Những thay đổi về hình thức tổ chức, nội dung hoạt động và vai trò của công đoàn Việt Nam trong giai đoạn hiện nay - Lê Đạt

Sù kiÖn – NhËn ®Þnh Xã hội học, số 1(109), 2010<br /> 85<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tõ “C¥ CÊU X· HéI” §ÕN “CÊU TRóC X· HéI”<br /> (Qua ph©n tÝch nh÷ng bµi viÕt trªn T¹p chÝ X· héi häc<br /> tõ n¨m 1983 ®Õn n¨m 2009)<br /> <br /> Lª Ngäc Hïng * F<br /> 0<br /> P<br /> T<br /> 7<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §Æt vÊn ®Ò<br /> “Social structure” lµ mét kh¸i niÖm c¬ b¶n vµ quan träng ®Õn møc c¸c s¸ch gi¸o<br /> khoa XHH trªn thÕ giíi ®Òu cã ch­¬ng, môc bµn vÒ nã. ë ViÖt Nam, kh¸i niÖm nµy<br /> ®­îc dÞch lµ “C¬ cÊu x· héi” 1 (CCXH) vµ xuÊt hiÖn lÇn ®Çu trong tªn mét bµi viÕt trªn<br /> 1F<br /> P<br /> 7T 7T<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T¹p chÝ X· héi häc (TCXHH) sè 3/1986, råi ®­îc dÞch lµ “CÊu tróc x· héi” 2 trong tªn F<br /> 2<br /> P<br /> T<br /> 7 T<br /> 7<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> mét bµi míi ®¨ng trªn TCXHH sè 2/2009.<br /> VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y kh«ng ®¬n gi¶n lµ tªn gäi mµ lµ néi hµm kh¸i niÖm vµ sù<br /> h×nh thµnh, ph¸t triÓn quan niÖm vÒ CCXH. C©u hái nghiªn cøu lµ: kh¸i niÖm CCXH<br /> ®· xuÊt hiÖn, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn nh­ thÕ nµo trong h¬n mét phÇn t­ thÕ kû qua<br /> qua kÓ tõ khi ViÖn X· héi häc (XHH) chÝnh thøc ra ®êi ë ViÖt Nam n¨m 1983 ®Õn nay?<br /> Cã thÓ t×m thÊy c©u tr¶ lêi qua ph©n tÝch c¸c bµi viÕt trªn TCXHH sè 1/1983 ®Õn sè ra<br /> gÇn ®©y nhÊt lµ TCXHH sè 2/2009. Trong thêi gian ®ã TCXHH ®· ph¸t hµnh ®­îc 106<br /> sè víi h¬n 1630 bµi kh«ng kÓ c¸c c¸c mÈu tin hay tin tøc vÒ c¸c ho¹t ®éng XHH. Trªn<br /> t¹p chÝ khoa häc, tªn mét bµi viÕt th­êng biÓu hiÖn râ rµng, c« ®äng môc tiªu vµ néi<br /> dung cña bµi. Do ®ã, bÊt kú bµi viÕt nµo cã côm tõ “c¬ cÊu x· héi” hoÆc “cÊu tróc x·<br /> héi” trong tªn bµi ®Òu ®­îc chän ra ®Ó ph©n tÝch: kÕt qu¶ lµ tõ tæng sè h¬n 1630 bµi<br /> chän ®­îc 43 bµi trong ®ã 42 bµi cã tªn “CCXH” vµ 1 bµi cã tªn “CÊu tróc x· héi”.<br /> VÒ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu, mçi bµi viÕt ®­îc ph©n tÝch néi dung theo chiÒu lÞch<br /> ®¹i vµ ®­îc ph©n vµo tõng giai ®o¹n cô thÓ. Kh¸i niÖm CCXH lµ mét kh¸i niÖm cã<br /> tÝnh lÞch sö víi nghÜa lµ nã còng xuÊt hiÖn, vËn ®éng vµ biÕn ®æi theo thêi gian, do<br /> vËy, cã thÓ ¸p dông c¸ch tiÕp cËn cña Max Weber 3 ®Ó dÇn dÇn lµm s¸ng tá néi dung<br /> F<br /> 3<br /> P<br /> T<br /> 7 T<br /> 7<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> kh¸i niÖm nµy nh­ nã ®· xuÊt hiÖn, biÕn ®æi trong h¬n 20 n¨m qua ë ViÖt Nam.<br /> NÕu cÇn mét nhËn ®Þnh ®Ó b¾t ®Çu nghiªn cøu th× cã thÓ nãi r»ng: kh¸i niÖm<br /> CCXH ®­îc du nhËp vµo ViÖt Nam víi c¸ch hiÓu ®¬n gi¶n lµ CCXH giai cÊp, dÇn dÇn<br /> ph¸t triÓn quan niÖm XHH vÒ cÊu tróc x· héi nh­ lµ mét kiÓu quan hÖ ph©n ho¸,<br /> ph©n tÇng phøc t¹p, nhiÒu chiÒu c¹nh cña mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi vµ x· héi, biÓu<br /> hiÖn ra lµ mét hÖ thèng c¸c mèi liªn hÖ, quan hÖ t­¬ng ®èi bÒn v÷ng cña nh÷ng thµnh<br /> tè t¹o nªn hÖ thèng x· héi nhÊt ®Þnh.<br /> 1. CCXH vµ ®èi t­îng cña x· héi häc ë ViÖt Nam n¨m 1986<br /> <br /> *<br /> PGS.TS. Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.<br /> 1<br /> G. Winkler (Bïi ThÕ C­êng dÞch). “C¬ cÊu x· héi vµ kinh tÕ ë Thñ ®« BÐc-lin”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 3.<br /> 1986. Tr. 64 - 69.<br /> 2<br /> Lª Ngäc Hïng. “§éng th¸i cña cÊu tróc x· héi vµ thuyÕt cÊu tróc ho¸ cña Athony Giddens”. T¹p chÝ X·<br /> héi häc. Sè 2. 2009. Tr. 82 - 90.<br /> 3<br /> Max Weber. NÒn ®¹o ®øc Tin Lµnh vµ tinh thÇn cña chñ nghÜa t­ b¶n. Nxb Tri thøc. Hµ Néi. 2008. Tr.88.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 86 Từ “cơ cáu xã hội” đến “cấu trúc xã hội”<br /> <br /> <br /> Du nhËp kh¸i niÖm<br /> Cã thÓ ghi c«ng ®Çu cho bµi “C¬ cÊu x· héi vµ kinh tÕ ë thñ ®« BÐc-lin” ®¨ng trªn<br /> TCXHH sè 3/1986 trong viÖc nhËp khÈu chÝnh thøc kh¸i niÖm CCXH vµo ViÖt Nam<br /> qua con ®­êng t¹p chÝ khoa häc. Bµi viÕt nµy lµ mét phÇn cña b¸o c¸o tæng kÕt héi<br /> nghÞ vÒ “Lèi sèng ë BÐc-lin, thñ ®« Céng hoµ d©n chñ §øc” ®­îc tæ chøc vµo cuèi th¸ng<br /> 5 n¨m 1986 t¹i BÐc-lin do gi¸o s­ G. Winkler tr×nh bµy vµ ®­îc dÞch, in trªn TCXHH.<br /> Trong bµi nµy, CCXH ®­îc hiÓu lµ “c¬ cÊu giai cÊp vµ tÇng líp, c¬ cÊu häc vÊn vµ ®µo<br /> t¹o nghÒ nghiÖp, phÇn nµo c¶ c¬ cÊu d©n sè, lµ biÓu hiÖn cña c¬ cÊu c¸c chøc n¨ng vµ<br /> ho¹t ®éng cña lao ®éng” 4 vµ bÞ quy ®Þnh bëi chøc n¨ng chÝnh trÞ vµ kinh tÕ, bëi h×nh<br /> 4F<br /> P<br /> 7T 7T<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> thøc cña nÒn s¶n xuÊt vËt chÊt vµ tinh thÇn. CCXH cña thµnh phè BÐc-lin, thñ ®«<br /> Céng hoµ d©n chñ §øc ®Æc tr­ng bëi tØ träng cao giai cÊp c«ng nh©n, møc ®é tËp trung<br /> cao c«ng nh©n c«ng nghiÖp, tØ träng cao giíi trÝ thøc vµ nh÷ng ng­êi lµm trong lÜnh<br /> vùc qu¶n lý, hµnh chÝnh5. 5F<br /> P<br /> 7T 7T<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Ngay sau sè 3, TCXHH sè 4/1986 ®¨ng 8 bµi vÒ CCXH trong ®ã 6 bµi cña t¸c gi¶<br /> ViÖt Nam vµ hai bµi cña t¸c gi¶ ng­êi Liªn X« lµ V.N. Ivanov vµ F.S.Fajzullin. T­¬ng<br /> tù nh­ nhµ XHH Céng hoµ d©n chñ §øc lµ Winkler, c¶ hai nhµ XHH Liªn X« ®Òu coi<br /> CCXH víi cèt lâi c¬ cÊu giai cÊp lµ s¶n phÈm cña sù ph©n c«ng lao ®éng ®ang biÕn ®æi<br /> nhanh chãng d­íi t¸c ®éng cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi chñ nghÜa vµ khoa häc - kü<br /> thuËt. Nh­ng kh¸c víi Winkler, hai nhµ XHH Ivanov vµ Fajzullin nªu râ quan niÖm<br /> cña “giíi XHH M¸c-Lªnin” vÒ mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña CCXH cña thµnh phè x«-<br /> viÕt. Thø nhÊt lµ sù ph©n ho¸ thµnh c¸c nhãm x· héi trong néi bé giai cÊp c«ng nh©n,<br /> trÝ thøc vµ viªn chøc. VÝ dô, theo Fajzullin, trong giai cÊp c«ng nh©n cã nhãm c«ng nh©n<br /> kh«ng cã tr×nh ®é chuyªn m«n, nhãm c«ng nh©n tr×nh ®é thÊp, nhãm c«ng nh©n tr×nh<br /> ®é cao vµ nhãm c«ng nh©n - trÝ thøc 6. Thø hai lµ xu h­íng biÕn ®æi CCXH theo h­íng<br /> F<br /> 6<br /> P<br /> T<br /> 7 T<br /> 7<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ®ång nhÊt x· héi víi ®Æc tr­ng lµ sù xÝch l¹i gÇn nhau vµ sù xo¸ dÇn c¸c kh¸c biÖt gi÷a<br /> c¸c giai cÊp, tÇng líp vµ c¸c nhãm x· héi. Thø ba lµ sù di ®éng x· héi ®­îc hiÓu lµ sù di<br /> chuyÓn cña nh÷ng ng­êi lao ®éng tõ mét giai cÊp, mét nhãm x· héi nµy sang mét giai<br /> cÊp, mét nhãm x· héi hay mét tÇng líp kh¸c. D­íi t¸c ®éng cña sù tiÕn bé khoa häc - kü<br /> thuËt vµ ®« thÞ ho¸, sù di ®éng x· héi diÔn ra theo “chiÒu däc” vµ “chiÒu ngang”, di ®éng<br /> x· héi gi÷a c¸c thÕ hÖ vµ trong néi bé thÕ hÖ, vµ gi÷a c¸c thµnh thÞ vµ tõ n«ng th«n ra<br /> thµnh thÞ. Sù di ®éng nµy lµm cho c«ng nh©n n«ng nghiÖp xÝch l¹i c«ng nh©n c«ng<br /> nghiÖp, c«ng nh©n trÝ thøc xÝch l¹i gÇn giíi trÝ thøc vµ ®­îc “giíi XHH M¸c-Lªnin” mµ<br /> ®¹i diÖn tiªu biÓu nhÊt lóc bÊy giê lµ gi¸o s­ Ivanov coi lµ “mét bé phËn cÊu thµnh<br /> quan träng cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¬ cÊu x· héi phi giai cÊp trong khu«n khæ lÞch<br /> sö cña chñ nghÜa x· héi ph¸t triÓn” 7. F<br /> P<br /> T<br /> 7 T<br /> 7<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nh­ vËy lµ, qua 3 bµi viÕt cña t¸c gi¶ ng­êi §øc vµ Liªn X« trªn TCXHH, cã thÓ<br /> thÊy: quan niÖm vÒ “c¬ cÊu x· héi” víi mÆt tÜnh gåm c¸c thµnh phÇn chñ yÕu lµ giai<br /> <br /> 4<br /> G. Winkler. S®d. Tr. 64.<br /> 5<br /> G.Winkler. S®d. Tr. 65.<br /> 6<br /> F.S. Fajzullin. “C¬ cÊu x· héi cña thµnh phè x· héi chñ nghÜa”. T¹p chÝ X· héi häc. sè 4. 1986. Tr. 84 - 85.<br /> 7<br /> V.N. Ivanov. “C¸c vÊn ®Ò cÊp thiÕt cña viÖc nghiªn cøu x· héi häc vÒ c¬ cÊu x· héi x«-viÕt”. T¹p chÝ X·<br /> héi häc. Sè 4. 1986. Tr. 68.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Lê Ngọc Hùng 87<br /> <br /> <br /> cÊp c«ng nh©n, tÇng líp trÝ thøc vµ viªn chøc vµ mÆt ®éng gåm sù di ®éng vµ biÕn ®æi<br /> x· héi d­êng nh­ ®· ®­îc du nhËp th¼ng tõ x· héi c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i cña Céng hoµ<br /> D©n chñ §øc vµ Liªn X« vµo ViÖt Nam n¨m 1986 - n¨m khëi x­íng c«ng cuéc ®æi míi<br /> toµn diÖn ®êi sèng kinh tÕ - x· héi ë n­íc ta.<br /> X¸c ®Þnh ®èi t­îng<br /> TÊt c¶ c¸c bµi vÒ CCXH cña c¸c t¸c gi¶ ViÖt Nam trªn TCXHH sè 4/1986 ®Òu<br /> kh«ng trÝch dÉn mét lÇn nµo ba bµi viÕt nªu trªn. Nh­ng chØ riªng tªn bµi X· luËn<br /> “Nghiªn cøu vÒ c¬ cÊu x· héi vµ chÝnh s¸ch x· héi lµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña x· héi<br /> häc” 1 còng ®ñ ®Ó gîi nhí ®Õn sù ¶nh h­ëng cña ViÖn XHH vµ chÝnh s¸ch x· héi do<br /> F<br /> 8<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Winkler lµm ViÖn tr­ëng ë ViÖn hµn l©m khoa häc Céng hoµ D©n chñ §øc ®èi víi c¸ch<br /> x¸c ®Þnh CCXH lµ ®èi t­îng nghiªn cøu XHH ë ViÖt Nam.<br /> TiÕp sau bµi X· luËn lµ s¸u bµi cña c¸c t¸c gi¶ ViÖt Nam trong ®ã nªu râ quan<br /> niÖm sau ®©y: (i) coi CCXH kh«ng chØ lµ ®èi t­îng mµ cßn lµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña<br /> XHH 2; (ii) nhÊn m¹nh vÞ trÝ vµ vai trß quyÕt ®Þnh cña CCXH giai cÊp; (iii) lu«n phª<br /> F<br /> 9<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ph¸n XHH t­ s¶n lµ qu¸ nhÊn m¹nh c¬ cÊu ph©n tÇng x· héi mµ kh«ng coi träng c¬<br /> cÊu giai cÊp; (iv) bµn luËn vÒ CCXH ®Ó ®Æt vÊn ®Ò ®iÒu tra chø ch­a dùa vµo b»ng<br /> chøng thùc nghiÖm: c¶ 6 bµi viÕt cña t¸c gi¶ ViÖt Nam ®Òu hiÕm khi nªu sè liÖu kh¶o<br /> s¸t hay nguån d÷ liÖu cô thÓ.<br /> Dùa vµo chñ nghÜa M¸c-Lªnin, c¸c t¸c gi¶ ViÖt Nam ®· ®Þnh nghÜa CCXH lµ:<br /> “tæng thÓ nh÷ng bé phËn, nh÷ng thµnh tè t¹o nªn mét x· héi nhÊt ®Þnh”, lµ “néi dung<br /> cã tÝnh chÊt b¶n thÓ luËn, lµ c¬ së cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña c¸c quan hÖ x·<br /> héi” 3. Mçi mét giai cÊp, mét tÇng líp x· héi còng cã CCXH cña nã gåm c¸c nhãm x·<br /> F<br /> 0<br /> 1<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> héi kh¸c nhau vÒ nguån gèc xuÊt th©n, vµ ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt lao ®éng. Mçi bé phËn<br /> cña CCXH cña x· héi ®Òu cã c¬ cÊu cña nã, vÝ dô: giai cÊp n«ng d©n cã CCXH gåm<br /> nhiÒu thµnh phÇn kh¸c nhau nh­ n«ng d©n trång trät vµ n«ng d©n ch¨n nu«i, n«ng<br /> d©n trong hîp t¸c x· vµ n«ng d©n ngoµi hîp t¸c x·. CCXH cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt<br /> Nam ®­îc ®Æt vÊn ®Ò lµ ph¶i nghiªn cøu ë mÆt tÜnh gåm c¬ cÊu nh©n khÈu - x· héi, c¬<br /> cÊu ngµnh nghÒ, c¬ cÊu tr×nh ®é chuyªn m«n, c¬ cÊu thµnh phÇn xuÊt th©n vµ mÆt<br /> ®éng cña nã gåm “tÝnh c¬ ®éng x· héi” theo chiÒu ngang, chiÒu däc vµ gi÷a c¸c thÕ hÖ<br /> c«ng nh©n4. 1F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tõ quan niÖm vÒ CCXH cña giíi trÝ thøc ë c¸c n­íc XHCN, mét sè t¸c gi¶ ViÖt<br /> Nam lóc bÊy giê ®· tiÕp thu ®­îc mét sè bµi häc quan träng 5: mét lµ n¾m ch¾c häc<br /> F<br /> 2<br /> 1<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> thuyÕt M¸c-Lªnin vÒ trÝ thøc víi t­ c¸ch lµ ng­êi lao ®éng trÝ ãc víi tr×nh ®é chuyªn<br /> <br /> 1<br /> Ban Biªn tËp. “X· luËn: Nghiªn cøu vÒ c¬ cÊu x· héi vµ chÝnh s¸ch x· héi lµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña x·<br /> héi häc”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4/1986. Tr. 3-6.<br /> 2<br /> Ban Biªn tËp. “X· héi häc vµ nhiÖm vô nghiªn cøu c¬ cÊu x· héi”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4. 1986. Tr.112-<br /> 113, 115.<br /> 3<br /> Vò Khiªu. “ChÆng ®­êng ®Çu tiªn cña thêi kú qu¸ ®é vµ nh÷ng biÕn ®æi th­êng xuyªn cña c¬ cÊu x·<br /> héi”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4. 1986. Tr. 10.<br /> 4<br /> NguyÔn Vò. “MÊy vÊn ®Ò nghiªn cøu c¬ cÊu x· héi giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam hiÖn nay”. T¹p chÝ X·<br /> héi häc. Sè 4. 1986. Tr. 16 - 20.<br /> 5<br /> Lª Ph­îng “VÊn ®Ò t×m hiÓu c¬ cÊu x· héi cña giíi trÝ thøc ë c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa”. T¹p chÝ X· héi<br /> häc. Sè 4. 1986. Tr. 106 - 108.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 88 Từ “cơ cáu xã hội” đến “cấu trúc xã hội”<br /> <br /> <br /> m«n cao, hai lµ phª ph¸n viÖc xem nhÑ b¶n chÊt x· héi thùc tÕ cña giíi trÝ thøc trong<br /> c¸c häc thuyÕt t­ s¶n. ba lµ ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu thùc nghiÖm: tøc lµ luËn chøng cho<br /> sù cÇn thiÕt ph¶i ®iÒu tra ®Ó n¾m b¾t c¸c chØ b¸o vÒ vÞ trÝ, vai trß vµ sù biÕn ®æi CCXH<br /> nghÒ nghiÖp cña trÝ thøc trong ®êi sèng x· héi. Tuy nhiªn, vµo n¨m 1986 khi bµn vÒ<br /> CCXH cña giíi trÝ thøc ViÖt Nam thêi nay mét sè t¸c gi¶ míi chØ nªu ®­îc mét b»ng<br /> chøng ®Þnh l­îng lµ “h¬n 50% giíi trÝ thøc ViÖt Nam ®ang n»m trong khèi khoa gi¸o” 6. F<br /> 3<br /> 1<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nh­ng ph©n tÝch ®Þnh tÝnh - lÞch sö cho biÕt: CCXH cña giíi trÝ thøc ngµy x­a bao gåm<br /> ba nhãm chÝnh: (i) nh÷ng ng­êi hiÒn tµi ra søc gióp d©n cøu n­íc “Hä nh­ nh÷ng con<br /> chim hång h¹c bay bæng trªn m©y xanh”, (ii) nh÷ng ng­êi ®øc réng tµi cao nh­ng kh«ng<br /> lµm g× ®­îc ph¶i l¸nh ®i nh­ “nh÷ng con h¹c ®en ®i Èn bªn s­ên nói” vµ (iii) nh÷ng trÝ<br /> thøc chØ biÕt xu nÞnh bÒ trªn ®Ó cã cuéc sèng vinh th©n phï gia nh­ “nh÷ng con chim<br /> hoµng yÕn quanh quÈn kiÕm ¨n ë cöa nhµ quyÒn quý” 7. F<br /> 4<br /> 1<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 2. Tõ lý luËn ®Õn kh¶o s¸t CCXH, giai ®o¹n 1987 - 1990<br /> Trong giai ®o¹n ba n¨m nµy TCXHH ®· ®¨ng ®­îc 3 bµi cña t¸c gi¶ n­íc ngoµi<br /> vµ 12 bµi cña t¸c gi¶ ViÖt Nam vÒ CCXH. Trong nöa ®Çu n¨m 1987, TCXHH cho ®¨ng<br /> mét bµi giíi thiÖu quan niÖm XHH cña Bungari vÒ CCXH, nhê vËy, giíi XHH non trÎ<br /> cña ViÖt Nam lÇn ®Çu tiªn lµm quen víi mét sè nhµ XHH tiªu biÓu cña Bungari nh­<br /> Todor Pavlov, V. Dobrijanov. Theo quan niÖm XHH Bungari, CCXH cña x· héi lµ hÖ<br /> thèng c¸c mèi t­¬ng t¸c gi÷a c¸c thµnh phÇn c¬ b¶n nhÊt, quy ®Þnh b¶n chÊt vµ ®Æc<br /> ®iÓm cña mét x· héi cô thÓ. Cô thÓ lµ n¨m thµnh phÇn: ho¹t ®éng s¶n xuÊt ra cña c¶i<br /> vËt chÊt, ho¹t ®éng t¸i s¶n xuÊt, ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña c¶i tinh thÇn, ho¹t ®éng qu¶n<br /> lý vµ ho¹t ®éng giao tiÕp 8. XuÊt ph¸t tõ m« h×nh lý thuyÕt nµy, c¸c nhµ XHH Bungari<br /> 15F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ®· tiÕn hµnh nhiÒu cuéc ®iÒu tra quy m« lín vÒ CCXH ë thµnh thÞ - n«ng th«n vµ cho<br /> thÊy, vÝ dô, sù lín m¹nh cña giai cÊp c«ng nh©n vµ sù xÝch l¹i gÇn nhau gi÷a n«ng<br /> th«n vµ thµnh thÞ, t­¬ng tù nh­ ph¸t hiÖn cña XHH §øc vµ Liªn X« trong cïng thêi<br /> gian nµy. SÏ kh«ng qu¸ phãng ®¹i khi nãi r»ng: XHH Bungari ®· gãp phÇn h×nh<br /> thµnh ë ViÖt Nam mét “truyÒn thèng” ®iÒu tra XHH víi mét phÇn tÊt yÕu cña nã lµ<br /> “m« h×nh kh¸i niÖm” hay “khung lý thuyÕt” mµ thiÕu nã ng­êi kh¶o s¸t thùc tÕ sÏ<br /> ch¼ng kh¸c g× “nh÷ng ng­êi mï sê voi”.<br /> Trong cïng n¨m 1987, c¸c nhµ XHH ViÖt Nam cã c¬ héi tiÕp nhËn “Nh÷ng<br /> ph­¬ng ph¸p x· héi häc trong viÖc nghiªn cøu c¬ cÊu x· héi cña x· héi x· héi chñ<br /> nghÜa” qua bµi viÕt cïng tªn cña nhµ triÕt häc lµ Filippov cña ViÖn nghiªn cøu XHH<br /> Liªn X«. VÒ mÆt lý luËn, lÇn ®Çu tiªn kh¸i niÖm CCXH ®­îc xÐt trªn ba cÊp ®é ý<br /> nghÜa: “réng tèi ®a” cña toµn thÓ x· héi, “hÑp h¬n” cña tæng thÓ c¸c nhãm x· héi vµ<br /> “chÆt chÏ nhÊt” lµ c¬ cÊu giai cÊp - x· héi 9. VÒ mÆt ph­¬ng ph¸p luËn, quan niÖm XHH<br /> F<br /> 6<br /> 1<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 6<br /> Vò Khiªu (1986). “C¬ cÊu x· héi vµ sø mÖnh lÞch sö cña ng­êi trÝ thøc ViÖt Nam hiÖn nay”. T¹p chÝ X·<br /> héi häc. Sè 4. 1986. Tr. 35.<br /> 7<br /> C¸ch gäi tªn ba lo¹i trÝ thøc thêi x­a cña Cao B¸ Qu¸t, trÝch theo Vò Khiªu. “C¬ cÊu x· héi cña giíi trÝ<br /> thøc ViÖt Nam thêi x­a”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4. 1986. Tr.105.<br /> 8<br /> §Æng C¶nh Khanh. “VÊn ®Ò nghiªn cøu c¬ cÊu x· héi ë Bungari vµ ý nghÜa thùc tÕ cña nã”. T¹p chÝ X·<br /> héi häc. Sè 1+2. 1987. Tr. 56 - 57,<br /> 9<br /> F.R. Filippov. “Nh÷ng ph­¬ng ph¸p x· héi häc trong viÖc nghiªn cøu c¬ cÊu x· héi cña x· héi x· héi chñ<br /> nghÜa”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 3+4. 1987. Tr. 79.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Lê Ngọc Hùng 89<br /> <br /> <br /> Liªn X« vÒ CCXH ®ßi hái ng­êi nghiªn cøu ph¶i tu©n theo nguyªn t¾c “®i tõ ph©n tÝch<br /> thµnh phÇn x· héi cña c­ d©n ®Õn ph©n tÝch c¸c quan hÖ x· héi” 10 vµ ph¶i “chuyÓn F<br /> 7<br /> 1<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> nh÷ng kh¸i niÖm lý luËn chung thµnh nh÷ng chØ b¸o thùc nghiÖm”11 ®Ó cã thÓ ®iÒu tra<br /> F<br /> 8<br /> 1<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> nh÷ng mÆt cô thÓ, chi tiÕt cña mçi giai cÊp, mçi nhãm x· héi vµ mèi quan hÖ x· héi<br /> cña CCXH.<br /> Cïng víi 2 bµi “du nhËp” lý luËn CCXH cña Bungari vµ Liªn X«, TCXHH n¨m<br /> 1987 cßn ®¨ng 2 bµi cña t¸c gi¶ ViÖt Nam vÒ CCXH cña giai cÊp c«ng nh©n vµ CCXH ë<br /> n«ng th«n miÒn nói. C¶ hai bµi nµy kh«ng trÝch dÉn c¬ së lý luËn mµ ph©n tÝch c¬ cÊu<br /> xuÊt th©n, ngµnh nghÒ, tuæi, giíi tÝnh cña hai thµnh phÇn x· héi rÊt kh¸c nhau vÒ<br /> kh«ng gian vµ thêi gian: mét lµ c¬ cÊu c«ng nh©n tr­íc khi thèng nhÊt ®Êt n­íc (1975)<br /> vµ hai lµ c¬ cÊu n«ng d©n ë miÒn nói trong nh÷ng n¨m ngay tr­íc §æi míi (1986). VÝ<br /> dô, ®iÒu tra CCXH cña n«ng d©n miÒn nói phÝa B¾c lóc bÊy giê cho biÕt 12: gÇn 89% lµ F<br /> 9<br /> 1<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> lao ®éng gi¶n ®¬n vµ sè cßn l¹i h¬n 10% lao ®éng cã tr×nh ®é chuyªn m«n, nh­ng còng<br /> ë møc ®é thÊp; vÒ häc vÊn: h¬n 16% n«ng d©n kh«ng biÕt ch÷, gÇn 16% biÕt ®äc biÕt<br /> viÕt, h¬n 36% cÊp I (tiÓu häc), gÇn 30% cÊp II (THCS), gÇn 4% cÊp III (THPT); h¬n<br /> 80% hé gia ®×nh ë n«ng th«n kh«ng cã mét cuèn s¸ch nµo vµ sè cßn l¹i kho¶ng 20% cã<br /> tõ 1 ®Õn 5 cuèn s¸ch.<br /> VÒ CCXH n«ng th«n, hai bµi viÕt trªn TCXHH n¨m 1988 cho biÕt t¸c ®éng m¹nh<br /> mÏ cña h¬n 25 n¨m hîp t¸c ho¸ ë miÒn B¾c vµ h¬n 10 n¨m c¶i t¹o XHCN ë miÒn Nam:<br /> ®ã lµ sù h×nh thµnh mét CCXH gåm bèn thµnh phÇn lµ (i) n«ng d©n tËp thÓ; (ii) ng­êi<br /> lµm tiÓu thñ c«ng nghiÖp; (iii) ng­êi lµm qu¶n lý hµnh chÝnh, kü thuËt, gi¸o viªn, b¸c<br /> sü, th­¬ng nghiÖp, dÞch vô vµ (iv) nh÷ng ng­êi “cßn lµm ¨n c¸ thÓ ë n«ng th«n” 13. F<br /> 0<br /> 2<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Riªng ë phÝa B¾c, CCXH n«ng th«n ®· ®æi míi vµ t¹o nªn ba nhãm, vÒ nghÒ nghiÖp lµ:<br /> (i) nhãm n«ng d©n lµm n«ng nghiÖp thuÇn tuý, (ii) nhãm lµm n«ng nghiÖp víi tiÓu thñ<br /> c«ng nghiÖp vµ (iii) nhãm lµm n«ng nghiÖp víi dÞch vô 14; vÒ møc thu nhËp cã nhãm<br /> F<br /> 1<br /> 2<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> thiÕu ¨n, ®ñ ¨n vµ thõa ¨n; vÒ tÝnh chÊt s¶n xuÊt còng cã ba nhãm lµ nhãm ph¸t triÓn<br /> m¹nh kinh tÕ hµng ho¸, nhãm míi ph¸t triÓn vµ nhãm ch­a ph¸t triÓn kinh tÕ hµng<br /> ho¸.<br /> N¨m 1989 chØ cã 1 bµi cña t¸c gi¶ n­íc ngoµi giíi thiÖu ph­¬ng ph¸p luËn<br /> nghiªn cøu vµ 4 bµi cña t¸c gi¶ ViÖt Nam ph©n tÝch kÕt qu¶ kh¶o s¸t vÒ CCXH ë cÊp<br /> ®é vi m«, trong ®ã 2 bµi vÒ n«ng th«n, 1 bµi vÒ c«ng nh©n, 1 bµi vÒ trÝ thøc. Kh«ng cßn<br /> phª ph¸n XHH t­ s¶n nh­ tr­íc, quan niÖm vÒ CCXH trong thêi gian nµy chuyÓn<br /> sang “tù phª b×nh”, tøc lµ tù phª ph¸n “nh÷ng ®Þnh ®Ò cã s½n rót ra tõ s¸ch, nh÷ng<br /> c«ng thøc ®· ®­îc häc thuéc lßng…cè “®Ïo ch©n cho võa giµy”, g¸n ghÐp vµ t©n trang<br /> <br /> 10<br /> F.R. Filippov. S®d. Tr. 80.<br /> 11<br /> F.R. Filippov. S®d. Tr. 81.<br /> 12<br /> NguyÔn V¨n Huy. “Mét sè suy nghÜ vÒ c¬ cÊu x· héi vµ viÖc h×nh thµnh lèi sèng míi ë n«ng th«n miÒn<br /> nói”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1+2. 1987. Tr. 23, 24. Xem thªm NguyÔn Xu©n Mai. “Gãp phÇn nghiªn cøu c¬<br /> cÊu x· héi giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam tr­íc n¨m 1975”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1+2. 1987. Tr. 6-10.<br /> 13<br /> Hång C¶nh. “C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa vµ sù biÕn ®æi c¬ cÊu x· héi n«ng th«n ViÖt Nam”. T¹p chÝ X·<br /> héi häc. Sè 1+2. 1988. Tr. 26.<br /> 14<br /> §Æng C¶nh Khanh. “Nh÷ng suy nghÜ b­íc ®Çu qua viÖc kh¶o s¸t thùc tr¹ng c¬ cÊu x· héi mét vïng<br /> n«ng th«n”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 3+4. 1988. Tr. 59.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 90 Từ “cơ cáu xã hội” đến “cấu trúc xã hội”<br /> <br /> <br /> cho ®êi sèng hiÖn hiÖn thùc….” 15 mµ kh«ng t×m hiÓu thùc tÕ cuéc sèng s«i ®éng. ë<br /> 2F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> n«ng th«n phÝa B¾c, ®· diÔn ra sù biÕn ®æi tõ kiÓu CCXH b×nh qu©n chñ nghÜa, chia<br /> ®Òu sù nghÌo khæ, “dµn hµng ngang” sang kiÓu CCXH h×nh thoi víi “nh÷ng bé phËn<br /> tinh hoa ®­îc sµng läc trong qu¸ tr×nh vËn ®éng thùc tiÔn ®Ó hä cã ®iÒu kiÖn ph¸t huy<br /> søc m¹nh, l«i kÐo c¶ ®éi h×nh ®i tíi” 16. VÒ ph­¬ng ph¸p, c¸c cuéc kh¶o s¸t CCXH ë<br /> F<br /> 3<br /> 2<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> n«ng th«n tËp trung vµo ph©n tÝch nh÷ng chØ b¸o chi tiÕt, sèng ®éng nh­ quy m« hé<br /> gia ®×nh, sè thÕ hÖ, nguån gèc vµ quy m« ®Êt canh t¸c, c«ng cô lao ®éng, nguån thu<br /> nhËp cña hé gia ®×nh n«ng d©n 17. VÒ quan niÖm, mét sè t¸c gi¶ ViÖt Nam sö dông<br /> 24F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> thuËt ng÷ “nhãm tinh hoa” mµ sau nµy ®­îc gäi lµ “nhãm v­ît tréi”, “nhãm ­u tréi”<br /> trong CCXH ®Æc tr­ng cho thêi kú §æi míi.<br /> Cã thÓ nãi n¨m 1989 ®¸nh dÊu mét b­íc ph¸t triÓn quan träng cña t­ duy phª<br /> ph¸n vÒ CCXH giai cÊp theo tinh thÇn ®æi míi t­ duy vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu<br /> thµnh phÇn. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ ë viÖc phª ph¸n “nh÷ng nhËn thøc gi¶n ®¬n vÒ<br /> CNXH vµ quan ®iÓm duy ý chÝ vÒ mét giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam x· héi chñ<br /> nghÜa” 18 ®Æc tr­ng cho thêi kú tr­íc n¨m 1986. N¨m 1989, CCXH giai cÊp ®­îc nhËn<br /> F<br /> 5<br /> 2<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> thøc mét c¸ch biÖn chøng kh¸ch quan ph¶n ¸nh mét thùc tÕ ®a d¹ng vµ biÕn ®æi theo<br /> h­íng kh«ng ®ång nhÊt trong néi bé giai cÊp. VÝ dô, c¬ cÊu giai cÊp c«ng nh©n ViÖt<br /> Nam bao gåm, vÒ thµnh phÇn kinh tÕ: c¸c c«ng nh©n trong xÝ nghiÖp quèc doanh, tËp<br /> thÓ, c«ng t­ hîp doanh, t­ nh©n vµ n­íc ngoµi; vÒ tay nghÒ: ®a sè c«ng nh©n thuéc bËc<br /> nghÒ thÊp, b×nh qu©n bËc thî lµ 3,3/7, chØ cã gÇn 2% lµ thî bËc 7; n¨m 1988 chØ cã<br /> 7.7% c«ng nh©n lµ ®¶ng viªn 19. CCXH cña tÇng líp trÝ thøc lóc bÊy giê ®­îc ®¸nh gi¸<br /> 26F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> lµ “máng, thiÕu vÒ sè l­îng, yÕu vÒ chÊt l­îng vµ thiÕu ®ång bé vÒ c¬ cÊu ngµnh<br /> nghÒ” 20. VÝ dô, n¨m 1986 trong tæng sè c¸n bé khoa häc vµ kü thuËt cã h¬n 400 ngh×n<br /> F<br /> 7<br /> 2<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ng­êi cã tr×nh ®é ®¹i häc vµ h¬n 5 ngh×n tiÕn sü, phã tiÕn sü. Trong sè c¸n bé trªn ®¹i<br /> häc, 33% c¸n bé thuéc khoa häc tù nhiªn, 34% khoa häc kü thuËt, 21% khoa häc x·<br /> héi, 6.3% khoa häc n«ng nghiÖp vµ sè cßn l¹i thuéc lÜnh vùc kh¸c trong ®ã cã y-<br /> d­îc 21.<br /> F<br /> 8<br /> 2<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Cuèi n¨m 1989, lÇn ®Çu tiªn qua TCXHH, b¹n ®äc ViÖt Nam ®­îc tiÕp cËn mét<br /> sè quan niÖm XHH t­ s¶n trong bµi viÕt cã tÝnh phª ph¸n cña S.N. Eisenstadt. ThuyÕt<br /> hÖ thèng x· héi cña Parsons, thuyÕt cÊu tróc ho¸ cña Giddens, thuyÕt cÊu tróc luËn<br /> cña Levi-Strauss, thuyÕt t­¬ng t¸c biÓu tr­ng cña Blumer, ph­¬ng ph¸p luËn d©n téc<br /> häc cña Cicourel vµ Garfinkel, thuyÕt ®ãng vai cña Goffman, lý thuyÕt cña Simmel,<br /> Merton, Blau, Boudon vµ mét sè c¸ch tiÕp cËn kh¸c ®Òu bÞ Eisenstadt phª ph¸n kh«ng<br /> <br /> 15<br /> T­¬ng Lai. “Nh÷ng vÊn ®Ò cña c¬ cÊu x· héi vµ chÝnh s¸ch x· héi ë n«ng th«n B¾c Bé”. T¹p chÝ X· héi<br /> häc. Sè 1. 1989. Tr.14.<br /> 16<br /> T­¬ng Lai (1989). S®d. Tr. 15.<br /> 17<br /> §ç Th¸i §ång. “Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ cÊu x· héi vµ sù ph¸t triÓn ë mét x· n«ng th«n Nam Bé”. T¹p chÝ X·<br /> héi häc. Sè 1. 1989. Tr. 48 - 59.<br /> 18<br /> §ç Nguyªn Ph­¬ng. “Thùc tr¹ng c¬ cÊu x· héi giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam vµ nh÷ng xu h­íng ph¸t<br /> triÓn”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1. 1989. Tr. 3 - 10.<br /> 19<br /> §ç Nguyªn Ph­¬ng. S®d. Tr. 6.<br /> 20<br /> NguyÔn Duy Quý. “VÒ qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ biÕn ®æi c¬ cÊu x· héi tÇng líp trÝ thøc ViÖt Nam”. T¹p<br /> chÝ X· héi häc. Sè 3. 1989. Tr. 13.<br /> 21<br /> NguyÔn Duy Quý. S®d. Tr. 12, 13.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Lê Ngọc Hùng 91<br /> <br /> <br /> ph¶i v× xem nhÑ CCXH giai cÊp mµ v× sù t¸ch rêi ph©n tÝch v¨n ho¸ víi ph©n tÝch<br /> CCXH. Eisenstadt ®Ò xuÊt ph¶i kÕt hîp hai lo¹i ph©n tÝch nµy ®ång thêi ph¶i xem xÐt<br /> CCXH trªn c¸c cÊp ®é tõ vi m« ®Õn vÜ m«, vÝ dô tõ nh÷ng “cÊu tróc s©u kÝn” trong ®Çu<br /> ãc con ng­êi, ®Õn “nh÷ng b¶n ®å ng÷ nghÜa” cña truyÒn thèng ®ãng vai trß tiÒn ®Ò cho<br /> sù h×nh thµnh vµ t¸i t¹o x· héi vµ nh÷ng thiÕt chÕ ph©n phèi vµ kiÓm so¸t c¸c nguån<br /> lùc trong x· héi 22.<br /> 29F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bèn bµi trªn TCXHH sè 4/1990 ®Òu ph©n tÝch kÕt qu¶ ®iÒu tra CCXH ë n«ng<br /> th«n ®ång b»ng B¾c Bé vµ lµm râ mÊy ®iÓm sau ®©y: mét lµ trong c¸i gäi lµ “m« h×nh<br /> tiÕn ho¸ tù nhiªn” 23 cña n«ng th«n theo h­íng s¶n xuÊt hµng ho¸ ®· diÔn ra sù ph©n<br /> 30F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ho¸ x· héi vÒ mÆt thu nhËp t¹o thµnh nhãm hé giµu, trung b×nh vµ nghÌo víi tØ lÖ<br /> t­¬ng øng lµ 10%, 80% vµ 10%. Hai lµ “CCXH n«ng th«n kiÓu cò” ®Æc tr­ng cho thêi<br /> kú kinh tÕ tËp thÓ biÕn ®æi dÇn sang “CCXH n«ng th«n kiÓu míi” ®Æc tr­ng cho kinh<br /> tÕ nhiÒu thµnh phÇn. Ba lµ CCXH n«ng th«n ®­îc ph©n tÝch ë cÊp hé gia ®×nh vµ cÊp<br /> lµng, x· vµ ë cÊp ®é nµo CCXH còng ph©n ho¸ thµnh ba nhãm: (i) nhãm v­ît tréi, chñ<br /> ®éng, giµu cã; (ii) nhãm trung b×nh ®ñ ¨n vµ (iii) nhãm yÕu kÐm, thô ®éng, nghÌo khæ,<br /> thiÕu ¨n. Th¸p ph©n tÇng ba nhãm nµy cã thÓ biÕn thµnh th¸p ph©n cùc, tøc lµ “th¸p<br /> ph©n tÇng x· héi v­ît tréi - yÕu kÐm, giµu cã - nghÌo khæ” 24. Nguyªn nh©n cña sù<br /> F<br /> 1<br /> 3<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ph©n ho¸ nµy ë cÊp hé gia ®×nh lµ n¨ng lùc tù chñ s¶n xuÊt - kinh doanh hµng ho¸ vµ<br /> ë cÊp lµng, x· lµ n¨ng lùc liªn doanh, liªn kÕt kinh tÕ. Bèn lµ, theo ngµnh nghÒ, CCXH<br /> n«ng th«n ph©n ho¸ thµnh nhãm hé thuÇn n«ng nghiÖp, hé n«ng nghiÖp hçn hîp vµ hé<br /> chuyªn phi n«ng nghiÖp, mµ mçi nhãm nµy l¹i tiÕp tôc bÞ ph©n ho¸ thµnh nhiÒu nhãm<br /> kh¸c, vÝ dô hé n«ng nghiÖp hçn hîp víi tiÓu thñ c«ng nghiÖp, víi dÞch vô bu«n b¸n vµ<br /> víi tiÓu thñ c«ng nghiÖp vµ dÞch vô bu«n b¸n vµ bÞ ph©n tÇng thµnh hé v­ît tréi vµ hé<br /> yÕu kÐm.<br /> Nh­ ®Ó tæng kÕt thùc tiÔn 10 n¨m ®iÒu tra XHH vÒ CCXH, TCXHH sè ra cuèi<br /> n¨m 1990 cã bµi chuyªn ®Ò 25 vÒ kh¸i niÖm CCXH trong ®ã cã lÏ lÇn ®Çu tiªn thõa<br /> 32F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> nhËn “CCXH” lµ kh¸i niÖm du nhËp cña n­íc ngoµi vµo ViÖt Nam, ghi chó theo<br /> nguyªn gèc tiÕng Anh lµ “Structure” vµ ®­îc trÝch dÞch theo Tõ ®iÓn b¸ch khoa Liªn<br /> X«, 1982. Tuy kh«ng nªu ®­îc ®Þnh nghÜa nµo râ rµng vÒ kh¸i niÖm CCXH nh­ng mét<br /> sè néi dung cña nã ®· ®­îc diÔn gi¶i theo quan niÖm XHH cña mét sè t¸c gi¶ næi tiÕng<br /> nh­ Durkheim, Simmel, Dumont, Firth, vÝ dô26: “CCXH lµ tæ chøc x· héi”, lµ h×nh th¸i<br /> F<br /> 3<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> x· héi. Tõ ®ã ®Æt ra yªu cÇu lµ: mét mÆt, cÇn ph©n tÝch nhãm yÕu tè c¬ cÊu nh­ vai<br /> trß, ®Þa vÞ, quyÒn lùc, uy tÝn vµ “mµng l­íi c¸c quan hÖ x· héi”; mÆt kh¸c, cÇn kÕt hîp<br /> <br /> 22<br /> S.N.Eisenstadt. “Sù kÕt hîp gi÷a ph©n tÝch v¨n ho¸ vµ ph©n tÝch c¬ cÊu x· héi”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè<br /> 4. 1989. Tr. 81,84.<br /> 23<br /> Vò TuÊn Anh. “VÒ sù chuyÓn biÕn c¬ cÊu x· héi vµ ®Þnh h­íng gi¸ trÞ ë n«ng th«n trong qu¸ tr×nh ®æi<br /> míi kinh tÕ”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4. 1990. Tr. 9, 11. Xem thªm §ç Minh C­¬ng. “§æi míi kinh tÕ -<br /> nh÷ng chuyÓn ®æi vÒ c¬ cÊu x· héi vµ ®Þnh h­íng gi¸ trÞ ë n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé”. T¹p chÝ X· héi<br /> häc. Sè 4. 1990. Tr. 47 - 50.<br /> 24<br /> T« Duy Hîp. “VÒ thùc tr¹ng vµ xu h­íng chuyÓn ®æi c¬ cÊu x· héi n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé hiÖn<br /> nay”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4. 1990. Tr. 18.<br /> 25<br /> Ng« Thµnh. “Suy nghÜ vÒ kh¸i niÖm “c¬ cÊu x· héi” trong nghiªn cøu x· héi häc”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè<br /> 4. 1990. Tr. 54 - 57.<br /> 26<br /> Ng« Thµnh. S®d. Tr. 56.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 92 Từ “cơ cáu xã hội” đến “cấu trúc xã hội”<br /> <br /> <br /> víi ph©n tÝch nhãm yÕu tè v¨n ho¸ nh­ gi¸ trÞ, ch©n lý, môc tiªu, chuÈn mùc. VÒ<br /> ph­¬ng ph¸p, nghiªn cøu CCXH ®­îc ®Ò xuÊt thùc hiÖn trªn cÊp ®é vÜ m«, trªn diÖn<br /> réng cña tØnh, huyÖn, x· dùa vµo thèng kª ®Ó n¾m ch¾c c¬ cÊu thu nhËp, nghÒ nghiÖp,<br /> tuæi, giíi tÝnh, d©n c­; nh­ng trªn cÊp ®é vi m«, nghiªn cøu cô thÓ ph¶i dùa vµo tri<br /> thøc XHH vµ do nhµ XHH thùc hiÖn ®Ó lµm s¸ng tá nh÷ng yÕu tè c¬ cÊu.<br /> 3. Tõ CCXH nghÒ nghiÖp sang CCXH ph©n tÇng, giai ®o¹n 1991 - 1995<br /> LÇn ®Çu tiªn trªn TCXHH (sè 1/1991) xuÊt hiÖn kh¸i niÖm “c¬ cÊu x· héi - v¨n<br /> ho¸” nh­ lµ kÕt qu¶ cña viÖc kÕt hîp ph©n tÝch CCXH víi v¨n ho¸ vµ sù kh¾c phôc<br /> “chñ nghÜa gi¸o ®iÒu” trong viÖc nhËn diÖn vµ ph¸t huy nh÷ng yÕu tè ®a d¹ng, phong<br /> phó cña c¸c tÇng líp x· héi nh­ c¸c nhµ kinh doanh, tiÓu chñ, trÝ thøc vµ nh÷ng<br /> nguån gèc v¨n ho¸ truyÒn thèng cïng nh÷ng biÓu hiÖn míi cña giao l­u v¨n ho¸ B¾c<br /> Nam, §«ng T©y 27. 34F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> D­íi t¸c ®éng cña ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý tõ kho¸n s¶n ®Õn kho¸n hé, CCXH<br /> n«ng th«n ®· ph©n ho¸ thµnh c¸c nhãm x· héi kh¸c nhau vÒ nghÒ nghiÖp, t­ liÖu s¶n<br /> xuÊt vµ møc ®é tham gia vµo ph©n c«ng lao ®éng x· héi kÓ c¶ qu¶n lý, dÉn ®Õn ph©n<br /> ho¸ vÒ møc sèng, thu nhËp vµ n¨ng lùc ph¸t triÓn 28. Trªn c¶ ba cÊp ®é tõ hé gia ®×nh<br /> F<br /> 5<br /> 3<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ®Õn dßng hä vµ lµng, x· ®Òu ph¸t hiÖn thÊy CCXH “giai cÊp n«ng d©n tËp thÓ kiÓu<br /> b×nh qu©n céng ®ång” 29 ®· bÞ ph©n ho¸ thµnh CCXH gåm c¸c nhãm giµu, kh¸ gi¶,<br /> 36F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> trung b×nh, nghÌo vµ rÊt nghÌo vµ ®ã lµ kÕt qu¶ cña sù ph©n ho¸ c¸c yÕu tè s¶n xuÊt,<br /> vÝ dô vÒ lao ®éng - nghÒ nghiÖp nh÷ng hé giµu th­êng lµ hé chuyªn ngµnh nghÒ vµ hé<br /> nghÌo th­êng lµ hé thuÇn n«ng 30. 37F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Mét bµi viÕt vÒ CCXH giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam n¨m 1992 còng cho biÕt sù<br /> biÕn ®æi, vÝ dô, vÒ di ®éng gi÷a c¸c thÕ hÖ, chØ cã kho¶ng 10% gia ®×nh cã ba ®êi c«ng<br /> nh©n, trong khi ®ã chØ h¬n 15% c«ng nh©n muèn con trai theo nghÒ cña m×nh, gÇn<br /> 15% muèn con trai lµ c«ng nh©n nh­ng theo nghÒ kh¸c vµ gÇn 60% muèn con trai trë<br /> thµnh trÝ thøc 31.<br /> 38F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Trªn TCXHH cuèi n¨m 1992, xuÊt hiÖn mét bµi ph©n tÝch XHH vÒ CCXH cña<br /> t¸c gi¶ ViÖt Nam, trong ®ã ®Þnh nghÜa CCXH lµ “kÕt cÊu vµ h×nh thøc tæ chøc bªn<br /> trong cña mét hÖ thèng x· héi nhÊt ®Þnh. BiÓu hiÖn nh­ lµ sù thèng nhÊt t­¬ng ®èi<br /> bÒn v÷ng cña nh÷ng nh©n tè, nh÷ng mèi liªn hÖ, nh÷ng thµnh phÇn c¬ b¶n nhÊt cña<br /> hÖ thèng x· héi ®ã… Nh÷ng thµnh phÇn c¬ b¶n nhÊt cña c¬ cÊu x· héi lµ vÞ thÕ, vai<br /> trß, nhãm vµ c¸c thiÕt chÕ” 32. §©y lµ quan niÖm míi vÒ CCXH, trong ®ã nªu râ c¬ së lý<br /> 39F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 27<br /> §ç Th¸i §ång. “C¬ cÊu x· héi - v¨n ho¸ ë MiÒn Nam: nh×n theo môc tiªu ph¸t triÓn cña c¶ n­íc”. T¹p<br /> chÝ X· héi häc. Sè 1. 1991.<br /> 28<br /> “Sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu x· héi ë n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ míi”. T¹p chÝ X· héi<br /> häc. Sè 1. 1991. T­¬ng L¹i: Tr. 22 - 40.<br /> 29<br /> “Sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu x· héi ë n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ míi”. T¹p chÝ X· héi<br /> häc. Sè 1. 1991. Ph¹m Nh­ C­¬ng: Tr. 54.<br /> 30<br /> T« Duy Hîp. “§Þnh h­íng tiÕn bé cña sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu x· héi lao ®éng - nghÒ nghiÖp ë n«ng th«n<br /> ®ång b»ng B¾c Bé ngµy nay”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1. 1992. Tr. 24 - 29.<br /> 31<br /> NguyÔn H÷u Minh. “Nghiªn cøu giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam tõ h­íng tiÕp cËn c¬ cÊu x· héi - Mét sè<br /> vÊn ®Ò ®¸ng quan t©m”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1. 1992. Tr. 15-16, 22-23.<br /> 32<br /> NguyÔn §×nh TÊn. “Ph©n tÝch c¬ cÊu x· héi tõ gi¸c ®é x· héi häc”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4. 1992. Tr.70.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Lê Ngọc Hùng 93<br /> <br /> <br /> luËn lµ sù kÕ thõa mét c¸ch hîp lý c¶ hai lý thuyÕt cña XHH Liªn X« n¨m 1983 vµ<br /> XHH Mü n¨m 1987, chø kh«ng ph¶i lµ sù phª ph¸n, phñ nhËn mét lý thuyÕt nµy vµ<br /> t¸n d­¬ng, ¸p ®Æt mét lý thuyÕt kh¸c nh­ tr­íc kia. Kh¸c víi c¸ch tiÕp cËn cña chñ<br /> nghÜa duy vËt lÞch sö, chñ nghÜa x· héi khoa häc vµ triÕt häc vÒ CCXH chñ yÕu nhÊn<br /> m¹nh c¬ cÊu giai cÊp, quan niÖm XHH vÒ CCXH ®­îc x©y dùng trªn c¬ së cña thuyÕt<br /> m©u thuÉn, thuyÕt chøc n¨ng vµ thuyÕt dung hoµ ®Ó nãi vÒ mÆt tÜnh gåm c¸c thµnh<br /> phÇn x· héi vµ mÆt ®éng gåm c¸c mèi liªn hÖ, quan hÖ x· héi t¹o thµnh chØnh thÓ hÖ<br /> thèng x· héi. Theo quan niÖm nµy “CCXH ph©n tÇng” ®­îc coi lµ nhiÖm vô hµng ®Çu<br /> cña nghiªn cøu XHH vÒ CCXH.<br /> Tuy nhiªn, nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn nµy ph¶i ®îi ®Õn n¨m 1993 míi ®­îc kiÓm<br /> chøng qua mét bµi viÕt lÇn ®Çu tiªn sö dông kh¸i niÖm “ph©n tÇng x· héi” trong tªn<br /> gäi cña nã 33. KÕt qu¶ ®iÒu tra 700 n«ng hé ë mét vïng n«ng th«n Nam Bé ®· chØ ra<br /> 40F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> mét CCXH ph©n tÇng bao gåm 7.3% hé kh¸ gi¶, 74.1% hé trung b×nh vµ 18.6% hé<br /> nghÌo khæ; xÐt kü vïng nµy cã ®Õn gÇn 63% tæng sè hé thu nhËp d­íi møc b×nh qu©n<br /> trong ®ã tØ lÖ nghÌo tuyÖt ®èi gÇn 19%. Tr¸i víi quan niÖm cò th­êng ®æ lçi cho mÆt<br /> tr¸i cña c¬ chÕ thÞ tr­êng khi gi¶i thÝch sù ph©n ho¸ giµu nghÌo, quan niÖm míi vÒ<br /> CCXH ph©n tÇng chØ ra nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ch­a ph¸t<br /> triÓn cao trong n«ng nghiÖp, tõ ®ã gîi ra sù cÇn thiÕt ph¶i cã nh÷ng chÝnh s¸ch míi<br /> khuyÕn khÝch lµm giµu, ®ång thêi t¹o ®iÒu kiÖn xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo.<br /> §Õn cuèi n¨m 1993, CCXH n«ng th«n míi ®­îc ®Þnh nghÜa lµ 34: “hÖ thèng c¸c F<br /> 1<br /> 4<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> quan hÖ x· héi vµ ho¹t ®éng x· héi ë ®Þa bµn n«ng th«n” vµ ®­îc xem xÐt trong bé<br /> khung lý luËn gåm ba ph¹m trï (i) x· héi truyÒn thèng, (ii) x· héi qu¸ ®é kiÓu míi vµ<br /> (iii) x· héi hiÖn ®¹i ho¸ kiÓu míi. Xu h­íng biÕn ®æi CCXH n«ng th«n tõ x· héi truyÒn<br /> thèng sang x· héi kiÓu míi ®­îc ph¸t hiÖn lµ rÊt phøc t¹p, phô thuéc chñ yÕu vµo yÕu<br /> tè kinh tÕ nh­ møc ®é phi n«ng ho¸, thÞ tr­êng ho¸ vµ yÕu tè chÝnh trÞ, v¨n ho¸ nh­<br /> quyÒn tù chñ s¶n xuÊt - kinh doanh nh÷ng g× mµ Nhµ n­íc kh«ng cÊm.<br /> C¶ n¨m 1994, TCXHH ®¨ng ®­îc 1 bµi cña t¸c gi¶ n­íc ngoµi chØ sö dông mét lÇn<br /> kh¸i niÖm “CCXH” ë ®Çu ®Ò, nh­ng toµn bé néi dung l¹i cho thÊy CCXH nh­ lµ mét<br /> ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn ®Ó xem xÐt c¸c “kiÓu x· héi” víi nh÷ng biÕn sè x· héi ¶nh h­ëng<br /> tíi møc sinh35. VÝ dô, tuæi kÕt h«n sím, tØ lÖ kÕt h«n cao vµ Ýt sö dông c¸c biÖn ph¸p<br /> 42F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> tr¸nh thai trong kiÓu x· héi tiÒn c«ng nghiÖp, chËm ph¸t triÓn lµ nh÷ng biÕn lµm cho<br /> møc sinh cña x· héi nµy cao h¬n møc sinh ë kiÓu x· héi c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, n¬i phæ<br /> biÕn t×nh tr¹ng kÕt h«n muén vµ sö dông réng r·i c¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai.<br /> Quan niÖm hÖ thèng vÒ sù biÕn ®æi CCXH n«ng th«n tõ kiÓu cò sang kiÓu míi<br /> nªu ra n¨m 1993 ®Õn n¨m 1995 míi ®­îc kiÓm chøng ë sù biÕn ®æi CCXH lao ®éng-<br /> nghÒ nghiÖp vµ t¸c ®éng cña nã ®Õn sù ph©n tÇng vÒ møc sèng. KÕt qu¶ kh¶o s¸t lóc<br /> <br /> 33<br /> NguyÔn C«ng B×nh. “C¬ cÊu x· héi, ph©n tÇng x· héi vµ chÝnh s¸ch x· héi ë n«ng th«n Nam Bé”. T¹p<br /> chÝ X· héi häc. Sè 3. 1993. Tr. 36.<br /> 34<br /> T« Duy Hîp. “Thùc tr¹ng vµ xu h­íng biÕn ®æi c¬ cÊu x· héi n«ng th«n trong thêi kú ®æi míi hiÖn nay”.<br /> T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4. 1993. Tr. 18-19.<br /> 35<br /> Kingsley Davis, Judith Plaki (NguyÔn ThÞ H­¬ng dÞch). “C¬ cÊu x· héi vµ møc sinh: mét d¹ng ph©n<br /> tÝch”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1.1994. Tr. 78 - 83.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 94 Từ “cơ cáu xã hội” đến “cấu trúc xã hội”<br /> <br /> <br /> bÊy giê cho biÕt 36: vÝ dô, ë x· chuyªn phi n«ng (lµng nghÒ) cã møc thu nhËp b×nh qu©n<br /> 43F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ®Çu ng­êi cao gÊp h¬n 8 lÇn so víi lµng, x· thuÇn n«ng nghiÖp; Trong nhãm hé phi<br /> n«ng, kho¶ng 8% hé cã møc sèng giµu, trong khi nhãm hçn hîp nghÒ nghiÖp cã 3.3%<br /> vµ nhãm hé thuÇn n«ng chØ cã 0.5% hé giµu. Nh­ng nhãm hé thuÇn n«ng cã h¬n 20%<br /> hé nghÌo ®ãi, nhãm hé hçn hîp nghÒ cã 7% vµ nhãm hé phi n«ng kh«ng cã hé nµo bÞ<br /> nghÌo ®ãi. Cuéc kh¶o s¸t ë n«ng th«n ngo¹i thµnh Tp.Hå ChÝ Minh còng cho biÕt 37: F<br /> 4<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> CCXH giai cÊp n«ng d©n tËp thÓ ®· ph©n ho¸ thµnh CCXH nghÒ nghiÖp gåm nhãm<br /> thuÇn n«ng chiÕm h¬n 70% tæng sè hé, nhãm hçn hîp n«ng nghiÖp chiÕm kho¶ng 22%<br /> vµ nhãm chuyªn phi n«ng chiÕm kho¶ng 8%.<br /> CCXH kh«ng chØ lµ ®èi t­îng nghiªn cøu XHH mµ cßn lµ ph­¬ng ph¸p XHH<br /> ®­îc dïng ®Ó ph©n tÝch hiÖn t­îng d©n sè häc nh­ møc sinh vµ nhãm x· héi ®Æc thï lµ<br /> qu©n nh©n. Mét bµi trªn TCXHH n¨m 1995 cho biÕt 38: lµ mét thµnh tè t¹o nªn CCXH<br /> F<br /> 5<br /> 4<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> cña c¶ x· héi ViÖt Nam, nhãm qu©n nh©n cã CCXH cña nã, vÝ dô, c¬ cÊu ®éi ngò sÜ<br /> quan gåm kho¶ng 75% sÜ quan xuÊt th©n tõ n«ng th«n, nh­ng gÇn 60% sü quan cã gia<br /> ®×nh vî con sèng ë thµnh thÞ vµ ®iÒu nµy khã tr¸nh khái dÉn ®Õn sù ph©n tÇng theo<br /> møc sèng.<br /> 4. CCXH lao ®éng - nghÒ nghiÖp: Cñng cè vµ l¾ng ®äng, giai ®o¹n 1996 - 2000<br /> C¶ n¨m 1996, TCXHH chØ ®¨ng ®­îc 1 bµi vÒ CCXH lao ®éng nghÒ nghiÖp ë<br /> ®ång b»ng B¾c Bé trong ®ã nhÊn m¹nh thùc tr¹ng ®a d¹ng ho¸ c¸c nhãm x· héi theo<br /> nghÒ nghiÖp ë n«ng th«n vµ xu h­íng phi n«ng ho¸ CCXH ë n«ng th«n 39. Xu h­íng F<br /> 6<br /> 4<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> nµy ®­îc cñng cè bëi sù ®Þnh h­íng m¹nh mÏ nghÒ nghiÖp phi n«ng ë con c¸i trong c¸c<br /> hé gia ®×nh n«ng d©n vµ chÝnh s¸ch ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ n«ng<br /> nghiÖp, n«ng th«n.<br /> Trªn TCXHH, kh¸i niÖm CCXH giai cÊp c«ng nh©n xuÊt hiÖn n¨m 1986 sím h¬n<br /> mét n¨m so víi CCXH n«ng th«n (1987), nh­ng sè l­îng bµi vÒ CCXH giai cÊp c«ng<br /> nh©n chØ b»ng mét phÇn ba (5 bµi) so víi sè l­îng bµi vÒ CCXH ë n«ng th«n (15 bµi<br /> nh­ng kh«ng mét bµi nµo gäi ®óng tªn lµ CCXH giai cÊp n«ng d©n). Bµi thø 5 xuÊt<br /> hiÖn gÇn ®©y nhÊt trªn TCXHH sè 3/1998 cho biÕt ®a sè nguån bæ sung cho ®éi ngò<br /> c«ng nh©n ViÖt Nam lµm viÖc t¹i doanh nghiÖp lµ tõ häc sinh phæ th«ng vµ häc sinh<br /> tr­êng nghÒ vµ tØ lÖ nguån tõ n«ng d©n lµ rÊt Ýt (chØ gÇn 3.5%), ®ång thêi gÇn mét<br /> phÇn ba c«ng nh©n thay ®æi 1-3 lÇn nghÒ nghiÖp trong vßng 6 n¨m 40. §iÒu nµy chøng<br /> F<br /> 7<br /> 4<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> tá xu h­íng biÕn ®æi CCXH giai cÊp c«ng nh©n nãi riªng vµ CCXH nghÒ nghiÖp nãi<br /> chung ë c¶ n«ng th«n vµ thµnh thÞ chñ yÕu phô thuéc vµo sù lùa chän vµ sù di ®éng<br /> nghÒ nghiÖp cña nguån nh©n lùc trÎ, chø kh«ng ph¶i tõ viÖc chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh<br /> <br /> 36<br /> T« Duy Hîp. “T×m hiÓu vÒ sù thay ®æi c¬ cÊu x· héi ë n«ng th«n trong thêi kú ®æi míi”. T¹p chÝ X· héi<br /> häc. Sè 1. 1995. Tr. 45 - 47, 49.<br /> 37<br /> NguyÔn Minh Hoµ. “Trao ®æi vÒ sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu x· héi”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1. 1995. Tr. 60.<br /> 38<br /> Ph¹m Xu©n H¶o. “Mét sè kÕt qu¶ b­íc ®Çu cña viÖc vËn dông ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn c¬ cÊu x· héi ®Ó<br /> ph©n tÝch nhãm sÜ quan qu©n ®éi”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1. 1995. Tr. 6 8- 70.<br /> 39<br /> Lª Ph­îng. “Vµi nÐt vÒ thùc tr¹ng vµ xu h­íng chuyÓn ®æi c¬ cÊu x· héi lao ®éng - nghÒ nghiÖp ë ®ång<br /> b»ng B¾c Bé trong thêi kú ®æi míi”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4. 1996. Tr. 19 - 34.<br /> 40<br /> Tr­¬ng Xu©n Tr­êng. “Mét sè vÊn ®Ò c¬ cÊu x· héi - nghÒ nghiÖp cña ®éi ngò c«ng nh©n lao ®éng H¶i<br /> Phßng hiÖn nay”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 3. 1998. Tr. 90-97.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Lê Ngọc Hùng 95<br /> <br /> <br /> tÕ theo kiÓu n«ng d©n chuyÓn sang lµm c«ng nh©n. Cã thÓ coi giai ®o¹n 5 n¨m (1996 -<br /> 2000) víi hai bµi vÒ CCXH lao ®éng - nghÒ nghiÖp lµ giai ®o¹n cñng cè, l¾ng ®äng<br /> quan niÖm vÒ thùc tr¹ng vµ xu h­íng biÕn ®æi CCXH ®· ph¸t hiÖn trong nh÷ng giai<br /> ®o¹n tr­íc.<br /> 5. Tõ CCXH ®Õn cÊu tróc x· héi: “thµ Ýt mµ tèt”, giai ®o¹n 2001 - 2009<br /> M·i ®Õn cuèi n¨m 2001 míi xuÊt hiÖn mét bµi viÕt 41 cã tÝnh chÊt tæng kÕt thùc<br /> F<br /> 8<br /> 4<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> tiÔn, dï lµ s¬ bé vÒ sù biÕn ®æi CCXH - giai cÊp ë ViÖt Nam trong thêi kú kinh tÕ thÞ<br /> tr­êng ®Þnh h­íng XHCN. LÇn ®Çu tiªn CCXH ®­îc xem xÐt trªn c¬ së ba hÖ thèng lý<br /> luËn: (i) häc thuyÕt M¸c vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi, (ii) lý thuyÕt cña Weber vÒ c¬<br /> cÊu ph©n tÇng x· héi dùa vµo tµi s¶n, quyÒn lùc, vÞ thÕ x· héi vµ (iii) t­ t­ëng Hå ChÝ<br /> Minh vÒ nh÷ng ®Æc thï cña x· héi ViÖt Nam. Tõ ®ã thÊy râ xu h­íng biÕn ®æi cña<br /> CCXH giai cÊp “thuÇn nhÊt” víi hai giai cÊp (c«ng nh©n, n«ng d©n) vµ mét tÇng líp<br /> (trÝ thøc) sang CCXH - giai cÊp ®a d¹ng, phøc t¹p. Trªn thùc tÕ, CCXH bao gåm: (i)<br /> giai cÊp c«ng nh©n biÕn ®æi theo h­íng thµnh phÇn c«ng nh©n nhµ n­íc gi¶m vµ c«ng<br /> nh©n khu vùc ngoµi nhµ n­íc t¨ng; (ii) giai cÊp n«ng d©n biÕn ®æi theo h­íng c¸c hé<br /> n«ng d©n trë thµnh c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ tù chñ vµ ®a d¹ng ho¸ nghÒ nghiÖp; (iii) tÇng<br /> líp trÝ thøc ph¸t triÓn c¶ sè l­îng vµ tr×nh ®é chuyªn m«n mÆc dï thiÕu ®ång bé vµ<br /> c©n ®èi ngµnh nghÒ; (iv) tÇng líp tiÓu th­¬ng, tiÓu chñ kh«ng cßn lµ “®èi t­îng c¶i t¹o<br /> XHCN” mµ ®­îc phôc håi vµ trë nªn tÝch cùc, n¨ng ®éng; (v) tÇng líp chñ doanh<br /> nghiÖp t­ nh©n b¾t ®Çu ph¸t triÓn m¹nh tõ khi cã LuËt c«ng ty vµ doanh nghiÖp t­<br /> nh©n (1990) vµ (vi) cÇn ph¶i ph¸t hiÖn vµ ®Êu tranh chèng thµnh phÇn thø 6 lµ nhãm<br /> ng­êi lµm giµu phi ph¸p g©y c¶n trë ®æi míi ®Êt n­íc.<br /> Qua n¨m 2002 ®Õn cuèi n¨m 2003 míi xuÊt hiÖn c¸ch ®Æt vÊn ®Ò ¸p dông c¸ch<br /> ph©n tÝch hai chiÒu 42: c¬ cÊu - chøc n¨ng vµ lÞch ®¹i ®Ó t×m hiÓu vÒ v¨n ho¸ gia ®×nh.<br /> 49F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Theo chiÒu c¬ cÊu - chøc n¨ng, gia ®×nh lµ mét x· héi thu nhá ®ãng vai trß nÒn t¶ng c¬<br /> b¶n cho c¶ hÖ c¬ cÊu ba cùc gåm c¸ nh©n - gia ®×nh - céng ®ång x· héi. Theo chiÒu lÞch<br /> ®¹i, gia ®×nh nãi riªng vµ c¶ c¬ cÊu chøc n¨ng c¸ nh©n - gia ®×nh - céng ®ång x· héi<br /> ®Òu biÕn ®æi d­íi t¸c ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi. Tuy nhiªn, gia ®×nh víi<br /> c¬ cÊu - chøc n¨ng bÒn chÆt lu«n biÕn ®æi chËm ch¹p thËm chÝ lµ tr× trÖ so víi nh÷ng<br /> biÕn ®æi x· héi. Do vËy, gia ®×nh cã chøc n¨ng b¶o tån, duy tr×, gi¸o dôc nh÷ng gi¸ trÞ<br /> v¨n ho¸ truyÒn thèng, ®ång thêi tiÕp biÕn nh÷ng g× hiÖn ®¹i vµ v¨n minh cña x· héi.<br /> §¸ng chó ý lµ bµi nµy ®· 5 lÇn sö dông thuËt ng÷ “cÊu tróc x· héi” thay cho thuËt ng÷<br /> “CCXH”.<br /> §Õn n¨m 2005 trªn TCXHH míi xuÊt hiÖn mét bµi viÕt nªu râ nh÷ng ®ãng gãp<br /> lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ kh¸i niÖm CCXH. VÝ dô, n¨m 1992 ®Þnh nghÜa CCXH cho biÕt<br /> thµnh phÇn c¬ b¶n cña nã lµ “vÞ thÕ, vai trß, nhãm vµ c¸c thiÕt chÕ”, ®Õn n¨m 2005<br /> nh÷ng thµnh phÇn cña CCXH ®­îc lµm râ lµ “nhãm víi vÞ thÕ, vai trß x· héi, m¹ng<br /> <br /> <br /> 41<br /> Ph¹m Xu©n Nam. “MÊy nÐt s¬ bé vÒ sù biÕn ®æi c¬ cÊu x· héi-giai cÊp ë n­íc ta khi chuyÓn sang nÒn<br /> kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4. 2001. Tr. 3-13.<br /> 42<br /> §Æng C¶nh Khanh. “V¨n ho¸ gia ®×nh trong c¸c chiÒu c¹nh cña c¬ cÊu x· héi”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4.<br /> 2003. Tr. 29-37.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 96 Từ “cơ cáu xã hội” đến “cấu trúc xã hội”<br /> <br /> <br /> l­íi x· héi vµ c¸c thiÕt chÕ” 43. Víi viÖc lµm râ vÞ trÝ vµ vai trß cña thµnh phÇn “nhãm”,<br /> 50F<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ®Þnh nghÜa n¨m 2005 ®­îc cho lµ ®· kh¾c phôc ®­îc c¸ch xem xÐt cøng nh¾c cña §«<br /> B¬ Ri-a-nèp vÒ CCXH. KÕ thõa quan niÖm cña W.E.Thompson vµ J.V Hickey vÒ<br /> CCXH, quan niÖm míi n¨m 2005 bæ sung thµnh phÇn “m¹ng l­íi x· héi” 44, nhê vËy ®· F<br /> 1<br /> 5<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> kh¾c phôc ®­îc t×nh tr¹ng xem nhÑ yÕu tè quan hÖ x· héi cña nh÷ng quan niÖm cò vÒ<br /> CCXH. CÇn ghi nhËn mét ®ãng gãp n÷a, ®ã lµ viÖc ph©n tÝch kh¸i niÖm “ph©n tÇng x·<br /> héi” thµnh hai kh¸i niÖm lµ “ph©n tÇng x· héi hîp thøc vµ ph©n tÇng x· héi kh«ng<br /> hîp thøc” phï hîp víi ®æi míi kinh tÕ - x· héi ViÖt Nam. PTXH kh«ng hîp thøc biÓu<br /> hiÖn sù bÊt hîp ph¸p, bÊt c«ng, bÊt hîp lý cña CCXH cÇn ph¶i ®Êu tranh ®Çy lïi ®Ó<br /> cñng cè vµ ph¸t triÓn CCXH dùa trªn sù PTXH hîp thøc theo nguyªn t¾c “lµm theo<br /> n¨ng lùc, h­ëng theo lao ®éng”, ®ång thêi khuyÕn khÝch lµm giµu vµ xo¸ ®ãi, gi¶m<br /> nghÌo.<br /> Bèn n¨m sau, ®Õn TCXHH sè 2 n¨m 2009 míi xuÊt hiÖn mét bµi viÕt lÇn ®Çu<br /> tiªn sö dông thuËt ng÷ “cÊu tróc x· héi” trong ®Çu ®Ò nh­ lµ ®Ó nhÊn m¹nh r»ng cÊu<br /> tróc x· héi lµ thuéc tÝnh vµ qu¸ tr×nh vËn ®éng cña bÊt kú mét hÖ thèng x· héi nµo 45. F<br /> 2<br /> 5<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §ã lµ bµi giíi thiÖu cã tÝnh chÊt phª ph¸n thuyÕt cÊu tróc ho¸ cña A.Giddens ®Ó tõ ®ã<br /> ®Æt ra yªu cÇu n©ng cao tÇm nghiªn cøu lý luËn vµ thùc nghiÖm vÒ cÊu tróc x· héi c¶ ë<br /> tr¹ng th¸i “tÜnh t¹i” cña c¸c thµnh phÇn vµ mèi quan hÖ cña chóng vµ c¶ tr¹ng th¸i<br /> “sinh ®éng” cña sù h×nh thµnh, biÕn ®æi, ph¸t triÓn tøc lµ qu¸ tr×nh cÊu tróc ho¸ x·<br /> héi. Nh­ vËy, trong giai ®o¹n 2001 - 2009, TCXHH chØ ®¨ng ®­îc rÊt Ýt - 4 bµi, nh­ng<br /> ®Òu lµ nh÷ng bµi cã gi¸ trÞ tæng kÕt thùc tiÔn vµ n©ng tÇm lý luËn cho nghiªn cøu<br /> XHH vÒ CCXH cho giai ®o¹n tiÕp theo.<br /> Tãm l¹i, qua ph©n tÝch 43 bµi ®­îc chän läc tõ TCXHH cã thÓ tãm t¾t diÔn biÕn<br /> cña 12 kh¸i niÖm CCXH trong khung thêi gian vµ lý thuyÕt - thùc nghiÖm (xem s¬ ®å).<br /> ChiÒu dµi mòi tªn chØ qu·ng thêi gian gi÷a hai lÇn xuÊt hiÖn ®Çu vµ cuèi cña kh¸i<br /> niÖm. N¨m 1986 lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn kh¸i niÖm “CCXH cña x· héi”, “CCXH thµnh<br /> phè”, “CCXH giai cÊp c«ng nh©n” vµ “CCXH giíi trÝ thøc” trong tªn c¸c bµi viÕt trªn<br /> TCXHH. Theo thêi gian, nh÷ng kh¸i niÖm nµy ®­îc tiÕp tôc ph©n tÝch råi t¹m dõng vµ<br /> nh÷ng kh¸i niÖm míi xuÊt hiÖn. VÝ dô, “CCXH giai cÊp c«ng nh©n” ra m¾t lÇn ®Çu<br /> n¨m 1986 vµ lÇn cuèi vµo n¨m 1998; “CCXH giíi trÝ thøc” xuÊt hiÖn lÇn ®Çu n¨m 1986<br /> vµ lÇn cuèi n¨m 1989; “CCXH” víi t­ c¸ch lµ mét kh¸i niÖm khoa häc cã tÝnh ®éc lËp<br /> xuÊt hiÖn lÇn ®Çu vµo n¨m 1990 vµ lÇn thø hai n¨m 1992.<br /> S¬ ®å còng cho thÊy: c¸c nghiªn cøu thùc nghiÖm vÒ CCXH tËp trung vµo giai<br /> ®o¹n 10 n¨m (1986 - 1996) vµ c¸c nghiªn cøu lý thuyÕt kh«ng chØ Ýt, chËm mµ cßn<br /> kh«ng ®Òu ®Æn. VËy lµ, h¬n 20 n¨m qua, tõ kh¸i niÖm du nhËp, “CCXH” ®· ®­îc coi lµ<br /> ®èi t­îng cña XHH, ®­îc ®iÒu tra, kh¶o s¸t, ph©n tÝch, tæng hîp vµ ®Õn nay cã xu<br /> h­íng chuyÓn sang sö dông kh¸i niÖm “cÊu tróc x· héi” ®Ó ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ vµ chÝnh<br /> x¸c h¬n c¸c kiÓu quan hÖ gi÷a con ng­êi vµ x· héi; biÓu hiÖn ra lµ c¸c hÖ thèng x· héi<br /> <br /> 43<br /> NguyÔn §×nh TÊn. “C¬ cÊu x· héi vµ ph©n tÇng x· héi - nh÷ng ®ãng gãp vÒ mÆt lý luËn vµ øng dông<br /> thùc tiÔn”. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 3. 2005. Tr. 26.<br /> 44<br /> NguyÔn §×nh TÊn (2005). S®d. Tr. 28, 29.<br /> 45<br /> Lª Ngäc Hïng. S®d.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Lê Ngọc Hùng 97<br /> <br /> <br /> ®­îc cÊu tróc ho¸ tõ c¸c giai tÇng, c¸c nhãm, c¸c thµnh tè vµ mèi quan hÖ cña chóng<br /> t¹o nªn x· héi ViÖt Nam ®ang trªn ®­êng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ trong bèi<br /> c¶nh toµn cÇu ho¸ vµ héi nhËp kinh tÕ thÕ giíi.<br /> <br /> <br /> Lý<br /> thuyết<br /> <br /> • CCXH • CCXH, phân tầng xã hội • Cấu trúc xã hội<br /> (1990) (1992) (2005)<br /> (1993) (2009)<br /> • CCXH của xã hội<br /> (1986 1987) • CCXH- giai<br /> cấp (2001)<br /> • CCXH thành phố<br /> (1986) • CCXH-văn<br /> hoá (1991)<br /> <br /> • CCXH giai cấp công nhân<br /> (1986) (1998)<br /> • CCXH nghề nghiệp<br /> • CCXHH giới trí thức (1996)<br /> (1986) (1989)<br /> • CCXH nông thôn<br /> (1987) (1995)<br /> <br /> <br /> Thực<br /> nghiệm • CCXH lao động - nghề nghiệp<br /> (1992) (1996)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1983 1986 2010 t<br /> S¬ ®å: Sù xuÊt hiÖn cña c¸c kh¸i niÖm c¬ cÊu x· héi theo chiÒu thêi<br /> gian vµ lý thuyÕt - thùc nghiÖm<br /> Sơ đồ: Sự xuất hiện của các khái niệm cơ cấu xã hội theo chiều thời gian và lý<br /> thuyết-thực nghiệm<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />