NGÔN NGỮ CỦA NGƯỜI DẪN CHƯƠNG
TRÌNH TRÒ CHƠI TRÊN TRUYỀN HÌNH
Có thể nói, các chương trình trò chơi là một phần không thể thiếu của
truyền hình hiện đại. Với chủ đề đa dạng, nội dung phong phú, với hình thức
biểu đạt sinh động, hấp dẫn, chúng vừa giúp cho người xem có những phút
giây thư giãn đầy sảng khoái, vừa mang đến cho họ nhiều tri thức bổ ích về
mọi lĩnh vực của cuộc sống. Và có lẽ thật khó tìm ra một ai lại không hề
hứng thú với bất cứ chương trình trò chơi nào trên truyền hình.
Sự thành công của một chương trình trò chơi trên truyền hình phụ
thuộc vào nhiều yếu tố. Song trong đó, yếu tố có ý nghĩa quan trọng hàng
đầu chính là ngôn ngữ của người dẫn: Nó tạo nên sinh khí cho trò chơi, kích
thích ý chí quyết tâm của người trong cuộc, khơi dậy niềm háo hức say mê
của hàng triệu công chúng đang ngồi trước màn hình.Vì thế, đây sẽ là đối
tượng khảo sát của bài viết này.
Ngôn ngữ của người dẫn chương trình trò chơi truyền hình, theo
chúng tôi, có các đặc điểm chính sau đây:
1. Là ngôn ngữ nói
Ngôn ngữ nói tồn tại đưới dạng thức âm thanh và ngữ điệu. Nó hướng
tới thính giác của người nghe. Vì thế, muốn đạt hiệu quả giao tiếp cao, trước
hết người dẫn chương trình trò chơi truyền hình phải có chất giọng tốt; phát
âm rõ ràng, chuẩn xác; sử dụng ngữ điệu tinh tế, hợp lý.
Bên cạnh đó, ngôn ngữ nói lại luôn được đi kèm theo dáng vẻ, cử chỉ,
nét mặt. Điều này giúp cho lời nói của người dẫn chương trình trò chơi
truyền hình vừa giàu tính biểu cảm lại vừa chuyển tải được lượng thông tin
lớn hơn nhiều so với những gì nằm trong ý nghĩa của ngôn từ, và do vậy, có
khả năng tác động đặc biệt mạnh mẽ. Tuy nhiên, dáng vẻ, cử chỉ đi kèm theo
lời nói cần hết sức tự nhiên và có "liều lượng” để không gây phản cảm cho
khán giả hoặc khiến họ bị phân tán tư tưởng (chỉ tập trung sự chú ý vào
người dẫn mà sao nhãng nhiệm vụ chính là theo dõi trò chơi).
2. Là sự kết hợp giữa ngôn ngữ được chuẩn bị trước và ngôn ngữ
không được chuẩn bị trước (ứng khẩu)
Ngôn ngữ được chuẩn bị trước phải rõ ràng, dễ hiểu và chặt chẽ, mạch
lạc (thường thuộc về văn phong viết). Có như vậy, nó mới bảo đảm được
tính chính xác và tính thuyết phục của các câu hỏi cũng như các đáp án trả
lời được sử dụng trong mỗi trò chơi. Còn ngôn ngữ không chuẩn bị trước
(ngôn ngữ ứng khẩu) là ngôn ngữ phát sinh trong những tình huống ngoài
kịch bản không được dự liệu trước (thực tế cho thấy là trò chơi càng hấp dẫn
thì những tình huống như vậy càng nhiều). Nó là nhân tố đặc biệt hữu hiệu
trong việc “hâm nóng” bầu không khí hoặc duy trì tính liên tục của cuộc
chơi. Song cho dù có không được chuẩn bị trước thì kiểu ngôn ngữ này cũng
không được phép là một thứ khẩu ngữ tự nhiên mang trong mình các yếu tố
có tính chất suồng sã, tuỳ tiện (thậm chí thông tục), mà là một thứ ngôn ngữ
văn hoá được dùng trong những hoàn cảnh giao tiếp theo nghi thức, tức là nó
phải có tính chất đứng đắn, nghiêm túc, hoàn chỉnh, đáp ứng được các chuẩn
mực xã hội về giao tiếp, ứng xử.
3. Là ngôn ngữ thiên về hình thức đối thoại
Người dẫn chương trình trò chơi truyền hình thường xuyên phải khởi
xướng và tham gia vào các cuộc đối thoại (đối thoại với người chơi, đối
thoại với khán giả). Những cuộc đối thoại này, một mặt, làm cho ngôn ngữ
của chương trình trở nên đa tầng, đa thanh; mặt khác, kích thích tính chủ
động tích cực của những người có liên quan. Và nhờ thế, trò chơi sẽ sinh
động, hấp dẫn hơn.
Khi tồn tại dưới hình thức đối thoại, ngôn ngữ của người dẫn chương
trình trò chơi truyền hình có những nét đặc trưng dễ nhận thấy sau đây:
a. Sử dụng nhiều tình thái từ với nhiều chức năng khác nhau.
Chẳng hạn:
- Để thể hiện mục đích phát ngôn: à, chứ, chăng, không, nhỉ... (trong
câu hỏi, ví dụ: Như vậy đội có nơ có xứng đáng được nhận quà không các
em nhỉ?); đi, với, nhé, nào, thôi... (trong cầu cầu khiến, ví dụ: Các con hãy
trở về chỗ bố mẹ đi nào!);
- Để biểu thị cảm xúc: a, ôi, ồ...ví dụ: A! Thế là bạn Nam đã ném
trúng rồi!
- Để gọi đáp: ơi, ạ, này, vâng, dạ, ừ...ví dụ: - Bác định đoán luôn hay
là quay tiếp ạ?...- Vâng, vâng, xin mời bác.
b. Có nhiều yếu tố dư hoặc tỉnh lược
Những lời đối thoại của người dẫn chương trình trò chơi trên truyền
hình xuát hiện trong một bối cảnh giao tiếp đặc biệt, ở đó chủ thể phát ngôn
luôn phải chịu sức ép từ nhiều phía: bầu không khí trong trường quay, thái
độ và phản ứng của người đối thoại, sự bị thẩm định ngay lập tức của mỗi
sản phẩm ngôn từ,...Do vậy, chúng dù có được chuẩn bị trước cũng không
tránh khỏi mang trong mình những thành tố dư (lặp thừa). Còn nếu lời đối
thoại của người dẫn có tính ngẫu phát (vừa nói vừa nghĩ) thì hiện tượng lặp
thừa lại càng phổ biến.
Ví dụ:
- Đọc sách báo thì... đọc sách báo thì chị thích đọc những loại sách
nào ạ?
- Thế chị... có thể đọc một câu thơ ngăn ngắn... mà nói lên được...mà
toát lên được cái cảnh đẹp của quê hương chị được không ạ?
Ngoài ra, trong ngôn ngữ đối thoại, xuất phát từ nguyên tắc kiệm lời,
người ta cũng hay sử dụng thủ pháp lược bớt một số yếu tố được xem là đã
xác định và việc nhắc chúng lại là không cần thiết. Việc lược bớt như vậy
không hề làm cản trở sự tiếp nhận của người nghe, mà ngược lại, còn làm
nổi rõ trọng tâm thông tin, đồng thời giúp cho cuộc đối thoại có tiết tấu
nhanh hơn, sôi nổi hơn.
Ví dụ:
- Tôi đoán chữ y.
- Y dài hay i ngắn ạ? (Câu đầy đủ là: Anh đoán y dài hay i ngắn ạ?).
Bên cạnh đó, để tránh hiện tượng lặp đi lặp lại cùng một câu hỏi trong
những thời điểm gần nhau, người ta cũng có thể dùng thủ pháp lược bớt. Ví
dụ:
- Và bây giờ thì...? (Câu đầy đủ là: Và bây giờ thì chị đoán hay là chị
quay tiếp ?).
c. Có chỗ bị ngắt quãng, không liền mạch
Khi ứng khẩu, người dẫn chương trình trò chơi không thể nói trôi
chảy như trong hoàn cảnh được chuẩn bị trước. Anh ta vừa nói, vừa tư duy,
vì thế sự vấp váp, ngắt quãng là rất khó tránh khỏi. Biết vậy, khán giả sẵn
sàng chấp nhận chuyện đó (thậm chí có người còn cho rằng nó làm cho ngôn
ngữ của anh ta trở nên tự nhiên hơn, mang dấu ấn cá nhân rõ nét hơn). Ví
dụ:
- Tôi thì...à rất...à thích chơi bóng. Nhưng tâng bóng thì...à...không
thạo.
Tuy nhiên, mọi thứ đều có giới hạn: nếu sự ngắt quãng diễn ra thường
xuyên và với độ lớn vượt quá mức cho phép về thời gian, chắc chắn nó sẽ
làm gián đoạn quá trình tiếp nhận thông tin, gây khó chịu cho người nghe.
Vì thế người dẫn chương trình trò chơi cần thường xuyên rèn luyện kỹ năng
nói để hạn chế tới mức thấp nhất những va vấp không đáng có trong mọi
thình huống.
Ngay cả phần ngôn ngữ độc thoại của người dẫn chương trình trò chơi
trên truyền hình cũng phải sử dụng nhiều phương tiện của đối thoại nhằm
tạo nên sự gầm gũi, thân mật với khán, thính giả, khiến cho họ có cảm giác
là mình đang được trực tiếp tham dự vào diễn biến của trò chơi.
4. Là ngôn ngữ giàu các thành tố gợi cảm
Các thành tố gợi cảm ở đây được hiểu là những từ ngữ, lối nói giàu
hình ảnh hoặc mới lạ, in đậm dấu ấn cá nhân. Đó có thể là thành ngữ- tục
ngữ, chất liệu văn học, hình ảnh so sánh, ví von... và thậm chí là cả từ ngữ
được vay mượn từ tiếng nước ngoài. Việc dùng chúng một cách chính xác
và đúng thời điểm luôn mang lại hiệu quả to lớn: vừa gia tăng giá trị thẩm
mỹ cho lời nói ( khiến cho người nghe thấy sinh động, hấp dẫn hơn ), vừa
thể hiện được tầm vóc văn hoá của người dẫn chương trình. Không phải tình
cờ, trong cuốn sách "Dagestan của tôi” nhà văn Liên Xô nổi tiếng Rasul
Gamdatôv từng khẳng định: “Kẻ ngu làm kinh ngạc bởi tiếng gào, người
thông minh làm kinh ngạc bằng câu tục ngữ dẫn ra đúng chỗ”.
5. Là ngôn ngữ mang sắc thái trẻ trung, sôi nổi
Các trò chơi truyền hình thường diễn ra trong một bầu không khí sôi
động, náo nhiệt (thể hiện ở sự ganh đua căng thẳng trước hết về phương diện
thời gian giữa những người tham gia trò chơi và ở sự cổ vũ cuồng nhiệt của
các khán giả có mặt tại trường quay).Tương ứng với bầu không khí ấy chỉ có
thể là một chất giọng khoẻ khoắn, trẻ trung, sôi nổi, có khả năng “truyền
lửa” không chỉ cho người chơi mà cho tất cả những ai đang theo dõi trò chơi