Nguyên nhân, tình trạng và những thiệt hại do lũ gây ra ở vùng cửa sông ven biển miền Trung - TS. Nguyễn Bá Uân

Nguyªn nh©n, t×nh tr¹ng vµ nh÷ng thiÖt h¹i do lò lôt g©y ra ë<br /> vïng cöa s«ng VEN BIÓN miÒn Trung<br /> TS. NguyÔn B¸ U©n<br /> Khoa Kinh tÕ Thuû lîi<br /> <br /> Tãm t¾t: Trªn c¬ së tr×nh bµy nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh lµm gia t¨ng nghiªm<br /> träng møc ®é thiÖt h¹i do lò lôt g©y ra hµng n¨m ®èi víi vïng cöa s«ng ven biÓn<br /> miÒn Trung trong thêi gian gÇn ®©y, t¸c gi¶ muèn ®ãng gãp nh÷ng suy nghÜ cña<br /> m×nh trong c«ng t¸c quy ho¹ch vµ x©y dùng chiÕn l­îc phßng chèng lò cho khu<br /> vùc.<br /> §ång b»ng ven biÓn miÒn Trung (VBMT) rÊt nhá hÑp, ®é dèc lín, tæng<br /> l­îng dßng ch¶y, tæng l­îng lò l¹i rÊt lín so víi ®¬n vÞ diÖn tÝch l­u vùc trong toµn<br /> quèc. Lò lôt ë ®©y x¶y ra th­êng xuyªn, nghiªm träng. Hµng n¨m, lò lôt x¶y ra Ýt<br /> nhÊt còng ë mét sè tØnh, nhiÒu nhÊt cã thÓ x¶y ra trªn toµn bé khu vùc, nh­ n¨m<br /> 1964, 1970, 1975, 1985, 1996, 1998, 1999. B·o, lò lôt lÞch sö th¸ng XI. 1964 ®·<br /> x¶y ra trªn toµn miÒn Trung, m­a lín do hai trËn b·o kÕ tiÕp ®· g©y lò nhÊn ch×m<br /> hµng tr¨m lµng m¹c, cuèn tr«i nhiÒu khu vùc d©n c­, lµm 7000 ng­êi chÕt, g©y tæn<br /> h¹i to lín vÒ vËt chÊt. Vµo c¸c n¨m 1969, 1973, 1975, 1978, 1986, 1987, 1992,<br /> 1993, 1995 ®Òu cã lò lôt ®Æc biÖt lín. §iÓn h×nh trËn lò lÞch sö kÐo dµi 7 ngµy trªn<br /> khu vùc 8 tØnh miÒn Trung tõ 1-6.XI.1999, m­a lín, lò cao, ®· ph¸ vì Ph¸ Tam<br /> Giang - §Çm CÇu Hai (Thõa Thiªn-HuÕ), thµnh 6 cöa biÓn. TrËn lò nµy ®· c­íp ®i<br /> sinh m¹ng cña 352 ng­êi, lµm bÞ th­¬ng 305 ng­êi, tæng thiÖt h¹i 1746 tû ®ång .<br /> 1. Nguyªn nh©n ngËp lôt<br /> Lò lôt miÒn Trung ®· trë thµnh mét tai ho¹ tù nhiªn, th­êng xuyªn ®e do¹<br /> cuéc sèng cña ng­êi d©n. Nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh g©y ra lò lôt ë khu vùc cöa<br /> s«ng ven biÓn miÒn Trung bao gåm:<br /> 1) §Æc ®iÓm ®Þa h×nh: ®Þa h×nh c¸c tØnh VBMT thÊp dÇn tõ T©y sang §«ng<br /> vµ h¹ thÊp ®ét ngét khi chuyÓn tõ vïng nói xuèng ®ång b»ng. S«ng suèi ë ®©y sau<br /> khi ch¶y qua vïng ®åi nói lµ xuèng ngay ®ång b»ng, kh«ng cã phÇn trung du. HÇu<br /> hÕt c¸c s«ng cã chiÒu dµi ng¾n, lßng s«ng hÑp, dèc, bông chøa n­íc nhá, cöa s«ng<br /> 1<br /> cã nh÷ng d¶i cån c¸t cao ven biÓn ¸n ng÷, n¬i cöa s«ng l¹i cã c¸c ®¶o, bar, d¶i c¸t<br /> ngÇm che ch¾n, c¶n trë sù th«ng th­¬ng gi÷a s«ng vµ biÓn, v× thÕ thêi gian tËp<br /> trung n­íc lò nhanh, dßng lò ch¶y trµn ra nh÷ng c¸nh ®ång nhá hÑp ë h¹ l­u c¸c<br /> con s«ng, lò rÊt khã tiªu tho¸t. Lò lªn nhanh, xuèng chËm lµ hiÖn t­îng phæ biÕn ë<br /> c¸c s«ng VBMT.<br /> 2) Cã nhiÒu h×nh th¸i thêi tiÕt g©y m­a lò lín ë khu vùc ven biÓn miÒn<br /> Trung nh­ b·o, ¸p thÊp nhiÖt ®íi, kh«ng khÝ l¹nh, gi¶i héi tô nhiÖt ®íi vµ sù kÕt hîp<br /> gi÷a c¸c h×nh th¸i thêi tiÕt nµy. So víi miÒn B¾c m­a ë VBMT cã tæng l­îng vµ<br /> c­êng ®é lín h¬n.<br /> 3) Do diÖn tÝch rõng bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ, lµm cho kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt cña c¸c<br /> l­u vùc s«ng kÐm ®i. ViÖc khoanh bê lÊn chiÕm diÖn tÝch lßng dÉn, l¾p ®Æt c¸c<br /> dông cô ®Ó nu«i trång, ®¸nh b¾t thuû s¶n, x©y dùng c¸c c«ng tr×nh thuû, ®­êng<br /> giao th«ng, c«ng tr×nh d©n sinh, kinh tÕ c¶n trë hµnh lang tho¸t lò.<br /> 2. T×nh tr¹ng ngËp lôt<br /> Do ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh, d¶i ®ång b»ng ven biÓn cña c¸c s«ng miÒn Trung nhá<br /> hÑp, nªn diÖn ngËp lôt kh«ng lín. DiÖn ngËp réng nhÊt cña khu vùc lµ c¸c ®ång<br /> b»ng Tuy Hoµ (h¹ l­u s«ng Ba): 28.000 ha; ®ång b»ng Qu¶ng Nam-§µ N½ng (s«ng<br /> Thu Bån - Vu Gia): h¬n 22.500 ha; ®ång b»ng Qu¶ng TrÞ (s«ng Th¹ch H·n): h¬n<br /> 15.000 ha. Ngoµi ra cßn mét sè ®ång b»ng cã diÖn ngËp tõ 5.000 - 10.000 ha.<br /> Thêi gian ngËp lôt trªn c¸c ®ång b»ng VBMT th­êng kh«ng dµi. Khu vùc cã<br /> thêi gian ngËp l©u nhÊt lµ ®ång b»ng Thõa Thiªn-HuÕ, Qu¶ng Ng·i: 3  5 ngµy;<br /> ®ång b»ng Qu¶ng TrÞ: 5  6 ngµy. C¸c ®ång b»ng kh¸c th­êng chØ ngËp trong<br /> kho¶ng 1/2  2 ngµy.<br /> Hai tuyÕn ®­êng träng yÕu ch¹y qua miÒn Trung lµ Quèc lé 1A vµ ®­êng s¾t<br /> B¾c nam vµ mét hÖ thèng c¸c c«ng tr×nh cÇu cèng ®· lµm gia t¨ng møc ®é vµ thêi<br /> gian ngËp lôt cho mét sè khu vùc. Ng­îc l¹i lò lôt hµng n¨m lµm cho c¸c tuyÕn<br /> ®­êng vµ hÖ thèng c¸c c«ng tr×nh giao th«ng kh¸c bÞ ngËp lôt vµ h­ háng nÆng vµ<br /> th­êng xuyªn bÞ ngËp lôt lµm gi¸n ®o¹n.<br /> <br /> 2<br /> 3. Nh÷ng thiÖt h¹i do lò lôt g©y ra<br /> Vïng VBMT th­êng xuyªn ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu lo¹i thiªn tai: b·o, lò lôt<br /> vµ h¹n h¸n nhÊt lµ b·o vµ lò lôt. ThiÖt h¹i g©y ra trªn c¶ ®Êt liÒn vµ ngoµi biÓn. Khu<br /> vùc nµy ph¶i g¸nh chÞu phÇn lín c¸c c¬n b·o tõ biÓn §«ng vµo n­íc ta, b·o ®æ bé<br /> th­êng g©y lò lín. Do ®Þa h×nh chia c¾t vµ dèc nªn møc ®é quyÕt liÖt dån dËp cña<br /> thiªn tai tËp trung vµo mét vïng lµ hÕt søc nÆng nÒ, kh«ng chØ mét ®ît mµ liªn tiÕp<br /> nhiÒu ®ît trong n¨m.<br /> 3.1. Nh÷ng thiÖt h¹i kh«ng tÝnh ®Õm ®­îc: Bao gåm:<br /> - G©y ¸ch t¾c ho¹t ®éng giao th«ng, lµm tª liÖt c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ, d©n<br /> sinh, g©y ph¶n øng d©y chuyÒn bÊt lîi cho céng ®ång. Lo¹i thiÖt h¹i nµy hÇu nh­<br /> n¨m nµo còng cã, nhÊt lµ trªn Quèc lé 1A vµ tuyÕn ®­êng s¾t B¾c Nam, thêi gian<br /> ¸ch t¾c trung b×nh hµng n¨m tõ 15  20 ngµy.<br /> - ThiÖt h¹i vÒ tÝnh m¹ng, ®e do¹ ®êi sèng an sinh, g©y cho ng­êi d©n t­<br /> t­ëng hoang mang, t¹m bî, kh«ng æn ®Þnh, kh«ng yªn t©m tæ chøc cuéc sèng, ph¸t<br /> triÓn s¶n xuÊt...<br /> - §Ó l¹i nh÷ng hËu qu¶ vÒ m«i tr­êng, g©y th­¬ng tËt, ph¸t sinh bÖnh tËt,<br /> dÞch bÖnh sau lò b·o.<br /> - G©y ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn ®êi sèng kinh tÕ, chÝnh trÞ trong khu vùc, c¶n trë<br /> tiÕn tr×nh ph¸t triÓn chung cña ®Êt n­íc, g©y t©m tr¹ng b¨n kho¨n do dù ®èi víi<br /> c¸c nhµ ®Çu t­ trong n­íc vµ n­íc ngoµi trong viÖc ®Çu t­ vèn vµo miÒn Trung,<br /> mét khu vùc høa hÑn nhiÒu tiÒm n¨ng.<br /> 3.2. Nh÷ng thiÖt h¹i cã thÓ tÝnh ®Õm ®­îc<br /> Lo¹i thiÖt h¹i nµy bao gåm :<br /> - C¸c c«ng tr×nh d©n sinh kinh tÕ bÞ cuèn tr«i, h­ háng, sËp ®æ nh­ nhµ cöa,<br /> nhµ m¸y, tr­êng häc, bÖnh viÖn, kho tµng, c«ng tr×nh thuû lîi, giao th«ng,...<br /> - Mïa mµng bÞ ph¸ ho¹i, gia cÇm gia sóc bÞ chÕt trong mïa b·o lôt.<br /> - C¸c ph­¬ng tiÖn ®¸nh b¾t h¶i s¶n, tµi s¶n cña d©n ven biÓn bÞ ch×m ®¾m,<br /> cuèn tr«i, mÊt tÝch, nh÷ng khu nu«i trång thñy s¶n VCS bÞ ph¸ huû, thiÖt h¹i.<br /> - Xãi lë bê s«ng bê biÓn, ®Êt thæ c­ xãi mßn hoÆc båi lÊp ®Êt canh t¸c.<br /> 3<br />  TÊt c¶ nh÷ng thiÖt h¹i nµy ®Òu cÇn ®­îc kh¾c phôc vµ ®Çu t­ x©y dùng míi<br /> ngay sau lò lôt ®Ó ®¶m b¶o æn ®Þnh ®êi sèng, s¶n xuÊt cho khu vùc.<br /> Theo thèng kª cña Bé Thuû lîi cò, thiÖt h¹i do lò lôt g©y ra ë miÒn Trung lµ<br /> lín nhÊt c¶ n­íc vµ chiÕm tíi 38% tæng gi¸ trÞ thiÖt h¹i, 70% sè ng­êi chÕt, 42%<br /> tæng sè nhµ cöa bÞ ph¸ huû, cuèn tr«i do lò lôt g©y ra trong c¶ n­íc trong kho¶ng<br /> thêi gian 20 n¨m, tõ 1971 ®Õn 1990 (B¶ng 1).<br /> Nh÷ng n¨m gÇn ®©y nhiÒu c«ng tr×nh cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao ®· vµ ®ang ®­îc<br /> x©y dùng trªn khu vùc, c¸c c«ng tr×nh nh­ giao th«ng thuû lîi, ®iÖn... ®­îc x©y<br /> dùng ®· ph¸t huy hiÖu qu¶ gãp phÇn thóc ®Èy sù t¨ng tr­ëng kinh tÕ trªn d¶i ®Êt<br /> VBMT . Møc ®é thiÖt h¹i do lò lôt g©y ra ngµy cµng lín, mÆc dï quy m« cña b·o<br /> lò cã thÓ nh­ nhau. VÝ dô: thiÖt h¹i do lò lôt ë tØnh Kh¸nh Hoµ n¨m 1991 kho¶ng<br /> 16.5 tû ®ång, n¨m 1993 tíi 180 tû ®ång. C¸c c¬n b·o trong th¸ng X, XI. 1993 g©y<br /> lò lôt nÆng ë c¸c tØnh tõ B×nh §Þnh ®Õn Kh¸nh Hoµ, chØ tÝnh riªng c¬ b·o sè 10 ®·<br /> g©y thiÖt h¹i cho tØnh Phó Yªn trªn 400 tû ®ång.<br /> B¶ng 1. Tæng thiÖt h¹i do b·o lôt g©y ra trong thêi kú 1971-1990<br /> TT Tæn thÊt, thiÖt h¹i §¬n vÞ Tæng B¾c Trung Nam<br /> ng­êi 4025 775 2800 450<br /> 1 Ng­êi chÕt<br /> % 100 19.25 69.57 1.18<br /> ng­êi 6515 3045 3150 320<br /> 2 Ng­êi bÞ th­¬ng<br /> % 100 46.74 48.35 4.91<br /> 103 ha 3137 1389 1260 488<br /> 3 NgËp ®Êt canh t¸c<br /> % 100 44.28 40.17 5.56<br /> 103 tÊn 4617.7 23.60 1476.7 781<br /> 4 L­¬ng thùc bÞ mÊt<br /> % 100 51.11 31.98 16.91<br /> 1000 m2 292338 36935 38782 16621<br /> 5 Nhµ kho bÞ háng<br /> % 100 40.00 42.00 18.00<br /> Gi¸ trÞ thiÖt h¹i USD TriÖu USD 640.3 229.3 242.2 98.5<br /> 6<br /> (1990) % 100 35.81 37.83 15.38<br /> <br /> - Hai trËn lôt x¶y ra cuèi n¨m 1999 x¶y ra trong vßng mét th¸ng, m­a lín<br /> víi c­êng suÊt v­ît xa møc lÞch sö ®· g©y ra lò ®Æc biÖt lín. Lò lôt ®· lµm 764<br /> ng­êi chÕt, cuèn tr«i vµ ph¸ huû h¬n 6,69 v¹n ng«i nhµ, 11.6 v¹n tr­êng häc, tr¹m<br /> y tÕ, 23 v¹n tÊn l­¬ng thùc, 12568 ha ®×a t«m bÞ mÊt tr¾ng, trªn 3086 cÇu cèng bÞ<br /> <br /> 4<br /> ph¸ huû, 17937 km ®­êng giao th«ng bÞ s¹t lë. Lò lôt ®· lµm ¶nh h­ëng tíi cuéc<br /> sèng cña kho¶ng 60 v¹n hé gia ®×nh. Sù huû ho¹i m«i tr­êng cña b·o lôt ®· buéc<br /> 25 ngµn hé d©n ph¶i di dêi ®Õn n¬i ë míi. Theo tæng kÕt cña Côc PCLB & QL§§<br /> cña Bé NN & PTNT tæng thiÖt h¹i vÒ kinh tÕ trong kho¶ng thêi gian 5 n¨m, tõ n¨m<br /> 1997 ®Õn n¨m 2001 lµ 6736.109 ®ång (t­¬ng ®­¬ng 449,1 triÖu USD). Sè ng­êi<br /> chÕt trong giai ®o¹n nµy 1678 ng­êi.<br /> B¶ng 2. Tæng hîp thiÖt h¹i do lò lôt g©y ra ë c¸c tØnh VBMT n¨m 1997 ®Õn 1999<br /> <br /> lo¹i N¨m<br /> §¬n<br /> thiÖt H¹ng môc Tæng<br /> vÞ 1997 1998 1999<br /> h¹i<br /> ng­êi<br /> ChÕt ng­êi 338 377 764 1479<br /> BÞ th­¬ng ng­êi 137 131 483 751<br /> MÊt tÝch ng­êi 132 16 68 216<br /> nhµ Nhµ ®æ,tr«i c¸i 984 10958 50534 62476<br /> cöa Nhµ ngËp, h­ h¹i c¸i 31496 526253 669034 1226783<br /> bÖnh BV, BX ®æ, tr«i c¸i 146 95 241<br /> viÖn BV, BX h­ h¹i c¸i 2377 776 3153<br /> n«ng Lóa óng ngËp ha 62793 125871 103243 291907<br /> nghiÖp DiÖn tÝch mÊt tr¾ng ha 12336 24840 46138 83314<br /> Hoa mµu ngËp, h­ h¹i ha 13658 556 49161 63375<br /> thuû §Êt s¹t, tr«i m3 1220985 2295203 13557510 17073698<br /> lîi §¸ s¹t, tr«i m3 10301 44677 118606 173583<br /> Kªnh m­¬ng s¹t lë m 3148 176323 2511662 2691133<br /> giao §Êt s¹t, tr«i m3 867521 2810915 9599828 13278264<br /> th«ng CÇu cèng sËp,tr«i c¸i 71 40952 443680 484703<br /> §­êng bÞ h­ h¹i km 14574 1428 1974 17976<br /> thuû Ao, hå nu«i t«m c¸ vì ha 1351 3095 8122 12568<br /> s¶n Tµu thuyÒn ch×m mÊt chiÕc 220 294 715 1229<br /> n¨ng Cét cao thÕ ®æ, g·y cét 8 22 1424 1454<br /> l­îng Cét h¹ thÕ ®æ, g·y cét 48 416 2466 2930<br /> vËt t­ Xi m¨ng ­ít tÊn 100 299 948 1347<br /> Tæng thiÖt h¹i 106 ® 445291 1544645 4182955 6172891<br /> <br /> Qua c¸c sè liÖu thèng kª thÊy r»ng, thiÖt h¹i do lò lôt g©y ra t¹i c¸c tØnh<br /> VBMT ngµy cµng cã xu h­íng gia t¨ng. NÕu nh­ møc thiÖt h¹i b×nh qu©n hµng<br /> n¨m do lò lôt g©y ra ë giai ®o¹n 1971 ®Õn 1990 lµ 12,1 triÖu USD th× ë giai ®o¹n<br /> <br /> 5<br /> 1997 ®Õn 2001 lµ 89.82 triÖu USD (gÊp 7,4 lÇn). Sè ng­êi chÕt do lò lôt trong giai<br /> ®o¹n 1971 ®Õn 1990 b×nh qu©n 140 ng­êi/n¨m, th× giai ®o¹n 1997 ®Õn 2001 lµ 336<br /> ng­êi/n¨m (gÊp 2,4 lÇn).<br /> <br /> ChÝnh phñ ®· ®Ò ra ph­¬ng ch©m phßng, chèng thiªn tai ë c¸c tØnh miÒn Trung<br /> lµ “Chñ ®éng phßng tr¸nh gi¶m nhÑ vµ thÝch nghi”. MiÒn Trung lµ n¬i ®èi mÆt<br /> th­êng xuyªn víi thiªn tai, v× vËy cÇn n©ng cao tÝnh chuÈn bÞ cña ng­êi d©n tr­íc<br /> thiªn tai, t¨ng c­êng ®Çu t­ cña nhµ n­íc vÒ thuû lîi vµ giao th«ng, x©y dùng c«ng<br /> tr×nh phßng, chèng thiªn tai vµ phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp còng nh­ c«ng tr×nh<br /> kÕt cÊu h¹ tÇng ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, ®Èy m¹nh viÖc rµ so¸t vµ quy ho¹ch c¸c<br /> vïng d©n c­, ®Æc biÖt lµ vïng d©n c­ cã nguy c¬ bÞ ¶nh h­ëng nÆng nÒ vÒ thiªn tai.<br /> ChuÈn bÞ toµn diÖn c¸c ph­¬ng ¸n phßng chèng lôt b·o, t¨ng c­êng kh¶ n¨ng tho¸t<br /> lò ®Ó h¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt nh÷ng thiÖt h¹i do thiªn tai g©y ra<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. Ng« §×nh TuÊn, TrÇn Thôc vµ nnk (2000), B¸o c¸o chuyªn ®Ò “Lò lôt vµ m«<br /> h×nh to¸n”, ®Ò ¸n “Nghiªn cøu ph­¬ng ¸n phôc håi thÝch nghi cho vïng cöa<br /> s«ng ven biÓn ThuËn An-T­ HiÒn vµ §Çm ph¸ Tam Giang-CÇu Hai”, Hµ néi.<br /> 2. NguyÔn V¨n C­ (2000), “Mét sè nhËn ®Þnh vÒ tai biÕn tù nhiªn (lò lôt, s¹t lë<br /> bê biÓn, hoang m¹c ho¸) ë c¸c tØnh miÒn Trung vµ kiÕn nghÞ c¸c gi¶i ph¸p<br /> kh¾c phôc, phßng tr¸nh, gi¶m nhÑ thiªn tai”, T¹p chÝ khoa häc §HQG HN,<br /> Hµ néi.<br /> 3. Bé NN & PTNT (1997), “ChØnh trÞ s«ng, cöa s«ng ven biÓn miÒn Trung”,<br /> TuyÓn tËp b¸o c¸o tãm t¾t héi th¶o khoa häc Ban KH phßng chèng lôt b·o<br /> bé NN & PTNT, Phan Rang.<br /> 4. NguyÔn B¸ U©n (2002) "Nghiªn cøu diÔn biÕn vïng cöa s«ng ven biÓn miÒn<br /> Trung vµ ¶nh h­ëng cña nã ®Õn vÊn ®Ò tho¸t lò vµ khai th¸c kinh tÕ trong<br /> vïng", LuËn ¸n tiÕn sü, Hµ Néi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 6<br />