br /> <br /> 20,16<br /> <br /> 95,73<br /> <br /> 36,25<br /> <br /> 20,09<br /> <br /> 97,08<br /> <br /> 36,18<br /> <br /> 20,08<br /> <br /> 97,24<br /> <br /> 37,84<br /> <br /> 4<br /> <br /> 20,05<br /> <br /> 99,04<br /> <br /> 37,07<br /> <br /> 20,04<br /> <br /> 98,72<br /> <br /> 34,29<br /> <br /> 20,15<br /> <br /> 99,05<br /> <br /> 34,98<br /> <br /> 5<br /> <br /> 20,09<br /> <br /> 97,82<br /> <br /> 35,86<br /> <br /> 20,17<br /> <br /> 95,97<br /> <br /> 35,02<br /> <br /> 20,26<br /> <br /> 95,41<br /> <br /> 35,26<br /> <br /> 6<br /> <br /> 20,14<br /> <br /> 96,51<br /> <br /> 38,12<br /> <br /> 19,98<br /> <br /> 96,84<br /> <br /> 37,49<br /> <br /> 20,14<br /> <br /> 97,33<br /> <br /> 36,63<br /> <br /> 97,52 ±<br /> 1,21<br /> <br /> 36,56 ±<br /> 1,31<br /> <br /> 96,95 ±<br /> 1,06<br /> <br /> 35,43 ±<br /> 1,36<br /> <br /> 96,65 ±<br /> 1,50<br /> <br /> 35,98 ±<br /> 1,28<br /> <br /> 1,24<br /> <br /> 3,10<br /> <br /> 1,10<br /> <br /> 3,84<br /> <br /> 1,55<br /> <br /> 3,57<br /> <br /> X ± SD (%)<br /> RSD (%)<br /> <br /> Ở cả 3 mẫu bột cao khô đem thử, tỷ lệ % bột qua được rây số 350 là > 95% và tỷ lệ %<br /> bột qua rây số 180 là < 40%. Kết quả này chứng tỏ bột cao khô táo mèo là bột nửa mịn.<br /> 4. Định tính.<br /> * Phản ứng hóa học:<br /> Bảng 4: Phản ứng hóa học định tính bột cao khô táo mèo.<br /> TT<br /> <br /> Thuốc thử<br /> <br /> Kết quả<br /> <br /> 1<br /> <br /> HCl đậm đặc + Mg<br /> <br /> Xuất hiện màu tím đỏ<br /> <br /> 2<br /> <br /> Dung dịch NaOH 2%<br /> <br /> Xuất hiện màu vàng đậm hơn<br /> <br /> 3<br /> <br /> Dung dịch FeCl3 5%<br /> <br /> Xuất hiện màu nâu tím<br /> <br /> Bột cao khô táo mèo có chứa nhóm hợp chất flavonoid và có thể sử dụng 3 phản<br /> ứng trong bảng này để định tính thành phần hóa học trong bột cao khô táo mèo.<br /> 35<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò d−îc-2016<br /> * Sắc ký lớp mỏng:<br /> Sau khi khai triển sắc ký và hiện màu bằng hơi amoniac đậm đặc, trên bản mỏng<br /> sắc ký của 3 mẫu dịch chiết bột cao khô và trên bản mỏng sắc ký của mẫu dược liệu<br /> táo mèo chuẩn đều xuất hiện 02 vết màu vàng xám có giá trị Rf lần lượt khoảng<br /> 0,29 - 0,30 và 0,72 - 0,73. Như vậy, có thể sử dụng phương pháp sắc ký lớp mỏng với<br /> những điều kiện đã nêu ở mục 2 để định tính bột cao khô táo mèo.<br /> B:W (10/1)<br /> <br /> A<br /> <br /> B<br /> <br /> Hình 1: Ảnh sắc ký lớp mỏng mẫu dịch chiết quả táo mèo (A) và<br /> mẫu dịch chiết bột cao khô táo mèo (B).<br /> 5. Định lượng.<br /> Bảng 5: Kết quả định lượng quercetin trong bột cao khô táo mèo.<br /> Lô TM1<br /> Mẫu<br /> <br /> Khối<br /> Diện tích<br /> píc<br /> lượng bột<br /> (µV*s)<br /> (mg)<br /> <br /> Lô TM2<br /> HL<br /> (mg/g)<br /> <br /> Khối<br /> Diện tích<br /> lượng<br /> píc (µV*s)<br /> bột (mg)<br /> <br /> Lô TM3<br /> HL<br /> (mg/g)<br /> <br /> Khối lượng Diện tích<br /> bột (mg) píc (µV*s)<br /> <br /> HL<br /> (mg/g)<br /> <br /> 1<br /> <br /> 501,1<br /> <br /> 66578<br /> <br /> 0,066<br /> <br /> 504,3<br /> <br /> 60113<br /> <br /> 0,059<br /> <br /> 499,7<br /> <br /> 650967<br /> <br /> 0,065<br /> <br /> 2<br /> <br /> 501,7<br /> <br /> 61608<br /> <br /> 0,061<br /> <br /> 502,8<br /> <br /> 60950<br /> <br /> 0,060<br /> <br /> 503,6<br /> <br /> 69642<br /> <br /> 0,069<br /> <br /> 3<br /> <br /> 500,3<br /> <br /> 63450<br /> <br /> 0,063<br /> <br /> 501,6<br /> <br /> 58778<br /> <br /> 0,058<br /> <br /> 504,5<br /> <br /> 70778<br /> <br /> 0,070<br /> <br /> 4<br /> <br /> 503,2<br /> <br /> 65844<br /> <br /> 0,065<br /> <br /> 503,9<br /> <br /> 58029<br /> <br /> 0,057<br /> <br /> 502,8<br /> <br /> 68524<br /> <br /> 0,068<br /> <br /> 5<br /> <br /> 502,6<br /> <br /> 64754<br /> <br /> 0,064<br /> <br /> 504,7<br /> <br /> 57101<br /> <br /> 0,056<br /> <br /> 501,6<br /> <br /> 67355<br /> <br /> 0,067<br /> <br /> 6<br /> <br /> 503,9<br /> <br /> 65936<br /> <br /> 0,065<br /> <br /> 501,9<br /> <br /> 58813<br /> <br /> 0,058<br /> <br /> 504,2<br /> <br /> 70735<br /> <br /> X ± SD (%)<br /> RSD (%)<br /> <br /> 0,070<br /> <br /> 0,064 ±<br /> 0,0016<br /> <br /> 0,058 ±<br /> 0,0014<br /> <br /> 0,068 ±<br /> 0,002<br /> <br /> 2,55<br /> <br /> 2,43<br /> <br /> 2,85<br /> <br /> Hàm lượng quercetin trong 3 mẫu bột cao khô táo mèo trong khoảng 0,058 0,068 mg/g (tính theo bột cao khô kiệt). Dựa trên kết quả kiểm nghiệm, đề nghị đưa ra<br /> mức giới hạn hàm lượng quercetin trong mẫu bột cao khô táo mèo không dưới 0,04 mg/g.<br /> 36<br /> <br />