Những tư tưởng lớn từ những tác phẩm vĩ đại - Dr. Mortimer J.Adler

Chia sẻ: Nguyen Ha | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:394

Thêm vào BST

Báo xấu

2.308
lượt xem 1.632
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cuốn sách "Những tư tưởng lớn từ những tác phẩm vĩ đại" của Dr. Mortimer J.Adler là một tập hợp các câu hỏi của đông đảo độc giả thuộc mọi tầng lớp nhân dân Mỹ và câu trả lời của chuyên gia lịch sử tư tưởng phương Tây về đủ loại vấn đề. Các câu hỏi của độc giả muốn biết các nhà tư tưởng trong quá khứ suy nghĩ và lí giải như thế nào những vấn đề mà con người hôm nay đang phải đối mặt. họ mong muốn hiểu rõ vấn đề và rút ra được bài học từ các nhà tư tưởng lớn trong truyền thống triết học phương Tây. Đây là một cuốn sách triết học hay. Một số chủ đề có trong sách như những câu hỏi về triết học, khoa học, tôn giáo, những câu hỏi về chính trị, con người và quốc gia, các câu hỏi về vấn đề đạo đức, những câu hỏi về nên giáo dục khai phóng và những tác phẩm lớn... Mời bạn đọc tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Những tư tưởng lớn từ những tác phẩm vĩ đại - Dr. Mortimer J.Adler

Nhûäng tû tûúãng lúán tûâ nhûäng taác phêím vô àaåi 1
Töø nguyeân taùc GREAT IDEAS FROM THE GREAT BOOKS 2
Dr. MORTIMER J. ADLER Nhûäng Tû Tûúãng Lúán Tûâ Nhûäng Taác Phêím Vô Àaåi PHAÅM VIÏM PHÛÚNG & MAI SÚN Dõch vaâ chuá thñch NHAØ XUAÁT BAÛN VAÊN HOÙA THOÂNG TIN 3
4
GIÔÙI THIEÄU Cuoán saùch caùc baïn ñang caàm treân tay laø moät taäp hôïp nhöõng caâu hoûi vaø traû lôøi. Nhöõng caâu hoûi naøy ñöôïc ñaët ra cho taùc giaû, moät chuyeân gia veà lòch söû tö töôûng phöông Taây, töø nhöõng ñoäc giaû thuoäc ñuû moïi taàng lôùp xaõ hoäi Myõ muoán tìm hieåu veà ñuû loaïi vaán ñeà. Nhìn chung, ñoâng ñaûo ñoäc giaû ñeàu muoán bieát caùc nhaø tö töôûng trong quaù khöù suy nghó vaø lyù giaûi theá naøo veà nhöõng vaán ñeà maø con ngöôøi hoâm nay ñang phaûi ñoái maët. Hoï khoâng möu tìm moät caâu traû lôøi döùt khoaùt, moät giaûi phaùp roát raùo, maø thöôøng hoï muoán hieåu roõ vaán ñeà vaø muoán ruùt ñöôïc baøi hoïc töø caùc nhaø tö töôûng lôùn trong truyeàn thoáng trieát hoïc phöông Taây. Nhöõng caâu hoûi naøy ñöôïc taùc giaû traû lôøi trong moät chuyeân muïc cuûa oâng, ban ñaàu chæ ñöôïc ñaêng taûi treân tôø Chicago Sun-Times vaø Chicago Daily News. Trong voøng moät naêm sau khi ra ñôøi, ñaõ coù tôùi 28 tôø baùo mua baûn quyeàn ñeå ñaêng taûi chuyeân muïc naøy (trong ñoù coù tôø Kenkyu Sha ôû Tokyo). Söï thaønh coâng cuûa chuyeân muïc ñaõ ñöa tôùi vieäc taäp hôïp nhöõng caâu hoûi vaø traû lôøi thaønh moät cuoán saùch. Ñoù laø hoaøn caûnh hình thaønh taùc phaåm naøy trong loøng xaõ hoäi Myõ. Dó nhieân ñoái vôùi ngöôøi Vieät, vaên minh phöông Taây noùi chung, vaø trieát hoïc cuûa noù noùi rieâng, khoâng phaûi laø ñeà taøi hoïc taäp baét buoäc, vaø cuõng khoâng phaûi laø nguoàn coäi tö töôûng giuùp chuùng ta ñònh höôùng cuoäc soáng vaø giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà cuûa mình. Tuy nhieân chuùng ta khoâng theå phuû nhaän söï kieän raèng truyeàn thoáng trieát hoïc phöông Taây ñaõ coù aûnh höôûng quyeát ñònh ñoái vôùi neàn vaên minh phöông Taây voán ñaõ ñaït nhieàu giaù trò maø hieän ñaõ trôû thaønh 5
phoå quaùt ñoái vôùi phaàn coøn laïi cuûa theá giôùi, neân trieát hoïc phöông Taây thöïc söï xöùng ñaùng ñöôïc chuùng ta quan taâm ñuùng möùc. Nhö ñaõ noùi treân, khi traû lôøi caùc caâu hoûi, taùc giaû khoâng ñöa ra, hay aùp ñaët, moät caâu traû lôøi döùt khoaùt hay moät giaûi phaùp toái haäu. OÂng chæ trình baøy caùc nhaø tö töôûng lôùn ñaõ noùi gì trong caùc taùc phaåm cuûa hoï veà caùc vaán ñeà ñöôïc ñoäc giaû neâu ra. Caùc nhaø tö töôûng naøy thöôøng coù nhöõng yù kieán khaùc nhau, thaäm chí xung khaéc nhau, tuy hoï ñeàu döïa treân cô sôû lyù luaän naøo ñoù, vaø yù kieán cuûa hoï luoân laø thaønh quaû cuûa nhieàu naêm thaùng suy nghó vaø chieâm nghieäm. Caùch trình baøy naøy giuùp ñoäc giaû coù cô hoäi nhìn vaø moå xeû vaán ñeà ôû nhieàu khía caïnh khaùc nhau, töï ruùt ra baøi hoïc cho mình vaø ñöa ra quyeát ñònh cuoái cuøng. Ñaây cuõng chính laø coát tuûy cuûa caùi maø taùc giaû trình baøy nhö moät “neàn giaùo duïc khai phoùng”, moät neàn giaùo duïc - hình thaønh töø thôøi coå ñaïi ôû Hy Laïp vaø La Maõ - nhaèm vaøo vieäc ñaøo taïo nhöõng con ngöôøi töï do, hieåu theo nghóa laø moät con ngöôøi bieát tö duy roát raùo veà töøng vaán ñeà, bieát töï ñöa ra quyeát ñònh vaø chòu traùch nhieäm cho quyeát ñònh cuûa mình. Maãu ngöôøi töï do naøy khaùc haún maãu ngöôøi noâ leä, chæ troâng caäy vaøo tö duy vaø quyeát ñònh cuûa ngöôøi khaùc, vaø dó nhieân, hoï khoâng heà muoán chòu traùch nhieäm veà nhöõng quyeát ñònh ñoù tuy raèng hoï ñaõ haønh ñoäng theo nhöõng quyeát ñònh ñoù. Moät quan ñieåm ñaùng löu yù nöõa cuûa taùc giaû laø ôû choã oâng luoân trích daãn yù kieán cuûa nhöõng taùc gia kinh ñieån cuûa töøng laõnh vöïc, ngay caû khi lyù thuyeát cuûa nhöõng taùc gia naøy ñaõ bò vöôït qua, hay thaäm chí bò phi baùc, bôûi nhöõng nhaø tö töôûng vaø thaønh quaû khoa hoïc cuûa thôøi hieän ñaïi. OÂng bieän minh raèng chuùng ta khoâng hoïc taäp hay tieáp nhaän nhöõng tri thöùc cuûa caùc nhaø tö töôûng ñoù, vì coù theå noù ñaõ bò vöôït qua hoaëc khoâng coøn ñuùng nöõa döôùi aùnh saùng cuûa khoa hoïc ngaøy nay, maø chuùng ta hoïc taäp phöông phaùp tö duy cuûa hoï, hieåu ra con ñöôøng vaø caùch ñi cuûa hoï ñeå tieáp caän vôùi chaân lyù, tuy hoï soáng trong nhöõng thôøi kyø maø khoa hoïc vaø kinh teá coøn phoâi thai, chöa phaùt trieån. Ñoù môùi thöïc söï laø ñieàu maø trieát hoïc mang laïi cho con ngöôøi vaø cuõng laø ñieàu boå ích cuûa taùc phaåm naøy. 6
Nhö caùc baïn seõ thaáy, caùc caâu hoûi trong saùch naøy traûi roäng treân nhieàu laõnh vöïc, töø ñaïo ñöùc, chính trò, xaõ hoäi ñeán kinh teá vaø nhieàu vaán ñeà thieát thöïc trong ñôøi soáng (nhö myõ hoïc, ngheä thuaät, giaùo duïc, quan heä nhaân sinh…). Nhö theá khoâng coù nghóa raèng caùc nhaø tö töôûng phöông Taây chæ baøn veà nhöõng chuyeän aáy, maø chaúng qua laø vì caâu hoûi töø caùc ñoäc giaû thöôøng chæ xoay quanh nhöõng vaán ñeà gaàn guõi aáy vaø ít coù ngöôøi quan taâm ñeán nhöõng lyù thuyeát phöùc taïp hôn voán ñeå lyù giaûi baûn chaát cuûa höõu theå vaø caáu truùc cuûa thöïc taïi. Chuùng toâi muoán noùi roõ ñieàu naøy ñeå caùc baïn hieåu saùch naøy khoâng bao quaùt toaøn boä trieát hoïc phöông Taây, maø chæ xoay quanh nhöõng vaán ñeà ñöôïc nhieàu con ngöôøi bình thöôøng quan taâm. Cuõng chính vì theá maø chuùng toâi tin taùc phaåm naøy boå ích cho tuyeät ñaïi ña soá chuùng ta - nhöõng ngöôøi khoâng chuyeân nghieân cöùu trieát hoïc. Ñieàu cuoái cuøng maø chuùng toâi muoán thöa cuøng baïn ñoïc laø, do taùc phaåm naøy bao truøm nhieàu laõnh vöïc hoïc thuaät khaùc nhau, ñoøi hoûi ngöôøi dòch phaûi coù moät kieán thöùc cô baûn naøo ñoù ôû moïi laõnh vöïc, maø ñieàu ñoù chuùng toâi töï xeùt laø mình chöa ñaït ñöôïc, neân vieäc dòch vaø chuù giaûi saùch naøy – tuy chuùng toâi ñaõ laøm heát söùc trong khaû naêng coù haïn cuûa mình – chaéc chaén vaãn coøn nhieàu sai soùt. Chuùng toâi thöïc söï raát mong nhaän ñöôïc yù kieán chæ giaùo cuûa baïn ñoïc. PHAÏM VIEÂM PHÖÔNG VAØ MAI SÔN 7
8
Phaàn I NHÖÕNG CAÂU HOÛI VEÀ TRIEÁT HOÏC, KHOA HOÏC, VAØ TOÂN GIAÙO 9
10
1. CHAÂN LYÙ LAØ GÌ? Thöa tieán só Adler, Toâi caûm thaáy khoù maø ñònh nghóa ñöôïc chaân lyù laø gì. Moät vaøi ngöôøi baïn cuûa toâi noùi raèng chaân lyù laø ñieàu maø haàu heát moïi ngöôøi cuøng nghó nhö nhau. Nhöng ñieàu ñoù ñoái vôùi toâi thaät voâ nghóa, bôûi vì ñoâi khi ña soá laïi sai laàm. Thaäm chí nhöõng gì maø moïi ngöôøi cuøng ñoàng yù coù theå khoâng phaûi laø chaân lyù. Haún phaûi coù nhöõng ñònh nghóa toát hôn veà chaân lyù? Noù laø gì? A.N. A.N. thaân meán, OÂng hoaøn toaøn ñuùng khi caûm thaáy khoâng thoûa maõn. Baïn beø oâng ñaõ khoâng ñi tôùi moät ñònh nghóa veà chaân lyù, hoï môùi ñeán ñöôïc moät trong nhöõng daáu hieäu cuûa chaân lyù. Tuy nhieân trong moät soá tröôøng hôïp vieäc ña soá ngöôøi khaúng ñònh ñieàu gì ñoù veà chaân lyù laø moät chæ daãn cho thaáy noù coù theå laø chaân lyù. Nhöng ñaây chæ laø moät trong nhöõng daáu hieäu cuûa chaân lyù, vaø hoaøn toaøn khoâng phaûi laø daáu hieäu toát nhaát. Noù khoâng traû lôøi ñöôïc caâu hoûi cuûa oâng vaø cuûa Pilate(1) – “Chaân lyù laø gì?” Xem xeùt caùi gì dính daùng tôùi vieäc noùi doái coù theå seõ giuùp cho chuùng ta hieåu ñöôïc baûn chaát cuûa chaân lyù. Neáu moät ngöôøi ñaøn oâng noùi vôùi moät ngöôøi phuï nöõ “Toâi yeâu em” nhöng oâng ta khoâng yeâu, thì oâng ta ñang noùi doái. Khi moät ñöùa treû ñaõ laáy troäm hoäp baùnh nhöng laïi noùi vôùi meï noù “Con khoâng laáy” thì noù ñang noùi doái. Noùi doái laø noùi traùi vôùi nhöõng gì baïn bieát, baïn nghó hoaëc caûm (1) Pontinus Pilate: Nhaø kinh doanh ngöôøi La Maõ. Theo Kinh Thaùnh, oâng laøm bieän lyù xöù Judaea vaø keát aùn töû hình Chuùa Jesus 11
nhaän. Noù khaùc vôùi söï laàm laãn thaønh thöïc, chaúng haïn moät troïng taøi phaït moät caàu thuû phaïm loãi trong khi thöïc söï caàu thuû aáy khoâng phaïm loãi vaø ngöôïc laïi. Josiah Royce(2), nhaø trieát hoïc vó ñaïi ngöôøi Myõ vaøo ñaàu theá kyû 20 ñònh nghóa keû noùi doái laø keû coá tình ñaët khoâng ñuùng choã caùc thuoäc töø; nghóa laø, anh ta noùi “coù” trong khi muoán noùi “khoâng coù”, hoaëc noùi “khoâng coù” trong khi muoán noùi “coù”. Ñònh nghóa cuûa Royce veà keû noùi doái nhanh choùng daãn chuùng ta ñeán moät ñònh nghóa mang tính trieát hoïc veà chaân lyù noåi tieáng nhaát cuûa Plato(3) vaø Aristotle(4) caùch ñaây hai möôi laêm theá kyû; noù ñöôïc laëp laïi theo nhieàu caùch khaùc nhau keå töø thôøi aáy nhöng chöa heà bò vöôït qua. Plato vaø Aristotle noùi raèng nhöõng yù kieán ñöôïc coi laø ñuùng khi naøo chuùng khaúng ñònh ñieàu gì coù, thì coù, hoaëc ñieàu gì khoâng coù, thì khoâng coù; ngöôïc laïi, nhöõng yù kieán cuûa chuùng ta laø sai khi chuùng khaúng ñònh ñieàu gì coù, thì khoâng coù, hoaëc ñieàu gì khoâng coù, thì coù. Moät khi caùi “coù” trong phaùt bieåu cuûa chuùng ta phuø hôïp vôùi phöông caùch maø söï vaät coù, luùc ñoù phaùt bieåu cuûa chuùng ta laø ñuùng, vaø chaân lyù cuûa phaùt bieåu naèm ôû choã noù töông öùng vôùi nhöõng döõ kieän hieän coù cuûa giôùi töï nhieân hay thöïc taïi. Khi chuùng ta nghó raèng moät caùi gì hieän höõu hoaëc ñaõ xaûy ra maø noù laïi khoâng hieän höõu hoaëc khoâng xaûy ra, thì chuùng ta maéc sai laàm vaø do ñoù ñieàu chuùng ta nghó laø sai. (2) Josiah Royce (1855 – 1916): trieát gia Myõ. Laø ngöôøi uûng hoä thuyeát Duy taâm, oângvieát nhieàu taùc phaåm trieát hoïc, trong ñoù coù The Religious Aspect of Philosophy ( “Khía caïnh Toân giaùo cuûa Trieát hoïc”; 1885). (3) Plato (428?) – 347 tr. CN): Trieát gia Hy Laïp. Laø hoïc troø cuûa Socrates vaø laø thaày cuûa Aristotle, oâng laäp ra tröôøng hoïc ñaët teân laø Academy (ngaøy nay coù nghóa laø Vieän Haøn Laâm) Athenes. Caùc taùc phaåm cuûa oâng, vieát theo hình thöùc ñoái thoaïi, goàm coù Phaedo, Symposium vaø Republic. (4) Aristotle (384 – 322 tr. CN): Trieát gia vaø nhaø baùch khoa Hy Laïp. OÂng laø moät trong soá nhöõng trieát gia coù aûnh höôûng maïnh meõ nhaát trong lòch söû trieát hoïc Taây phöông. 12
Vì vaäy, nhö baïn thaáy, chaân lyù raát deã daøng ñònh nghóa, vaø ñeå hieåu ñònh nghóa aáy cuõng khoâng khoù laém. Coù leõ Pilate thieáu kieân nhaãn haún ñaõ vui loøng chôø ñôïi caâu traû lôøi neáu oâng ta bieát raèng caâu traû lôøi daønh cho oâng laïi ngaén goïn ñeán theá. Nhöng cuõng coù theå oâng ta ñaõ nghó tôùi moät caâu hoûi khaùc, “Laøm theá naøo chuùng ta chæ ra ñöôïc moät phaùt bieåu laø ñuùng hay sai?” Ñaây chính laø thaéc maéc maø oâng vaø caùc baïn cuûa oâng neâu ra vaø ñoøi ñöôïc traû lôøi. Ñoái vôùi thaéc maéc naøy coù ba maãu caâu traû lôøi chính. Maãu caâu thöù nhaát khaúng ñònh raèng moät vaøi phaùt bieåu laø ñuùng moät caùch hieån nhieân, chaúng haïn, “Toaøn theå thì lôùn hôn thaønh phaàn.” Nhöõng phaùt bieåu nhö theá hieån loä chaân lyù cho ta moät caùch tröïc tieáp bôûi moät ñieàu roõ raøng laø ta khoâng theå naøo nghó traùi vôùi chuùng ñöôïc. Khi ta hieåu theá naøo laø moät toaøn theå vaø theá naøo laø moät thaønh phaàn, ta khoâng theå nghó raèng thaønh phaàn lôùn hôn toaøn theå (maø noù thuoäc veà) ñöôïc. Baèng caùch ñoù chuùng ta bieát ñöôïc ngay laäp töùc chaân lyù cuûa lôøi phaùt bieåu raèng toaøn theå lôùn hôn baát cöù thaønh phaàn naøo cuûa noù. Moät maãu caâu traû lôøi khaùc noùi raèng chaân lyù cuûa nhöõng lôøi phaùt bieåu coù theå kieåm chöùng baèng kinh nghieäm vaø quan saùt. Neáu moät ngöôøi noùi raèng trôøi khoâng möa ôû Chicago vaøo moät ngaøy naøo ñoù trong thaùng qua, ta coù theå kieåm chöùng chaân lyù cuûa lôøi phaùt bieåu ñoù baèng caùch tìm ñoïc soå saùch ghi cheùp nhöõng baûn tin thôøi tieát. Hay nhö ta coù theå nhuùng moät baøn chaân xuoáng hoà bôi ñeå xem nöôùc coù aám nhö lôøi ngöôøi baïn noùi hay khoâng. Töông töï, moät söï toång quaùt hoùa coù tính chaát khoa hoïc ñöôïc coi laø ñuùng chæ khi naøo ta khoâng quan saùt thaáy nhöõng söï kieän traùi ngöôïc. Maãu caâu traû lôøi thöù ba coù lieân quan ñeán nhöõng lôøi phaùt bieåu vöøa khoâng ñuùng moät caùch hieån nhieân, vöøa khoâng theå kieåm chöùng baèng caùc söï kieän quan saùt ñöôïc. Ñoù coù theå laø thaéc maéc veà tính caùch cuûa moät ngöôøi, loaïi saûn phaåm gì ñöôïc öa thích nhaát cho nhöõng muïc ñích naøo ñoù, hoaëc con ngöïa ñöôïc öa chuoäng nhaát coù 13
thaéng trong ñôït chaïy tôùi hay khoâng. Tröôøng hôïp naøy cho pheùp tìm kieám söï nhaát trí cuûa moät nhoùm ngöôøi naøo ñoù, caùc nhaø chuyeân moân chaúng haïn. Moät yù kieán ñöôïc ña soá ñoàng thuaän coù theå ñöôïc coi nhö laø daáu hieäu cho thaáy yù kieán ñoù coù khaû naêng ñuùng. Maãu caâu traû lôøi thöù ba laø maãu maø baïn oâng ñaõ laøm. Tuy nhieân vieäc noù theå hieän söï nhaát trí cuûa moät nhoùm ngöôøi khoâng laøm cho noù trôû thaønh caâu traû lôøi chính xaùc cho caâu hoûi, “Chaân lyù laø gì?”, cuõng khoâng phaûi laø caâu traû lôøi ñaày ñuû cho thaéc maéc, “Laøm theá naøo ñeå chæ ra ñöôïc moät phaùt bieåu ñuùng hay khoâng ñuùng?” Ñònh nghóa chaân lyù thì deã; bieát moät phaùt bieåu cuï theå naøo ñoù coù ñuùng hay khoâng thì khoù hôn nhieàu; vaø theo ñuoåi chaân lyù laø khoù khaên nhaát. 2. TRI THÖÙC VAØ THÖÔØNG KIEÁN Thöa tieán só Adler, Coù thaät laø coù tri thöùc khoâng hay taát caû ñeàu laø thöôøng kieán? Hình aûnh cuûa theá giôùi vaø loái soáng cuûa chuùng ta ñaõ thay ñoåi quaù nhieàu trong naêm möôi naêm qua khieán toâi baên khoaên khoâng bieát chuùng ta coù theå coù ñöôïc tri thöùc chaéc chaén veà moät ñieàu gì ñoù khoâng? Phaûi chaêng haàu heát nhöõng gì ngöôøi ta goïi laø tri thöùc thaät ra chæ laø thöôøng kieán? F.S. F.S. thaân meán, Haàu heát chuùng ta ñeàu bieát theá naøo laø moät thöôøng kieán. Chuùng ta thaáy raèng nhöõng yù kieán cuûa chuùng ta laø nieàm tin maø ngöôøi khaùc khoâng theå chia seû. Chuùng ta ñaõ quen nghe nhöõng ngöôøi baát ñoàng vôùi chuùng ta noùi, “Ñoù chæ laø yù kieán cuûa anh” (hoaëc “quan 14
ñieåm cuûa anh”). Ngay caû khi chuùng ta ñöa ra moät yù kieán coù caên cöù vöõng chaéc, chuùng ta thöôøng vaãn caûm thaáy ñoâi chuùt hoaøi nghi veà noù. “Toâi coù lyù do chính ñaùng ñeå tin nhö theá,”chuùng ta noùi, “nhöng toâi khoâng theå cam keát laø chaéc chaén.” Do ñoù, coù ba ñaëc tröng cuûa thöôøng kieán: (1) Chuùng noùi leân nhöõng khaû höõu hôn laø nhöõng ñieàu chaéc chaén. (2) Chuùng coù theå bò nghi ngôø. (3) Nhöõng ngöôøi thích suy luaän vaãn coù theå baát ñoàng trong uûng hoä hai thöôøng kieán ñoái laäp nhau. Xöa nay chuû nghóa hoaøi nghi vaãn cho raèng moïi thöù ñeàu laø thöôøng kieán, taát caû ñeàu coù theå coøn tranh caõi. Thaäm chí nhöõng keû hoaøi nghi cöïc ñoan coøn giaûm tröø nhöõng thöù nhö toaùn hoïc vaø khoa hoïc thaønh thöôøng kieán. Ví duï, hoï chæ ra raèng, heä thoáng cuûa khoa hình hoïc hình thaønh treân nhöõng giaû thieát, vì vaäy nhöõng giaû thieát khaùc cuõng coù theå ñöôïc thieát laäp vaø nhöõng heä thoáng hình hoïc khaùc coù theå ñaõ ra ñôøi. Khoa hoïc thöïc nghieäm, ôû ñænh cao cuûa noù, nhaø hoaøi nghi khaêng khaêng noùi, goàm toaøn nhöõng khaùi quaùt hoùa raát coù theå ñuùng, nhöng ñoù khoâng phaûi laø nhöõng ñieàu chaéc chaén baát khaû nghi. Ñoái laäp vôùi thuyeát hoaøi nghi nhö theá laø quan ñieåm cuûa caùc trieát gia coå Hy Laïp. Plato vaø Aristotle cho raèng con ngöôøi coù theå coù ñöôïc tri thöùc thöïc söï veà moät soá vaán ñeà naøo ñoù. Trong chính baûn chaát cuûa chuùng, moät soá söï vaät thì taát yeáu vaø khoâng theå naøo khaùc ñi ñöôïc. Ví duï, trong baûn chaát cuûa nhöõng toaøn theå vaø nhöõng thaønh phaàn, ñieàu taát yeáu laø toaøn theå luoân luoân lôùn hôn baát cöù thaønh phaàn naøo cuûa noù. Ñaây laø ñieàu chuùng ta bieát chaéc chaén. Ngöôïc laïi, trong baûn chaát cuûa nhöõng ngöôøi ñaøn oâng lòch söï vaø nhöõng coâ gaùi toùc vaøng, khoâng coù gì taát yeáu laøm cho nhöõng ngöôøi ñaøn oâng lòch söï luoân luoân thích nhöõng coâ toùc vaøng, vaø vì theá ñaây chæ laø vaán ñeà thöôøng kieán. 15
Söï khaùc nhau giöõa tri thöùc vaø thöôøng kieán cuõng coù theå ñöôïc dieãn ñaït baèng caùc thuaät ngöõ taâm lyù hoïc. Khi chuùng ta ñöôïc hoûi, “Nhöõng ngöôøi ñaøn oâng lòch söï coù thích caùc coâ toùc vaøng khoâng?” hoaëc “Ñaûng Coäng Hoøa seõ thaéng trong cuoäc baàu cöû saép tôùi khoâng?” chuùng ta ñöôïc töï do choïn löïa caâu traû lôøi. Khoâng coù gì trong caâu hoûi boù buoäc chuùng ta traû lôøi Coù hoaëc Khoâng. Nhöng khi chuùng ta ñöôïc hoûi toaøn theå coù lôùn hôn moät thaønh phaàn cuûa noù khoâng, chuùng ta khoâng coù söï löïa choïn veà caâu traû lôøi. Neáu chuùng ta taäp trung taâm trí vaøo moái quan heä giöõa toaøn theå vaø thaønh phaàn, chuùng ta chæ coù theå coù moät caùch duy nhaát ñeå nghó veà moái quan heä ñoù. Chính ñoái töôïng maø chuùng ta ñang suy nghó tôùi seõ quyeát ñònh tö duy cuûa chuùng ta. Ñieàu naøy cung caáp cho chuùng ta moät chuaån möïc raát roõ raøng ñeå phaân bieät ñieàu chuùng ta noùi ra laø tri thöùc hay thöôøng kieán. Noù laø tri thöùc khi ñoái töôïng maø chuùng ta ñang nghó ñeán buoäc chuùng ta phaûi nghó veà noù theo moät caùch naøo ñoù. Luùc aáy ñieàu chuùng ta nghó khoâng phaûi laø yù kieán rieâng cuûa chuùng ta. Nhöng khi ñoái töôïng cuûa tö duy chuùng ta ñeå cho chuùng ta töï do ñi tôùi moät quyeát ñònh veà noù, baèng caùch naøy hay caùch khaùc, luùc ñoù ñieàu chuùng ta nghó chæ laø thöôøng kieán – yù kieán rieâng tö cuûa chuùng ta, noù ñöôïc hình thaønh maø khoâng bò cöôõng baùch. ÔÛ ñaây, coù theå coù nhöõng yù kieán baát ñoàng vôùi chuùng ta. Khi ñaõ hieåu ñöôïc söï khaùc bieät giöõa tri thöùc vaø thöôøng kieán, chuùng ta phaûi thöøa nhaän raèng haàu heát nhöõng tuyeân boá cuûa chuùng ta laø nhöõng thöôøng kieán. Tuy nhieân caàn bieát raèng nhöõng thöôøng kieán cuõng khaùc nhau veà ñoä chaéc thöïc. Moät vaøi tuyeân boá döïa treân baèng chöùng hoaëc nhöõng lyù leõ xaùc ñaùng, maëc duø khoâng phaûi chung quyeát, nhöng cuõng laøm cho chuùng trôû neân khaû thuû. Nhöõng tuyeân boá khaùc khoâng coù caên cöù vöõng chaéc, hoaëc khoâng döïa treân neàn taûng naøo caû maø chæ laø nhöõng thaønh kieán ñaày chuû yù cuûa chuùng ta. Vì theá vaán ñeà coøn boû ngoû laø lòch söû, toaùn hoïc, khoa hoïc thöïc 16
nghieäm, vaø trieát lyù neân ñöôïc xeáp vaøo tri thöùc hay thöôøng kieán. Nhö chuùng ta vöøa thaáy, nhaø hoaøi nghi cöïc ñoan noùi raèng caû boán lónh vöïc aáy ñeàu laø thöôøng kieán, maëc duø hoï thöøa nhaän chuùng coù nhieàu troïng löôïng hôn laø nhöõng yù kieán rieâng tö hoaëc thaønh kieán caù nhaân. Toâi seõ baûo veä quan ñieåm ngöôïc laïi, ñoù laø chuùng ta coù theå coù tri thöùc trong toaùn hoïc vaø trieát hoïc, vaø coù thöôøng kieán raát coù theå ñuùng trong khoa hoïc thöïc nghieäm vaø lòch söû. 3. TRIEÁT HOÏC LAØ GÌ? Thöa tieán só Adler, Toâi khoâng hieåu thuaät ngöõ “trieát hoïc” bao haøm nghóa gì. Hình nhö noù khoâng coù moät chuû ñeà xaùc ñònh naøo nhö trong caùc khoa hoïc vaø caùc nghieân cöùu kinh vieän. Phaûi chaêng trieát hoïc bao goàm moïi lónh vöïc tri thöùc? Hay noù chæ ñôn thuaàn laø tö töôûng, khoâng coù moät ñoái töôïng rieâng bieät naøo? Trieát hoïc coù phaûi laø moät khoa hoïc mang ñeán cho ta tri thöùc chaéc chaén vaø chính xaùc, hay chæ laø ngheä thuaät suy nghó? Taïi sao chuùng ta khoâng theå ñoàng thuaän vôùi nhau veà muïc ñích cuûa moät noã löïc maø nhaân loaïi theo ñuoåi haøng ngaøn naêm nay? J.P. J.P. thaân meán, Sôû dó khoù ñònh nghóa trieát hoïc laø vì coù quaù nhieàu caùi nhìn khaùc nhau veà noäi dung vaø söù meänh cuûa trieát hoïc. Moät maët, noù ñöôïc trình baøy nhö laø tri thöùc neàn taûng veà baûn chaát cuûa vaïn vaät; maët khaùc, nhö laø söï höôùng daãn ñeán moät ñôøi soáng toát ñeïp. Thôøi Trung Coå trieát hoïc bò xem nhö con sen cuûa thaàn hoïc; thôøi nay, nhieàu ngöôøi vaãn xem noù nhö moät trôï thuû cho khoa hoïc xaõ hoäi vaø khoa hoïc töï nhieân. Thuaät ngöõ “trieát hoïc” theo nghóa ñen laø loøng yeâu meán ñoái vôùi 17
söï minh trieát, theo ñoù, trieát hoïc laø moät tham voïng tìm kieám hôn laø moät caùi kho chöùa ñöïng tri thöùc tìm ñöôïc vaø coù theå truyeàn giao ñöôïc. Socrates chæ roõ raèng trieát gia laø ngöôøi yeâu meán söï minh trieát, chöù khoâng sôû höõu noù. Socrates coøn laøm cho cung caùch cuûa trieát gia theâm cuï theå khi noùi raèng moät ñôøi soáng khoâng ñöôïc khaûo chöùng thì khoâng ñaùng soáng vaø chuùng ta neân theo ñuoåi moïi chöùng lyù ñeán baát cöù nôi ñaâu khi chöa ngaõ nguõ. Luoân luoân tìm kieám, luoân luoân nghi vaán laø thaùi ñoä caên baûn trong sinh hoaït trieát hoïc. Noù cuõng cho thaáy moät yù höôùng luaân lyù cuûa moät ñôøi soáng toát ñeïp voán laø ñieàu caàn nhaán maïnh luoân maõi trong trieát hoïc. Aristotle trình baøy noäi dung cuûa trieát hoïc baèng moät khoái löôïng taùc phaåm phong phuù ñoà soä. OÂng phaân chia trieát hoïc thaønh nhöõng chuyeân ngaønh khaùc nhau. Ñöùng treân taát caû laø “ñeä nhaát trieát hoïc”, hay Sieâu hình hoïc, voán laø tri thöùc veà nhöõng nguyeân lyù vaø nhöõng nguyeân nhaân toái haäu. Söï nhaán maïnh Sieâu hình hoïc nhö vaäy cuõng ñoùng vai troø chính yeáu trong trieát hoïc. Vaøo thôøi hieän ñaïi, baûn chaát cuûa tri thöùc vaø cô caáu cuûa taâm trí ñöôïc coi laø quan troïng haøng ñaàu. Immanuel Kant(1), ngöôøi ñi ñaàu theo ñöôøng höôùng naøy, phaân bieät moät beân laø tri thöùc thöïc nghieäm coù saün ñoái vôùi khoa hoïc töï nhieân vaø moät beân laø tri thöùc thuaàn lyù chæ coù theå ñaït ñöôïc baèng trieát hoïc. Hieän nay ngöôøi ta baøn caõi raát nhieàu veà vai troø töông ñoái cuûa trieát hoïc vaø khoa hoïc. Chính laø vôùi khoa hoïc, chöù khoâng phaûi trieát hoïc, maø ngöôøi ta ñi tìm tri thöùc caên baûn. Moät trong nhöõng tröôøng phaùi trieát hoïc maïnh meõ nhaát, chuû nghóa Thöïc chöùng, cho raèng chæ coù nhöõng khoa hoïc thöïc Immanuel Kant 1724 – 1804): Trieát gia Ñöùc, laø ngöôøi laøm ñaûo loän ñöôøng (1) höôùng trieát hoïc Taây phöông vôùi taùc phaåm Critique of Pure Reason (“Pheâ phaùn Lyù tính thuaàn tuùy”; 1781) 18
nghieäm môùi laø tri thöùc thöïc söï, vaø raèng trieát hoïc chæ coøn ñoùng vai troø giaûi nghóa vaø pheâ phaùn caùc khoa hoïc naøy. Quan ñieåm cuûa toâi laø, trieát hoïc laø moät loaïi tri thöùc ñaëc bieät coù tính minh trieát. Noù ñem ñeán cho ta minh trieát veà baûn chaát con ngöôøi, veà theá giôùi, veà Thöôïng Ñeá, veà ñôøi soáng toát ñeïp vaø xaõ hoäi toát ñeïp. Noù ñem ra aùnh saùng thaéc maéc caên baûn veà yeáu tính cuûa vaïn vaät vaø cöùu caùnh cuoäc ñôøi. Do ñoù, noù ñöùng treân khoa hoïc, caû veà lyù thuyeát laãn thöïc haønh, vì khoa hoïc chæ ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà beân ngoaøi vaø keùm quan troïng hôn. Theo quan ñieåm naøy, trieát hoïc laø moái baän taâm cuûa taát caû moïi ngöôøi. Noù khoâng phaûi laø moät ngaønh hoïc ñaëc bieät, ñoøi hoûi phaûi tinh thoâng moät phöông phaùp luaän phöùc taïp, toaùn hoïc caáp cao, hoaëc maùy moùc tinh vi. Trieát gia ñích thöïc laø moät con chim laï hieám, ñoù laø vì oâng ta ñaõ daâng hieán heát mình vaø suoát ñôøi cho vieäc theo ñuoåi minh trieát giöõa moät theá giôùi ñaày söï xao laõng. Tuy nhieân moïi ngöôøi coù theå ñaùp laïi tieáng goïi naøy, vì chæ coù hai ñieàu duy nhaát maø moät ngöôøi caàn coù ñeå trôû thaønh trieát gia, ñoù laø trí tueä ñöôïc Thöôïng Ñeá ban cho vaø moät nieàm khaùt khao muoán bieát chaân lyù toái haäu. Nhöõng gì toâi vöøa trình baøy treân ñaây gôïi leân nhöõng giaûi ñaùp cho taát caû caùc caâu hoûi cuûa baïn. Trieát hoïc khoâng phaûi laø moät khoa hoïc thöïc nghieäm theo nghóa cuûa Vaät lyù hoïc, Hoùa hoïc, vaø Sinh lyù hoïc; maø noù laø moät khoa hoïc thuaàn lyù, vaø nhö toaùn hoïc, noù phaùt trieån baèng suy tö vaø phaân tích coù heä thoáng. Nhaø toaùn hoïc laãn nhaø trieát hoïc ñeàu khoâng vieän daãn baát kyø söï kieän ñaõ quan saùt ñöôïc naøo caû, ngoaïi tröø nhöõng söï kieän thuoäc kinh nghieäm thoâng thöôøng cuûa moïi ngöôøi. Caû hai ñeàu tieán haønh nhöõng khaùm phaù cuûa mình ngay taïi baøn giaáy; caû hai ñeàu laø nhöõng nhaø tö töôûng xa-loâng. Trieát hoïc khoâng phaûi laø moät ngheä thuaät, nhöng noù söû duïng caùc moân hoïc lyù thuyeát, ñaëc bieät laø ngheä thuaät suy luaän bieän chöùng. Noù khoâng phaûi laø thaàn hoïc, vì trong khi thaàn hoïc laáy nieàm tin 19