Nguyên nhân hình thành cảng thị Bombay (Mumbai) ở Ấn Độ

NGUYÏN NHÊN HÒNH THAÂNH<br /> CAÃNG THÕ BOMBAY (MUMBAI) ÚÃ ÊËN ÀÖÅ<br /> . Phan Nûä Quyânh Thi* - Trêìn Thõ Cêím Tuá**<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> TOÁM TÙÆT<br /> Goáp phêìn tòm hiïíu sûå nöíi lïn vïì phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay (Mumbai) trong<br /> thïë kyã XVII - XVIII, baâi viïët hûúáng àïën viïåc laâm saáng toã nhûäng nhên töë quan troång àûa<br /> àïën sûå phaát triïín cuãa Bombay trong giai àoaån naây nhùçm giuáp ngûúâi àoåc hiïíu hún vïì<br /> lõch sûã phaát triïín cuãa Bombay trong giai àoaån trung cêån àaåi vaâ Mumbai trong giai<br /> àoaån hiïån nay. Bïn caånh àoá, baâi viïët nïu bêåt àûúåc vai troâ cuãa caãng thõ Bombay àöëi vúái<br /> caác hoaåt àöång kinh tïë, giao thûúng trïn biïín cuãa ÊËn Àöå, àùåc biïåt trong mö hònh tam<br /> giaác kinh tïë chiïën lûúåc cuãa thûåc dên Anh: Anh - ÊËn Àöå - Trung Quöëc. Àöìng thúâi, baâi<br /> viïët cuäng hûúáng àïën muåc tiïu cung cêëp möåt phêìn tû liïåu, thöng tin cêìn thiïët, goáp phêìn<br /> tùng cûúâng hiïíu biïët vaâ möëi quan hïå húåp taác giûäa Viïåt Nam-ÊËn Àöå. Cuöëi cuâng, baâi viïët<br /> nhùçm mang laåi caái nhòn töíng quan vaâ sêu sùæc hún vïì quaá trònh phaát triïín caác àö thõ<br /> caãng sêìm uêët cuãa ÊËn Àöå àïí qua àoá, Viïåt Nam vaâ ÊËn Àöå coá thïí hoåc têåp kinh nghiïåm cuãa<br /> nhau trong viïåc khai thaác taâi nguyïn biïín.<br /> <br /> <br /> 1. Múã àêìu lõch sûã phaát triïín kinh tïë vaâ àö thõ hoáa ÊËn Àöå.<br /> Nhûäng nghiïn cûáu vïì àö thõ hoáa úã ÊËn Àöå àaä Vò vêåy, cêìn thiïët phaãi tòm hiïíu nhûäng nguyïn<br /> xuêët hiïån tûâ rêët súám vaâ tiïëp tuåc phaát triïín àïën nhên hònh thaânh caãng thõ Bombay tûâ thïë kyã XVII<br /> ngaây nay vúái nhiïìu cöng trònh nghiïn cûáu nöíi àïën thïë kyã XVIII nhùçm lyá giaãi thïm vai troâ, chûác<br /> tiïëng cuãa caác taác giaã: K.N.Chaudhuri, Om nùng vaâ têìm quan troång cuãa Bombay (Mumbai)<br /> Prakash, Ashin Das Gupta, M.N.Pearson, Sanjay trong quaá trònh phaát triïín kinh tïë - xaä höåi ÊËn<br /> Subramanyam, Li Tana, Mohammad Habib, Àöå.<br /> K.M.Ashraf, Moreland, Irfan Habib, Satish Lõch sûã chñnh trõ luön coá möëi quan hïå biïån<br /> Chandra, Indu Banga, H.K.Naqvi, Gavin chûáng vúái lõch sûã kinh tïë [17, 13]. Noái caách khaác,<br /> Hambly and Shreen Moosvi, K.N.Chaudhuri, quaá trònh phaát triïín thûúng maåi coá möëi liïn hïå<br /> J.S.Grewal, v.v... Caãng thõ Bombay (Mumbai) mêåt thiïët vúái yïëu töë chñnh trõ vaâ kinh tïë. Trong<br /> vúái chûác nùng laâ trung têm thûúng maåi thõnh giai àoaån trung cêån àaåi, àùåc biïåt vaâo thïë kyã XVII<br /> vûúång thay thïë vai troâ cuãa caãng thõ Surat giai - XVIII, nhûäng biïën àöång chñnh trõ cuâng vúái<br /> àoaån trung cêån àaåi, coá vai troâ quan troång trong nhûäng thay àöíi cuãa nïìn kinh tïë ÊËn Àöå vaâ khu<br /> <br /> *<br /> ThS., Khoa Àöng Phûúng hoåc, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG TP. HCM<br /> **<br /> ThS., Khoa Àõa lyá, Trûúâng Àaåi hoåc Sû phaåm- Àaåi hoåc Huïë<br /> <br /> <br /> <br /> K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦253<br /> vûåc àaä àoáng vai troâ quan troång trong viïåc hònh vïì giao thûúng haâng haãi.” [3]<br /> thaânh vaâ phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay1. Àïí Vêën àïì caãng thõ úã ÊËn Àöå coân àûúåc laâm roä<br /> tòm hiïíu vïì lõch sûã - kinh tïë ÊËn Àöå giai àoaån búãi caác vùn baãn, ghi cheáp cuãa caác cöng ty Àöng<br /> trung cêån àaåi, hêìu hïët nhûäng nguöìn tû liïåu maâ ÊËn, àùåc biïåt cöng ty Àöng ÊËn Anh vïì caãng thõ<br /> caác sûã gia, nhaâ nghiïn cûáu sûã duång laâ caác vùn Bombay. Chñnh ngûúâi Anh àaä àùåt nïìn taãng cho<br /> baãn, taâi liïåu liïn quan coá nguöìn göëc tûâ hoaåt àöång sûå ra àúâi vaâ phaát triïín vaâ àûa caãng thõ Bombay<br /> cuãa caác cöng ty Àöng ÊËn úã caác caãng thõ traãi daâi trúã thaânh möåt trong ba trung têm àêìu naäo cuãa<br /> trïn khùæp ÊËn Àöå, nhû yá kiïën cuãa nhaâ sûã hoåc ngûúâi Anh taåi ÊËn Àöå (cuâng vúái Madras vaâ<br /> Ruby Malony: “Caãng thõ chñnh laâ cûãa ngoä vaâ laâ Calcutta) vïì mùåt kinh tïë vaâ chñnh trõ trong quaá<br /> caác àiïím mêëu chöët, vöën taåo nïn neát àùåc trûng trònh hoå baânh trûúáng, xêm chiïëm, khai thaác vaâ<br /> cho giao thûúng àûúâng biïín vaâ vùn hoáa truyïìn biïën ÊËn Àöå thaânh thuöåc àõa. Vïì mùåt buát kyá, hêìu<br /> thöëng. Caãng thõ khöng chó bao göìm vai troâ chûác nhû nhûäng nhaâ du lõch hay thaám hiïím phûúng<br /> nùng caãng, caác hoaåt àöång haâng haãi, maâ coân coá Têy khi àïën ÊËn Àöå vaâo caác thïë kyã tûâ XVII àïën<br /> vai troâ àõnh hònh vaâ thay àöíi cêëu truác xaä höåi, töí XIX àïìu gheá thùm Bombay, vaâ hoå vñ àêy nhû laâ<br /> chûác vaâ chñnh trõ. Giai àoaån lõch sûã tiïìn hiïån cûãa ngoä phûúng Àöng vaâ àaä àïí laåi möåt söë baãn<br /> àaåi cuãa ÊËn Àöå Dûúng luön àûúåc xem xeát trong ghi cheáp nhêën maånh vïì têìm quan troång cuãa<br /> böëi caãnh cuãa möåt maång lûúái trao àöíi.” [16, 61]. Bombay.<br /> Tuy nhiïn, khi baân àïën vai troâ cuãa möåt caãng thõ, Nhòn tûâ goác àöå töíng quan vïì lõch sûã phaát<br /> chuáng ta cêìn lûu yá àïën àùåc tñnh phi bêët biïën cuãa triïín giao thûúng haâng haãi, caãng thõ noái chung<br /> chuáng, búãi sûå hònh thaânh, phaát triïín hay suy taân vaâ Bombay noái riïng chuáng ta thêëy coá möåt söë<br /> cuãa möåt caãng thõ thûúâng gùæn liïìn vúái nhiïìu yïëu taác giaã nöíi bêåt nhû Ashin Das Gupta vúái “India<br /> töë, bao göìm caã yïëu töë ngoaåi sinh lêîn nöåi sinh, and Indian Ocean World – Trade and Politics”,<br /> caác nguyïn nhên chuã quan vaâ khaách quan. Nxb. Oxford, 2004; Om Prakash vúái “The New<br /> 2. Lõch sûã nghiïn cûáu vêën àïì Cambridge History of India – European<br /> Nguöìn tû liïåu vïì giao thûúng haâng haãi úã ÊËn Commercial Enterprise in Pre-Colonial India”,<br /> Àöå vaâ ÊËn Àöå Dûúng rêët àa daång vaâ phong phuá. Nxb. Àaåi hoåc Cambridge, 2004; àùåc biïåt böå<br /> Sûã gia Ashin Das Gupta laâ möåt trong nhûäng nhaâ tuyïín têåp cuãa Sanjay Subrahmanyam, “Maritime<br /> tiïn phong trong viïåc thaânh lêåp lônh vûåc nghiïn India” göìm coá (Holden Furber, Rival Empires<br /> cûáu lõch sûã haâng haãi úã ÊËn Àöå (nùm 1960) vaâ kïí of Trade in the Orient, 1600-1800; Sinnappah<br /> tûâ àoá, caác hoaåt àöång haãi thûúng têåp trung nghiïn Arasaratnam, Maritime India in the Seventeenth<br /> cûáu cho giai àoaån ÊËn Àöå trûúác khi bõ àö höå vaâ Century; Kenneth McPherson, The Indian<br /> trúã thaânh thuöåc àõa cuãa Anh. Khöng ñt caác cöng Ocean), Nxb. Àaåi hoåc Oxford, 2004. Sûã gia<br /> trònh nghiïn cûáu cuãa caác nhaâ sûã hoåc nhû K.N. Holden Furber àaä coá möåt taác phêím khaá töíng<br /> Chaudhuri, Om Prakash, Ashin Das Gupta, M. quan vaâ àêìy àuã vïì sûå phaát triïín cuãa Bombay<br /> N. Pearson, Sanjay Subramanyam, Li Tana, trong thïë kyã XVIII: Furber, Holden, “Bombay<br /> Mohammad Habib, K.M.Ashraf, Moreland, Presidency in the Mid-Eighteenth Century”,<br /> Irfan Habib, Satish Chandra, Indu Banga, Asia Publishing House, 1965; coân sûã gia Amar<br /> H.K.Naqvi, Gavin Hambly and Shreen Moosvi, Farooqui laåi têåp trung vaâo quaá trònh àö thõ hoáa<br /> K.N.Chaudhuri, J.S. Grewal, v.v... àaä mang àïën cuãa Bombay trong thïë kyã XIX qua taác phêím<br /> nhûäng phên tñch tûâ töíng quan àïën cuå thïí vïì quaá Farooqui, Amar, “Urban Development in a<br /> trònh àö thõ hoáa cuãa ÊËn Àöå, àöìng thúâi thay àöíi Colonial Situation: Early nineteenth Century<br /> quan àiïím coá khuynh hûúáng thiïn lïåch vïì chêu Bombay”, Economic and Political Weekly,<br /> Êu àïí chûáng minh rùçng “trong suöët hai thiïn Vol.31, No. 40 (10/1996); Tripathy, Dwijendra,<br /> niïn kyã qua, chñnh chêu AÁ laâ luåc àõa haâng àêìu “The Oxford History of Business”, Nxb. Àaåi hoåc<br /> <br /> 1. Bombay coá nguöìn göëc tûâ thïë kyã XVI khi ngûúâi Böì Àaâo Nha àïën khu vûåc naây vaâ goåi khu vûåc naây laâ Bombaim,<br /> sau khi Anh giaânh àûúåc quyïìn kiïím soaát vaâo thïë kyã XVII, tïn goåi naây àûúåc Anh hoáa thaânh Bombay vaâ tïn goåi<br /> Bambai trong tiïëng Hindi, Urdu, vaâ Ba Tû. Nùm 1995, tïn goåi Bombay àaä chñnh chñnh àûúåc àöíi thaânh Mumbai,<br /> nhûng tïn cuä vêîn àang àûúåc ngûúâi dên thaânh phöë vaâ nhiïìu nûúác sûã duång duång röång raäi (trong àoá coá Viïåt Nam).<br /> <br /> <br /> <br /> 254♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N<br /> Oxford, 2004. phêìn lúán nhûäng taác phêím viïët vïì Bombay laåi<br /> Ngoaâi ra, coá khaá nhiïìu taâi liïåu cuãa caác nhaâ luön coá sûå hiïån diïån cuãa cöång àöìng ngûúâi Parsi<br /> sûã hoåc vaâ àö thõ hoåc nhùçm tòm hiïíu vïì Bombay - möåt cöång àöìng ngûúâi vúái àùåc àiïím, tñnh caách<br /> dûúái nhiïìu goác àöå khaác nhau. Sûã gia Glenn J. töët nhû trung thûåc (taåo niïìm tin cho caác cöng ty<br /> Ames vaâ Paul Axelrod àaä tòm hiïíu vïì vai troâ Àöng ÊËn Anh trong viïåc húåp taác kinh doanh),<br /> cuãa tön giaáo, vùn hoáa... trong viïåc phaát triïín cuãa kheáo tay (hoå laâ nhûäng thúå thuã cöng laânh nghïì,<br /> Bombay qua caác baâi viïët, Ames, Glenn J., “The àùåc biïåt rêët gioãi viïåc àoáng taâu, may mùåc,...), thñch<br /> Role of Religion in the Transfer and Rise of ûáng nhanh vúái àiïìu kiïån möi trûúâng söëng múái<br /> Bombay, c.1661 – 1687”, The Historical Journal, (thay àöíi àïí phuâ húåp vúái viïåc kinh doanh, laâm<br /> Vol.46, No.2 (June, 2003), Cambridge ùn khi ngûúâi Anh àïën nùæm quyïìn quaãn lyá úã<br /> University Press ; Axelrod, Paul, “Cultural and Bombay)... qua möåt söë taác phêím tiïu biïíu nhû:<br /> Historical Factors in the Population Decline of Guha, Amalendu, “Parsi Seths as Entrepreneurs,<br /> the Parsis of India”, Population Studies, 1750-1850”, Economic and Political Weekly,<br /> Population Investigation Committee, Vol.44, Vol.5, No.35 (8/1970); Hinnells, John R., Allan<br /> No.3 (11/1990); Nhaâ sûã hoåc Marxist laâ Kosambi Williams (Edited), Parsi in India and the<br /> trong baâ i “Commerce, Conquest and the Diaspora, Part 7: Bombay Parsi Merchants in<br /> Colonial City: Role of Locational Factors in the the Eighteenth and Nineteenth Centuries<br /> Rise of Bombay” àùng trïn tuêìn baáo Kinh tïë - (Rusheed R. Wadia), Routledge South Asian<br /> Chñnh trõ ÊËn Àöå (1/1985) àaä phên tñch vaâ àaánh Religion Series; Karaka, Dosabhai Framji,<br /> giaá vïì vai troâ võ trñ àõa lyá trong viïåc nöíi lïn cuãa History of the Parsis, Macmillan and Co. 1884.<br /> Bombay möåt caách khaá cuå thïí. Sûã gia White, David White àaä coá möåt söë baâi viïët<br /> Tuy nhiïn, möåt thûåc tïë khi nghiïn cûáu vïì khaá cuå thïí vïì Bombay nhû “Competition and<br /> Bombay laâ coá nhiïìu taác phêím têåp trung nghiïn Collaboration: Parsi Merchants and the English<br /> cûáu nguyïn nhên luåi taân cuãa caãng thõ Surat búãi East India Company in 18th Century India”,<br /> nhiïìu sûã gia cho rùçng àêy chñnh laâ möåt trong Nxb. Munshiram Manoharlal, 1995; vaâ “From<br /> nhûäng nguyïn nhên dêîn àïën sûå phaát triïín cuãa Crisis to Community Definition: The Dynamics<br /> Bombay, àiïìu naây àaä àûúåc chûáng minh búãi rêët of Eighteenth Century Parsi Philanthropy”,<br /> nhiïìu baâi nghiïn cûáu cuãa caác taác gia khaác nhau Modern Asian Studies, Vol.25, No.2, 1991.<br /> nhû: Ruby Maloni, “Surat to Bombay: Transfer Roä raâng, àïí hiïíu roä àûúåc vai troâ cuãa caãng<br /> of Commercial Power”, Itineratio, 26,1 (2002). thõ Bombay cuäng nhû nguyïn nhên laâm cho<br /> Vúái cöng trònh nghiïn cûáu àûúåc àaánh giaá cao, thaânh phöë naây nöíi lïn nhû möåt trung têm kinh<br /> “Indian merchants and the decline of Surat c. tïë, thûúng maåi, chñnh trõ... khöng thïí boã qua<br /> 1700-1750”, Ashin Das Gupta àaä àûa ra nhûäng nhûäng taác phêím àïì cêåp àïën Bombay nhû chiïëc<br /> nguyïn nhên àêìy thuyïët phuåc, vúái nhûäng thöng cêìu nöëi giao lûu kinh tïë, vùn hoáa giûäa caác quöëc<br /> tin múái vïì sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat vaâ nhûäng gia. Qua caác taác phêím cuãa caác sûã gia nhû Eric<br /> quan àiïím cuãa öng seä àûúåc phên tñch sêu hún Tagliacozo, “Intra–Asian Networks – A<br /> trong baâi viïët. Sûã gia Lakshmi Subramanian Necklace of Fins: Marine Goods Trading in<br /> cuäng àaä coá nhûäng phên tñch khaá thuyïët phuåc Maritime Southeast Asia, 1780-1860”,<br /> trong möåt söë taác phêím nhû “Indigenous Capital International Journal of Asian Studies,<br /> and Imperial Expansion: Bombay, Surat, and Cambridge University Press, Vol.1, 2004 vaâ<br /> the West Coast”, Nxb. Àaåi hoåc Oxford, 1996; Chung Tan, “The Britain–China–India<br /> vaâ “Bombay and the West Coast in the 1740’s”, Triangle (1771–1840)”, Indian Economic<br /> Indian Economic Social History Review, Vol.3, Social History Review, 1974, Vol.11, No.4…<br /> No.2, 1981. àaä giuáp chuáng ta thêëy àûúåc vai troâ cuãa caãng thõ<br /> Sûå phaát triïín cuãa bêët kyâ möåt caãng thõ naâo Bombay vaâ caác thûúng nhên ngûúâi Parsi trong<br /> trïn thïë giúái àïìu gùæn liïìn vúái möåt hay möåt söë caác hoaåt àöång giao thûúng quöëc tïë, cuå thïí laâ<br /> cöång àöìng dên cû àïën laâm ùn, sinh söëng, lêåp tam giaác kinh tïë Anh - Trung Quöëc - ÊËn Àöå.<br /> nghiïåp vaâ taåo dêëu êën riïng trïn vuâng àêët àoá. ÚÃ trong nûúác, caác vêën àïì vïì caãng thõ, giao<br /> Àiïìu naây cuäng khöng ngoaåi lïå vúái Bombay khi thûúng haâng haãi thúâi kyâ trung cêån àaåi àaä thu huát<br /> <br /> <br /> K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦255<br /> sûå quan têm, nghiïn cûáu cuãa khöng ñt hoåc giaã, gêìn guäi vïì mùåt àõa lyá, kinh tïë, chñnh trõ, lõch sûã...<br /> nöíi bêåt nhû Àöî Bang2, Hoaâng Anh Tuêën3, Àöî vúái caãng thõ Bombay); vai troâ cuãa cöång àöìng<br /> Trûúâng Giang4, Dûúng Vùn Huy5... Tuy nhiïn, ngûúâi Parsi (möåt cöång àöìng thûúng nhên taåo<br /> baân vïì sûå ra àúâi vaâ phaát triïín cuãa caãng thõ àûúåc nhûäng dêëu êën riïng biïåt trong caác hoaåt àöång<br /> Bombay (ÊËn Àöå) hêìu nhû chûa coá möåt cöng kinh doanh, thûúng maåi úã Bombay).<br /> trònh naâo àïì cêåp cuå thïí. Duâ vêåy, úã mûác àöå naâo Trong phaåm vi baâi viïët naây, ngûúâi viïët chó<br /> àoá, nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu, baâi viïët cuãa têåp trung phên tñch möåt söë nguyïn nhên khaách<br /> caác nhaâ khoa hoåc trong vaâ ngoaâi nûúác kïí trïn quan goáp phêìn quan troång trong sûå hònh thaânh<br /> vêîn laâ nhûäng nguöìn tû liïåu vö cuâng quyá giaá àïí caãng thõ Bombay vaâ seä phên tñch nhûäng nguyïn<br /> ngûúâi viïët coá cú súã vaâ àûa ra nhûäng àaánh giaá nhên chuã quan trong möåt baâi viïët gêìn àêy.<br /> toaân diïån hún trong quaá trònh thûåc hiïån baâi viïët. 3.1. Sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat<br /> 3. Nguyïn nhên hònh thaâ n h caã n g thõ Theo Lakshmi Subramanian, thïë kyã XVIII<br /> Bombay (Mumbai) úã ÊËn Àöå laâ möåt thúâi kyâ àêìy biïën àöång vïì mùåt chñnh trõ vaâ<br /> Khöng nùçm ngoaâi quy luêåt phaát triïín cuãa caác suy giaãm kinh tïë cuãa búâ biïín phña Têy ÊËn Àöå<br /> caãng thõ, sûå hònh thaânh vaâ phaát triïín cuãa caãng Dûúng, laâ giai àoaån suy taân vaâ suåp àöí cuãa triïìu<br /> thõ Bombay cuäng gùæn liïìn vúái nhiïìu nguyïn àaåi Mughal, quyïìn lûåc cuãa caác Cöng ty Àöng<br /> nhên. ÊËn Anh doåc theo búâ biïín phña Têy ÊËn Àöå Dûúng<br /> Möåt söë nguyïn nhên chuã quan nhû: võ trñ àõa tùng maånh. [21, 22]<br /> lyá thuêån lúåi (luöìng nûúác, baäi böìi, gêìn caác trung Lakshmi Subramanian àaä chó ra sûå suy taân<br /> têm saãn xuêët haâng hoáa,...); luöìng thûúng maåi cuãa caãng thõ Surat, sûå suåp àöí cuãa giao thûúng vaâ<br /> (thïí hiïån vai troâ cuãa Bombay trong tam giaác kinh vêån chuyïín quöëc tïë úã búâ biïín phña Têy ÊËn Àöå<br /> tïë Anh - Trung Quöëc - ÊËn Àöå...); chñnh saách Dûúng, viïåc múã röång giao thûúng cuãa caác thûúng<br /> phaát triïín cuãa ngûúâi Anh khi nùæm quyïìn cai quaãn nhên ngûúâi Anh úã khu vûåc naây vaâo thêåp kyã thûá<br /> caãng thõ Bombay (chñnh saách thu huát dên cû, hai, ba cuãa thïë kyã XVIII àùåt nïìn moáng quan<br /> xêy dûång cú súã haå têìng cho viïåc phaát triïín kinh troång vaâ khuyïën khñch Cöng ty Àöng ÊËn Anh<br /> tïë...). trong viïåc phaát triïín caãng thõ Bombay. [21, 22]<br /> Möåt söë nguyïn nhên khaách quan nhû: sûå suy Khi baân vïì sûå phaát triïín cuãa Bombay, sûã gia<br /> taân cuãa caãng thõ Surat (vöën coá nhiïìu möëi liïn hïå Om Prakash cho rùçng: “Suöët thïë kyã XVIII, hïå<br /> <br /> <br /> 2. "Phöë caãng vuâng Thuêån Quaãng thïë kyã XVII-XVIII”, Nxb. Thuêån Hoáa, Höåi Khoa hoåc Lõch sûã Viïåt Nam, 1996.<br /> 3. “Ngoaåi thûúng Àaâng Ngoaâi cuöëi thïë kyã XVII àêìu thïë kyã XVIII: Tûâ vuå aáp phe thûúng maåi cuãa thûúng àiïëm Anh<br /> àïën chuã trûúng “cêëm biïín” cuãa chñnh quyïìn Lï-Trõnh nùm 1693". Tham luêån Höåi thaão khoa hoåc: Chuáa Trõnh Cûúng:<br /> Cuöåc àúâi vaâ sûå nghiïåp, Haâ Nöåi, 10/1/2010; “Hoaåt àöång nhêåp khêíu kim loaåi tiïìn cuãa Cöng ty Àöng ÊËn Haâ Lan vaâ taác<br /> àöång cuãa noá àïën kinh tïë Àaâng Ngoaâi thïë kyã XVII”, Nghiïn cûáu Lõch sûã, Haâ Nöåi, 12/2009; “Võ trñ cuãa Viïåt Nam trong<br /> hïå thöëng thûúng maåi Biïín Àöng thúâi cöí trung àaåi”, Nghiïn cûáu Lõch sûã, Haâ Nöåi, 9-10/2008, tr. 1-16; “Vuâng duyïn haãi<br /> Àöng Bùæc trong chiïën lûúåc thûúng maåi cuãa ngûúâi phûúng Têy thïë kyã XVII”, Kyã yïëu Höåi thaão khoa hoåc Thûúng caãng<br /> Vên Àöìn: Lõch sûã, tiïìm nùng kinh tïë vaâ caác möëi giao lûu vùn hoáa, Quaãng Ninh, 2008, tr. 327-349; “Giaá trõ cuãa kho lûu<br /> trûä Cöng ty Àöng ÊËn Haâ Lan vúái viïåc nghiïn cûáu quan hïå Viïåt Nam – Haâ Lan thïë kyã XVII-XVIII”. Baáo caáo taåi Höåi thaão<br /> quöëc tïë Böën thïë kyã quan hïå Viïåt Nam – Haâ Lan, Trûúâng ÀH KHXH&NV, 20/5/2008.<br /> 4. "Quan hïå thûúng maåi cuãa vûúng quöëc Champa vúái caác quöëc gia trong khu vûåc (thïë kyã X àïën cuöëi thïë kyã XV)”,<br /> Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 1/2007, tr. 61-68; “Sûå phaát triïín cuãa thûúng maåi thïë kyã IX – X”, Nghiïn cûáu Àöng<br /> Nam AÁ, Haâ Nöåi, 3/2006, tr. 75-78.<br /> 5. “Àaâng Trong Viïåt Nam trong tuyïën thûúng maåi Trung Quöëc - Nhêåt Baãn tûâ nùm 1635 - 1771: Nhòn tûâ goác àöå<br /> hoaåt àöång thûúng maåi cuãa caác Hoa thûúng”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 5/2008, tr. 32-44; “Chñnh saách hûúáng<br /> biïín cuãa chñnh quyïìn Àaâng trong (thïë kyã XVI - XVII)”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 8/2007, tr. 64 – 74; “Vïì<br /> nhûäng àúåt thaám hiïím cuãa Trõnh Hoâa úã Àöng Nam AÁ”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 2/2006, tr. 69-74; “Sûå hònh<br /> thaânh cöång àöìng ngûúâi Hoa vaâ hoaåt àöång thûúng maåi cuãa Hoa thûúng úã Höåi An thïë kyã XVI – XVIII”, Nghiïn cûáu<br /> Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 3/2007, tr. 32-44; “Giao thûúng giûäa vuâng Àöng Bùæc Viïåt Nam vúái caác caãng miïìn Nam Trung<br /> Hoa thïë kyã XV – XIX”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 3/2009, tr. 37-45; “Quaãn lyá Ngoaåi thûúng cuãa chñnh quyïìn<br /> Àaâng Trong thïë kyã XVII – XVIII”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 12/2007, tr. 50-62.<br /> <br /> <br /> <br /> 256♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N<br /> thöëng phoâng thuã cuãa Bombay vûäng chùæc hún, khöng suy taân vò Bombay nöíi lïn vaâ cuäng khöng<br /> giao thûúng kinh tïë tùng trûúãng maånh. Dêìn dêìn, phaãi Bombay nöíi lïn vò Surat suy taân”. [11, 8]<br /> Bombay àaä bùæt àêìu thay thïë Surat laâ caãng thõ Lakshmi Subramanian cuäng àöìng quan àiïím<br /> giao thûúng haâng àêìu cuãa vuâng phña Têy ÊËn vúái Ashin Das Gupta khi lyá giaãi cho sûå suy taân<br /> Àöå, nhûng àoá laâ möåt khoaãng thúâi gian daâi trûúác cuãa caãng thõ Surat vúái nhiïìu nguyïn nhên.<br /> khi quaá trònh chuyïín dõch vai troâ naây àûúåc hoaân Lakshmi àaä chó ra sûå phaát triïín cuãa caãng thõ Surat<br /> thaânh” [18, 151]. Nhiïìu nghiïn cûáu khaác cho nhû möåt trung têm thûúng maåi haâng àêìu laâ do<br /> rùçng sûå phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay laâ do sûå sûå phaát triïín àöìng thúâi cuãa ba triïìu àaåi huâng<br /> suy taân cuãa caãng thõ Surat. maå n h trong thïë kyã XVII (Safavids - Iran,<br /> Caác nghiïn cûáu cuãa Ashin Das Gupta cho Ottoman - Thöí Nhô Kyâ, Mughal - ÊËn Àöå). Sûå<br /> thêëy sûå phaát triïín cuãa caãng thõ Surat àaä traãi qua suy taân àöìng thúâi cuãa nhûäng triïìu àaåi àêìy quyïìn<br /> nhiïìu giai àoaån thùng trêìm. lûåc naây goáp phêìn vaâo khoá khùn kinh tïë cuãa caãng<br /> Thêåp kyã àêìu cuãa thïë kyã XVIII, giao thûúng thõ Surat. [20, 189]<br /> trïn àêët liïìn úã vuâng Gujarat (thuöåc caãng biïín Möåt lyá do khaác laâ sûå höìi sinh cuãa àïë quöëc<br /> Surat) vúái miïìn Bùæc ÊËn Àöå bõ phaá vúä búãi caác Maratha vaâ sûå nöíi lïn cuãa caác tiïíu quöëc àöåc lêåp<br /> biïën àöång chñnh trõ, haâng hoáa tûâ Gujarat khöng úã vuâng ven biïín Têy ÊËn, kïí caã Cöng ty Àöng<br /> tiïëp cêån caác thaânh phöë lúán nhû Delhi, Lahore, ÊËn Anh.<br /> Agra,… chuã yïëu laâ caác giao thûúng khoaãng caách Nhû vêåy, nguyïn nhên suy taân cuãa caãng thõ<br /> ngùæn nöåi vuâng Gujarat.6 Surat chuã yïëu do nhûäng biïën àöíi chñnh trõ úã búâ<br /> Nhûäng nùm 1720, caác cuöåc àöåt kñch bêët ngúâ biïín phña Têy ÊËn Àöå Dûúng vaâ sûå giaãm suát cuãa<br /> cuãa Maratha7 taân phaá nghiïm troång vuâng Gujarat, quan hïå giao thûúng truyïìn thöëng cuãa Surat vaâ<br /> viïåc xuêët khêíu haâng hoáa cuãa vuâng Gujarat bõ Võnh Ba Tû. Ngoaâi ra, vúái caái chïët cuãa Hoaâng<br /> aãnh hûúãng nghiïm troång úã caác thõ trûúâng xung àïë Aurangzed (1707), tònh hònh chñnh trõ trong<br /> quanh Võnh Ba Tû vaâ Biïín Àoã. Sûå suåp àöí cuãa nûúác coá phêìn bêët öín cuäng laâ nguyïn nhên gêy ra<br /> triïìu àaåi Safavid taåo ra tònh traång höîn loaån úã sûå höîn loaån úã caãng thõ Surat. [20, 189]<br /> Iran, nöåi chiïën úã Yemen àe doåa viïåc giao thûúng Nghiïn cûáu vïì lõch sûã giao thûúng haâng haãi<br /> vúái caãng thõ Mocha (caãng biïín quan troång nhêët cuã a ÊË n Àöå cuöë i thïë kyã XVII, Kenneth<br /> àöëi vúái Surat) úã khu vûåc Biïín Àoã. Mùåt khaác, McPherson trong cöng trònh “The Indian<br /> caác quan chûác trong caác thaânh phöë lúán cuãa triïìu Ocean” cho rùçng võ trñ cuãa caác Cöng ty thûúng<br /> àaåi Mughal khöng coân nùæm quyïìn kiïím soaát maåi Àöng ÊËn (1657, 1713) rêët lúán, àùåt nïìn moáng<br /> caác vuâng nöng thön àïí thu thuïë. Do vêåy, hoå tòm cho caác hoaåt àöång giao thûúng àûúâng biïín àùåc<br /> caách boân ruát tûâ caác thûúng nhên trong thaânh phöë.8 biïåt laâ viïåc cung cêëp haâng hoáa ÊËn Àöå vaâo thõ<br /> Dûúái aáp lûåc cuãa sûå suy giaãm kinh tïë, chñnh trûúâng chêu Êu. Viïåc chuyïín nhûúång Bombay<br /> quyïìn Mughal àang nùæm quyïìn quaãn lyá caãng vaâo nùm 1662, coá yá nghôa to lúán vò nùm 1687,<br /> thõ Surat trúã nïn tham lam, taân baåo, laâm khöën Bombay àaä thay thïë Surat trúã thaânh truå súã chñnh<br /> àöën caác thûúng nhên taåi caãng thõ Surat. Gupta cuãa Cöng ty Àöng ÊËn Anh úã phña Têy ÊËn Àöå.<br /> àaä nhêën maånh “Baãn chêët cuãa vêën àïì laâ Surat Vêåy àêy coá phaãi laâ tiïìn àïì cho sûå nöíi lïn cuãa<br /> <br /> <br /> 6. Ashin Das Gupta phên tñch rùçng tònh traång vö chñnh phuã xaãy ra thûúâng xuyïn úã trung têm cuãa ÊËn Àöå ngay sau<br /> caái chïët cuãa võ vua Aurangzed. Hêåu quaã cuãa tònh traång höîn loaån naây laâ viïåc cö lêåp Gujarat vúái caác khu vûåc, thaânh<br /> phöë xa nhû Agra, Lahore, vaâ Benares.<br /> 7. Maratha laâ möåt àïë quöëc ÊËn Àöå huâng maånh töìn taåi tûâ nùm 1674 àïën 1818. Vaâo àónh cao, laänh thöí cuãa àïë quöëc<br /> bao phuã phêìn lúán Nam AÁ vúái diïån tñch trïn 2,8 triïåu km². Àïë quöëc Maratha àaä tiïën haânh cuöåc chiïën tranh 27 nùm vúái<br /> Mogul tûâ 1681 àïën 1707, vaâ noá àaä trúã thaânh cuöåc chiïën tranh daâi nhêët trong lõch sûã ÊËn Àöå.<br /> 8. Ashin Das Gupta, India and Indian Ocean World – Trade and Politicsõ, Nxb. Àaåi hoåc Oxford, 2004. Xem thïm<br /> chi tiïët trong Indian Merchants and the Decline of Surat, Nxb. Manohar, 1994, tr. 8-9. Ashin Das Gupta chó ra nhûäng<br /> nùm 1730, caãng thõ Surat àaä ñt nhiïìu bõ cö lêåp vúái caác vuâng nöng thön vaâ caác cú quan quaãn lyá triïìu àaåi Mughal, kheáp<br /> kñn trong caác bûác tûúâng thaânh phöë, vaâ mêët nguöìn thu nhêåp, “jagirs” úã caác vuâng nöng thön, luác àoá àaä bõ Maratha kiïím<br /> soaát.<br /> <br /> <br /> <br /> K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦257<br /> Bombay hay khöng ? do àoá Bombay àaä thiïët lêåp ûu thïë riïng cuãa mònh<br /> Theo quan àiïím cuãa Kenneth McPherson, trong lônh vûåc thûúng maåi úã Gujarat vaâ chñnh trõ<br /> viïåc nhûúång laåi chuã quyïìn àêìy àuã cho Hoaâng úã Maharashtra. [15, 32]<br /> gia Anh vaâ cöng ty Àöng ÊËn thuï laåi nùm 1668, Theo Kosambi, sûå phaát triïín cuãa Bombay<br /> caãng thõ Bombay súám trúã thaânh phaáo àaâi bêët xuêët phaát khöng chó tûâ võ trñ àõa lyá lyá tûúãng maâ<br /> khaã xêm phaåm cuãa Cöng ty Àöng ÊËn. [19, 89] coân tûâ sûác maånh haãi quên Anh vaâ vêån àöång chñnh<br /> Holden Furber cho rùçng ngûúâi Anh àaä nöî trõ. Khi àaánh giaá nhûäng lúåi thïë vïì võ trñ cuãa Cöng<br /> lûåc laâm cho Bombay hoaân toaân thoaát khoãi aãnh ty Àöng ÊËn àùåt nïìn moáng cho caác caãng thõ<br /> hûúãng cuãa Böì Àaâo Nha cuäng nhû aãnh hûúãng Madras, Bombay vaâ Calcutta vaâo thïë kyã XVII,<br /> cuãa triïìu àaåi Mughal vaâ caác thïë lûåc ÊËn Àöå. Caác Brush cho rùçng “nhûäng caãng thõ naây vöën coá coá võ<br /> cöng ty Àöng ÊËn àaä àùåt nïìn moáng cho vai troâ trñ thuêån lúåi cho viïåc neo àöî thuyïìn beâ vaâ phoâng<br /> töëi cao cuãa caãng thõ Bombay trong khoaãng thúâi thuã chöëng laåi quên àöåi xêm nhêåp”. [15, 32]<br /> gian khöng lêu sau àoá. Traái vúái yá kiïën cuãa Ashin Khi baân vïì caác nhên töë cho “sûå tröîi dêåy cuãa<br /> Das Gupta, Holden Furber laåi cho rùçng trong Bombay”, Dwijendra Tripathi têåp trung vaâo caác<br /> nùm 1720, Surat vêîn vûúåt xa Bombay vaâ vêîn yïëu töë:<br /> àoáng vai troâ nhû möåt trung têm thûúng maåi haâng - Sûå suy taân dêìn dêìn cuãa caãng thõ Surat;<br /> àêìu cuãa vuâng Têy ÊËn Àöå. [7, 6] - Viïåc gia tùng sûå hiïån diïån cuãa ngûúâi Anh<br /> Vò vêåy, khi tòm hiïíu vïì Surat trong thêåp niïn vúái võ trñ chñnh trõ chiïëm ûu thïë trong khu vûåc<br /> 1720, coá thïí thêëy rùçng Surat vêîn coân àoáng vai vaâo nûãa àêìu cuãa thïë kyã XVIII;<br /> troâ laâ thõ trûúâng lúán nhêët úã phña Têy ÊËn, bêët - Viïåc xuêët khêíu böng thö sang Trung Quöëc<br /> chêëp bêët lúåi lúán laâ khöng coá bïën caãng taåi cûãa sau 1784 vaâ Bombay laâ caãng chñnh nùçm gêìn khu<br /> ngoä cuãa thaânh phöë. Tuy nhiïn, vúái sûå suy taân vûåc saãn xuêët böng vaãi, xuêët khêíu phêìn lúán haâng<br /> cuãa Surat trong nhûäng nùm 1720, 1730, Bombay hoáa tûâ ÊËn Àöå. [24, 76]<br /> àaä trúã nïn hêëp dêîn hún vaâ bùæt àêìu thu huát caác Trong àoá, sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat laâ<br /> thûúng nhên vaâ thúå thuã cöng ÊËn Àöå àïën vaâ cuöëi nguyïn nhên quan troång nhêët cho sûå tröîi dêåy<br /> cuâng Bombay àaä thay thïë cho caãng thõ Surat nhû cuãa Bombay.<br /> laâ thaânh phöë caãng chñnh trïn búâ biïín Têy Bùæc ÊËn 3.2. Cöång àöìng ngûúâi Parsi úã Bombay vaâ<br /> Àöå. Theo Meera Kosambi, vai troâ thûúng maåi vaâ vai troâ cuãa hoå trong sûå phaát triïín Bombay,<br /> viïåc nùæm quyïìn kiïím soaát Bombay cuãa Cöng ty vuâng tam giaác kinh tïë Anh - ÊËn Àöå - Trung<br /> Àöng ÊËn - Anh àaä àûúåc thûâa nhêån röång raäi. Quöëc<br /> Theo M. Kosambi sûå nöíi lïn cuãa Bombay Vúái vai troâ laâ trung têm quyïìn lûåc àang lïn,<br /> thïí hiïån hai àùåc àiïím khaác biïåt: Bombay àaä thu huát möåt söë lûúång ngaây caâng lúán<br /> Thûá nhêët laâ tñnh ûu viïåt cuãa Bombay úã Têy caá nhên vaâ nhoám ngûúâi coá tham voång laâm giaâu<br /> ÊËn. Bombay àûúåc thaânh lêåp vúái viïåc múã röång àïën tûâ vuâng Gujarat. Nhûäng ngûúâi nhêåp cû vaâo<br /> laänh thöí cuãa àïë quöëc Anh trïn thïë giúái trong thïë Bombay thuöåc caác nhoám xaä höåi khaác nhau, nöíi<br /> kyã XVIII, XIX vaâ sûå hònh thaânh kïët quaã cuãa bêåt nhêët laâ cöång àöìng ngûúâi Parsi. Vò sao ngûúâi<br /> vuâ n g laä n h thöí Bombay bao göì m Deccan, Parsi laåi di cû àïën Bombay vúái söë lûúång lúán?<br /> Konkan, sau àoá caác tónh Gujarat vaâ Sind maâ Theo David L.White, cuöåc chiïën giûäa triïìu àaåi<br /> khöng vêëp phaãi bêët kyâ möåt thaách thûác naâo. Mughal vaâ Maratha àaä gêy ra nhiïìu khoá khùn<br /> Thûá hai quaá trònh àö thõ hoáa úã vuâng phña Têy cho viïåc phaát triïín kinh tïë. Viïåc àûúåc àaãm baão<br /> ÊËn Àöå xaãy ra tûâ àêìu thïë kyã XVIII àïën àêìu thïë kyã an toaân vaâ caác chñnh saách khuyïën khñch di cû<br /> XIX, Bombay lêìn àêìu tiïn thay thïë Surat trúã cuãa Cöng ty Àöng ÊËn vaâ caác chñnh saách thuác<br /> thaânh caãng thõ quan troång nhêët sau àoá thay thïë àêíy thûúng maåi úã Bombay àaä taåo àöång lûåc àïí<br /> Poona trúã thaânh trung têm chñnh trõ haâng àêìu, cöång àöìng ngûúâi Parsi àïën àêy.9<br /> <br /> 9. Xem thïm David L. White, Competition and Collaboration: Parsi Merchants and the English East India Company<br /> in 18th Century India), Nxb. Munshiram Manoharlal, 1995, tr. 162; John R. Hinnells, Allan Williams (Edited), Parsi in<br /> India and the Diaspora), Phêìn 7: “Bombay Parsi Merchants in the Eighteenth and Nineteenth Centuries”, (Rusheed<br /> R. Wadia), Nxb. Routledge, trong loaåt baâi Tön giaáo úã Nam AÁ, tr. 122.<br /> <br /> <br /> <br /> 258♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N<br />  Theo nhiïìu nghiïn cûáu, nhûäng ngaây àêìu cuãa tûâ 1750-1850 àûúåc goåi laâ “Kyã nguyïn cuãa ngûúâi<br /> Cöng ty Àöng ÊËn, cöång àöìng ngûúâi Parsi àaä Parsi” [22]. Cuâng yá tûúãng àoá, Amalendu Guha<br /> phaát triïín möëi quan hïå cöång sinh vúái ngûúâi Anh. cho rùçng ngûúâi Parsi thêån troång àïí traánh caånh<br /> D.F. Karaka cho rùçng Parsis àïën vaâ àõnh cû úã tranh vúái ngûúâi Anh. Hoå húåp taác vúái ngûúâi Anh<br /> Bombay trûúác khi ngûúâi Anh súã hûäu noá. Vaâo nhû caác nhaâ möi giúái hoùåc caác àöëi taác cêëp dûúái<br /> thúâi àiïím àoá, hoå söëng têåp trung trong caác laâng hoùåc caã hai vai troâ naây. Àïën trûúác nùm 1780,<br /> maåc vaâ thõ trêën búâ biïín phña Têy Gujarat, chuã cöång àöìng ngûúâi Parsi Bombay àaä tùng àïën<br /> yïëu laâm nöng nghiïåp, thûúng maåi quy mö nhoã 3.000 trong töíng dên söë 10.000 ngûúâi. Trûúác<br /> vaâ laâng nghïì. [13, 5] nùm 1811, con söë naây tùng lïn ñt nhêët laâ 10.000,<br /> Cuöåc söëng cuãa cöång àöìng ngûúâi Parsi10 àaä trong khi töíng söë dên cuãa Bombay tùng gêëp àöi<br /> thay àöíi àaáng kïí khi caác thûúng nhên Anh bùæt [8]. Theo D.Tripathy, cöång àöìng ngûúâi Parsi laâ<br /> àêìu kinh doanh ngaây caâng nhiïìu úã caác caãng cuãa cöång àöìng nöíi bêåt nhêët trong àúâi söëng thûúng<br /> Gujarat. Giai àoaån àêìu, ngûúâi Parsi húåp taác vúái maåi cuãa Bombay, nöíi lïn nhû laâ nhûäng chuã àêët<br /> ngûúâi Anh trong caác hoaåt àöång kinh tïë úã ÊËn lúán nhêët trong thaânh phöë, hoå súã hûäu gêìn möåt nûãa<br /> Àöå. Nhûäng nùm àêìu cuãa thïë kyã XVIII, möåt söë caãng thõ Bombay vaâo giûäa thïë kyã XIX [24, 80].<br /> ngûúâi Parsis àaä chuyïín àïën Bombay àïí laâm viïåc Àêìu thïë kyã XVIII, Bombay àaä trúã thaânh têm<br /> cho ngûúâi Anh, hoå trúã nïn giaâu coá trong giai àiïím cuãa cöång àöìng ngûúâi Parsi. Hoå chuyïín àïën<br /> àoaån àêìu cuãa àïë quöëc Anh. Vaâo giûäa thïë kyã Bombay tûâ caác tónh lên cêån, têån duång lúåi thïë cuãa<br /> XVIII, möëi quan hïå giûäa ngûúâi Parsi vaâ ngûúâi vêën àïì an ninh àûúåc àaãm baão búãi ngûúâi Anh vaâ<br /> Anh bùæt àêìu thay àöíi, aãnh hûúãng cuãa viïåc gia tòm cú höåi àïí phaát triïín möåt trung têm kinh tïë<br /> tùng chñnh saách thûåc dên lïn vùn hoáa cuãa ngûúâi múái coá tònh hònh caånh tranh khöng quaá khöëc liïåt<br /> Parsi vaâ bùæt àêìu möåt giai àoaån cuãa viïåc gia tùng nhû caác caãng thõ ÊËn Àöå khaác nhû Surat hay<br /> àaáng kïí ngûúâi Parsis àïën Bombay tûâ caác khu Cambay. Cuöëi thïë kyã XVIII, Bombay nöíi lïn<br /> vûåc nöng thön: dên söë Parsi úã Bombay tùng tûâ nhû laâ möåt caãng trung chuyïín lúán trïn búâ biïín<br /> 3.087 ngûúâi nùm 1780 àïën 10.738 ngûúâi vaâo phña Têy cuãa ÊËn Àöå vaâ möåt trung têm thûúng<br /> nùm 1827 vaâ hún 50.000 ngûúâi nùm 1864. Trong maåi lúán cuãa ngûúâi Parsi vúái Trung Quöëc. Cöång<br /> thúâi gian àoá, Bombay àaä chuyïín àöíi tûâ möåt àiïím àöìng ngûúâi Parsis laâ möåt phêìn cuãa sûå xuêët hiïån<br /> giao dõch haâng haãi thaânh möåt caãng thõ buön baán mö hònh kinh tïë múái trïn thïë giúái liïn kïët chêu<br /> sêìm uêët vaâ cöng nghiïåp phaát triïín. Nhiïìu ngûúâi AÁ vaâ chêu Êu. Hoå cuäng laâ möåt trong nhûäng nhên<br /> Parsi àaä tham gia vaâ hûúãng lúåi tûâ caác hoaåt àöång töë múái quan troång úã chêu AÁ àêìu tiïn xuêët hiïån<br /> kinh tïë cuãa möåt caãng thõ àang lïn vúái vai troâ laâ trong giai àoaån cuãa chuã nghôa Àïë quöëc.<br /> caác thûúng nhên, thúå àoáng taâu, nhaâ thêìu, caác Möåt trong nhûäng lyá do cho sûå nöíi lïn cuãa<br /> nhaâ cung ûáng, nhaâ saãn xuêët haâng dïåt may, nhaâ Bombay laâ viïåc gia tùng lûúång böng vaãi thö xuêët<br /> möi giúái, àêìu tû vaâo vêån chuyïín àûúâng thuãy, khêíu sang Trung Quöëc vaâo thúâi kyâ naây. Böng<br /> buön baán haâng hoáa,... dêìn dêìn hònh thaânh möåt vaãi vaâ len laâ mùåt haâng maâ Cöng ty Àöng ÊËn Àöå<br /> cöång àöìng kinh doanh. So vúái caác thûúng nhên xuêët khêíu sang Trung Quöëc, Bombay àaä àaåt<br /> khaác, thûúng nhên ngûúâi Parsi nhanh choáng thñch 80.000 kiïån möåt nùm [25, 308-309]. Haâng hoáa<br /> nghi vúái viïåc àöåc quyïìn thûúng maåi cuãa ngûúâi Trung Quöëc trúã laåi ÊËn Àöå vaâ Anh laâ dïåt may, àöì<br /> Anh vaâ nhûäng biïën àöíi cuãa tònh hònh chñnh trõ. sûá, traâ, tú luåa, vaâ àûúâng, àùåc biïåt göëm sûá nhû<br /> Eric Tagliacozo cho rùçng: “Ngûúâi Parsi àaä möåt mùåt haâng coá giaá trõ cao taåi Anh quöëc [25,<br /> thay thïë ngûúâi Ba Tû, vöën àaä àõnh cû lêu daâi vaâ 308-309]. Tuy nhiïn, thöng qua Cöng ty Àöng<br /> phaát triïín thõnh vûúång úã Bombay vaâ laâ möåt trong ÊËn Anh, àïën nûãa sau cuãa thïë kyã XVIII, Trung<br /> söë caác chuã haâng giaâu vaâ maånh nhêët. Möåt thïë kyã, Quöëc vaâ ÊËn Àöå (àùåc biïåt Bombay) múái phaát<br /> <br /> 10. Cöång àöìng ngûúâi Parsi, coá nguöìn göëc vuâng Ba Tû (tûác Parsia), hoå coá lõch sûã àõnh cû lêu àúâi úã ÊËn Àöå. Hoå<br /> thûúâng vñ von mònh giöëng nhû möåt chiïëc nhêîn vaâng trong möåt ly sûäa, hoùåc giöëng nhû möåt cuåc àûúâng trong möåt ly<br /> sûäa. Àiïìu naây cho thêëy nhêån thûác cuãa ngûúâi Parsi vïì mònh laâ khaá töët, cho hoå thêëy mònh nhû möåt phêìn tinh tuáy cuãa<br /> xaä höåi ÊËn Àöå. Cöång àöìng ngûúâi Parsi töìn taåi nhû laâ möåt cöång àöìng tön giaáo thiïíu söë khöng gêy hiïìm khñch, khöng<br /> xa laánh nhûäng ngûúâi Hindu giaáo baãn àõa, trong khi vêîn duy trò möåt nïìn vùn hoáa vaâ tön giaáo mang neát àùåc trûng riïng.<br /> <br /> <br /> <br /> K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦259<br /> triïín maånh do sûå gia tùng nhu cêìu vïì cheâ cuãa dinh cuãa ngûúâi Anh úã ÊËn Àöå. Bombay coá möåt<br /> Trung Quöëc, möåt loaåi thûác uöëng daânh cho têët caã chùång àûúâng daâi tûâ “hoân àaão vö danh” àïën luác<br /> moåi ngûúâi úã Anh giai àoaån tiïìn cöng nghiïåp. trúã thaânh möåt trong nhûäng caãng thõ quan troång<br /> Traâ laâ mùåt haâng xuêët khêíu coá giaá trõ nhêët trong bêåc nhêët ÊËn Àöå. Cêu chuyïån vïì sûå nöíi lïn vaâ<br /> danh muåc àêìu tû cuãa Cöng ty. phaát triïín cuãa Bombay vêîn tiïëp tuåc àûúåc nghiïn<br /> Àïí múã röång viïåc nhêåp khêíu traâ sang Anh, cûáu sêu hún khi hiïån nay Bombay trúã thaânh möåt<br /> ngûúâi Anh àaä sûã duång tam giaác kinh tïë chiïën trong nùm trung têm haânh chñnh - kinh tïë -<br /> lûúåc: möåt mùåt xuêët khêíu baåc vaâ haâng hoáa tûâ Anh, thûúng maåi phaát triïín nhêët ÊËn Àöå.<br /> mùåt khaác xuêët khêíu haâng hoáa tûâ ÊËn Àöå àïën Trung Sûå phaát triïín cuãa Bombay gùæn liïìn vúái sûå<br /> Quöëc. “Bombay laâ möåt trung têm thu mua vaâ suy taân cuãa caãng thõ Surat, sûå xuêët hiïån vaâ vai<br /> taái xuêët lúán, dûåa trïn cöång àöìng ngûúâi Parsi vaâ troâ quyïìn lûåc chñnh trõ ngaây caâng gia tùng cuãa<br /> caác cöng ty xuêët khêíu chêu Êu àïí thu mua böng ngûúâi Anh cuäng nhû caác biïën àöång chñnh trõ úã<br /> thö thöng qua caác àaåi lyá cuãa hoå. Vò vêåy, nhûäng ÊËn Àöå vaâo thïë kyã XVIII. Lõch sûã phaát triïín cuãa<br /> mùåt haâng nhêåp khêíu naây muåc àñch daânh cho viïåc Bombay àaä mang laåi möåt bûác tranh àêìy maâu<br /> taái xuêët khêíu chûá khöng phaãi àûúåc nhêåp vaâo sùæc, trong àoá viïåc chuyïín giao kinh tïë, chñnh trõ<br /> tiïu thuå taåi ÊËn Àöå”. [9, 89]. vaâ xaä höåi ÊËn Àöå giai àoaån cêån àaåi, àêìu hiïån àaåi<br /> 4. Kïët luêån laâ àêìu möëi àïí caác thûúng nhên tûâ nhiïìu núi àïën<br /> Bombay töìn taåi vaâ phaát triïín nhû caãng thõ kinh doanh vaâ àõnh cû, nöíi bêåt trong àoá laâ cöång<br /> trung têm cuãa ÊËn Àöå, àaä trúã thaânh töíng thaânh àöìng ngûúâi Parsi.<br /> <br /> <br /> <br /> TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO<br /> 1. Ames, Glenn J. (2003), “The Role of Religion in the Transfer and Rise of Bombay, c.1661 – 1687”, The Historical<br /> Journal, Vol.46, No.2 (June, 2003), Cambridge University Press.<br /> 2. Axelrod, Paul (1990), “Cultural and Historical Factors in the Population Decline of the Parsis of India”, Population<br /> Studies, Population Investigation Committee, Vol.44, No.3 (Nov., 1990).<br /> 3. Bateman, Sam – Chan, Jane – Graham, Euan (Edit) (2012), Asean and the Indian Ocean, The Key Maritime<br /> Links, RSIS Policy Paper, Singapore.<br /> 4. Davidge, W.R. (1924), “The Development of Bombay”, The Town Planning Review, Vol.10, No.4 (Feb., 1924),<br /> Liverpool University Press.<br /> 5. Edwardes, S.M. (1902), The Rise of Bombay – A Retrospect, The Census of Indian Series, 1901, Printed at “<br /> The Times of India” Press.<br /> 6. Farooqui, Amar (1996), “Urban Development in a Colonial Situation: Early nineteenth Century Bombay”, Economic<br /> and Political Weekly, Vol.31, No. 40 (Oct., 1996).<br /> 7. Furber, Holden (1965), Bombay Presidency in the Mid-Eighteenth Century, Asia Publishing House, 1965 (JSTOR):<br /> http://www.jstor.org/stable/HYPERLINK “http://www.jstor.org/stable/3133513”3133513.<br /> 8. Guha, Amalendu (1970), “Parsi Seths as Entrepreneurs, 1750-1850”, Economic and Political Weekly, Vol.5,<br /> No.35 (August 29, 1970).<br /> 9. Guha, Amalendu (1973), “Raw Cotton of Western India: A Reply”, Indian Economic Social History Review,<br /> Vol.10, No.1.<br /> 10. Gupta, Ashin Das (2004), India and Indian Ocean World – Trade and Politics (with contribution form P.J. Marshall<br /> and Irfan Habib), Oxford University Press.<br /> 11. Gupta, Ashin Das (1994), Indian Merchants and the Decline of Surat, Manohar Publishers.<br /> 12. Hinnells, John R., Allan Williams (Edited), Parsi in India and the Diaspora, Part 7: Bombay Parsi Merchants in<br /> the Eighteenth and Nineteenth Centuries (Rusheed R. Wadia), Routledge South Asian Religion Series.<br /> 13. Karaka, Dosabhai Framji (1884), History of the Parsis, Macmillan and Co.<br /> 14. Kerr, Robert (1824), General History and Collections of Voyages and Travels, Volume 8, BiblioBazaar.<br /> 15. Kosambi, Meera (1985), “Commerce, Conquest and the Colonial City: Role of Locational Factors in the Rise of<br /> Bombay”, Economic and Political Weekly, Vol.20, No.1 (Jan., 1985).<br /> 16. Maloni, Ruby (2002), “Surat to Bombay: Transfer of Commercial Power”, Itineratio, 26, 1 (2002).<br /> <br /> <br /> <br /> 260♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N<br /> 17. Marshall, P.J. (2003), The Eighteenth Century in Indian History – Evolution or Revolution?, Oxford University Press.<br /> 18. Prakash, Om (2004), The New Cambridge History of India – European Commercial Enterprise in Pre-Colonial<br /> India, Cambridge University Press.<br /> 19. Subrahmanyam, Sanjay (2004), Maritime India (Holden Furber, Rival Empires of Trade in the Orient, 1600-<br /> 1800; Sinnappah Arasaratnam, Maritime India in the Seventeenth Century; Kenneth McPherson, The Indian<br /> Ocean), Oxford University Press.<br /> 20. Subramanian, Lakshmi (1981), “Bombay and the West Coast in the 1740’s”, Indian Economic Social History<br /> Review, Vol.3, No.2.<br /> 21. Subramanian, Lakshmi (1996), Indigenous Capital and Imperial Expansion: Bombay, Surat, and the West<br /> Coast, Oxford University Press.<br /> 22. Tagliacozo, Eric (2004), “Intra–Asian Networks – A Necklace of Fins: Marine Goods Trading in Maritime Southeast<br /> Asia, 1780-1860”, International Journal of Asian Studies, Cambridge University Press, Vol.1.<br /> 23. Tan, Chung (1974), “The Britain–China–India Triangle (1771–1840)”, Indian Economic Social History Review,<br /> 1974, Vol.11, No.4.<br /> 24. Tripathy, Dwijendra (2004), The Oxford History of Business, Oxford University Press.<br /> 25. White, David L. (1991), “From Crisis to Community Definition: The Dynamics of Eighteenth Century Parsi<br /> Philanthropy”, Modern Asian Studies, Vol.25, No.2, 1991.<br /> 26. White, David L. (1995), Competition and Collaboration: Parsi Merchants and the English East India Company<br /> in 18th Century India, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt Ltd.<br /> <br /> <br /> SUMMARY<br /> The Causes of the Formation and Development<br /> Of Bombay (Mumbai) Port in India<br /> . Phan Nu Quynh Thi, M.A. - Tran Thi Cam Tu, M.A.<br /> <br /> In order to learn about the formation and the development of Bombay port during<br /> XVII - XVIII centuries, the paper discusses the important factors that lead to the<br /> development of Bombay during this period as well as the historical and social foundation<br /> for the rise of Bombay in the pre-modern and modern periods. In addition, the study<br /> highlights the role of the Bombay port in Indian maritime trade and economic activities,<br /> especially in the economic triangle model in British colonial strategy: Britain - India -<br /> China. Simultaneously, the paper also aims to provide necessary data and valuable<br /> information to enhance the understanding and reinforce the foundation to foster the<br /> cooperative relations between Vietnam and India. Finally, the study also draws out a<br /> general and deeper view on Indian port development, in which Vietnam and India can<br /> learn from each other to enhance the exploitation of oceanic resources.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦261<br />