Phong tục tạp quán, nghi lễ và vấn đề phát triển bền vững miền núi Tây Nguyên

Bµi 25<br /> Phong tôc tËp qu¸n, nghi lÔ vµ vÊn ®Ò ph¸t triÓn bÒn<br /> v÷ng miÒn nói T©y Nguyªn<br /> Th.S. T« §«ng H¶i<br /> ViÖn Nghiªn cøu V¨n ho¸ d©n gian<br /> Trung t©m khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n quèc gia<br /> <br /> ViÖc ph¸t triÓn bÒn v÷ng miÒn nói T©y Nguyªn tõ l©u ®· lµ môc tiªu cña c¸c chÝnh s¸ch l©u<br /> dµi cña §¶ng vµ Nhµ n−íc, nh»m lµm cho T©y Nguyªn trë thµnh mét khu vùc ph¸t triÓn vÒ kinh<br /> tÕ, æn ®Þnh vÒ x· héi vµ vÉn g×n gi÷ ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ ®éc ®¸o cña khu vùc.<br /> Mäi ng−êi cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy nh÷ng kÕt qu¶ do c¸c chÝnh s¸ch ®ã ®em l¹i trong ®êi<br /> sèng hµng ngµy cña ®ång bµo c¸c d©n téc T©y Nguyªn: Bé mÆt c¸c bu«n plei ®ang cã nh÷ng<br /> thay ®æi nhanh chãng, møc sèng b×nh qu©n cña ®ång bµo c¸c téc ng−êi thiÓu sè trªn ®Þa bµn T©y<br /> Nguyªn ®−îc n©ng cao râ rÖt.<br /> Tuy vËy, nh÷ng thay ®æi ®ã d−êng nh− vÉn ch−a ®¸p øng ®−îc yªu cÇu x©y dùng mét T©y<br /> Nguyªn ph¸t triÓn trong bÒn v÷ng. Nh÷ng sù kiÖn x¶y ra trong th¸ng 2 n¨m 2001 võa qua trªn ®Þa<br /> bµn T©y Nguyªn, c¨n cø ®Þa cña C¸ch m¹ng trong suèt hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ<br /> chèng Mü, ®· ®Æt tr−íc chóng ta nh÷ng c©u hái thuéc nhiÒu lÜnh vùc, mµ chóng ta ph¶i tr¶ lêi mét<br /> c¸ch nghiªm tóc. Bªn c¹nh viÖc x¸c ®Þnh nguyªn nh©n tõ nh÷ng lùc l−îng thï ®Þch ë n−íc ngoµi<br /> lµ nh÷ng nguyªn nh©n trùc tiÕp, song, viÖc t×m nguyªn nh©n tõ nh÷ng ®iÓm yÕu trong c¸c kh©u<br /> qu¶n lý x· héi cña chÝnh chóng ta, còng lµ mét c«ng viÖc hÕt søc cÇn thiÕt. Ph¶i ch¨ng, nh÷ng<br /> chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi T©y Nguyªn cña chóng ta, dÉu xuÊt ph¸t tõ nh÷ng<br /> môc tiªu ®óng ®¾n, song vÉn ch−a ®em l¹i nh÷ng kÕt qu¶ nh− chóng ta mong muèn? Ph¶i ch¨ng<br /> nh÷ng biÕn ®æi theo xu h−íng ph¸t triÓn trong ®êi sèng ®ång bµo c¸c téc ng−êi T©y Nguyªn ®·<br /> cã nh÷ng ®iÓm ch−a phï hîp víi quan niÖm vÒ mét cuéc sèng h¹nh phóc, ®Çy ®ñ cña ®ång bµo?<br /> <br /> *<br /> *<br /> <br /> *<br /> <br /> GÇn ®©y, trªn thÕ giíi ®· xuÊt hiÖn nh÷ng quan niÖm míi vÒ mét cuéc sèng cã chÊt l−îng<br /> cao, trong ®ã, con ng−êi kh«ng chØ ®−îc ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu vËt chÊt mµ cßn ®−îc tho¶ m·n<br /> <br /> nh÷ng nhu cÇu v¨n ho¸ - tinh thÇn cña m×nh. NÕu nh÷ng nhu cÇu vÒ vËt chÊt th−êng lµ cô thÓ,<br /> ®¬n gi¶n vµ t−¬ng ®èi ®ång nhÊt gi÷a c¸c téc ng−êi th× nh÷ng nhu cÇu vÒ v¨n ho¸ - tinh thÇn l¹i<br /> rÊt trõu t−îng, phøc t¹p, vµ cã rÊt nhiÒu kh¸c biÖt gi÷a c¸c téc ng−êi, c¸c nhãm ng−êi ë c¸c vïng,<br /> c¸c khu vùc kh¸c nhau.<br /> Do nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ ®Þa lý, lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn téc ng−êi, chØ mét vµi thËp kû<br /> tr−íc ®©y, T©y Nguyªn v©n cßn lµ mét khu vùc chøa ®ùng nhiÒu s¾c th¸i riªng trong cÊu tróc x·<br /> héi, ®êi sèng v¨n ho¸, phong tôc tËp qu¸n céng ®ång... §ång bµo c¸c téc ng−êi T©y Nguyªn cã<br /> nh÷ng yªu cÇu riªng trong cuéc sèng v¨n ho¸ - tinh thÇn cña m×nh. Bëi thÕ, muèn ho¹ch ®Þnh<br /> nh÷ng chÝnh s¸ch kh¶ thi vµ h÷u hiÖu trªn ®Þa bµn T©y Nguyªn, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng dùa<br /> trªn nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, nh÷ng yªu cÇu riªng, nh÷ng yÕu tè ®Æc thï cña v¨n ho¸ x· héi T©y<br /> Nguyªn, trong ®ã, cã nh÷ng phong tôc tËp qu¸n ®Æc thï cña x· héi T©y Nguyªn mµ tr−íc ®©y,<br /> <br /> 555<br /> <br /> do n«n nãng hoÆc chñ quan, khi muèn ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi t¹i khu vùc<br /> nµy, cã n¬i cã lóc chóng ta ®· quªn mÊt hoÆc bá qua chóng.<br /> T©y Nguyªn lµ ®Þa bµn c− tró cña kho¶ng 14 téc ng−êi thiÓu sè b¶n ®Þa thuéc hai nhãm<br /> ng«n ng÷ M«n - Khme vµ Malayo - Polynesian (thuËt ng÷ "b¶n ®Þa" ®−îc dïng ë ®©y ®Ó chØ<br /> nh÷ng ng−êi ®· sèng l©u ®êi trªn ®Þa bµn nµy chø ch−a kh¼ng ®Þnh hä lµ nh÷ng ng−êi cã nguån<br /> gèc ë T©y Nguyªn), víi nhiÒu nÐt v¨n ho¸ ®Æc tr−ng cña mçi téc ng−êi, thËm chÝ cña mçi nhãm<br /> <br /> téc ng−êi. Song, nh÷ng nÒn v¨n ho¸ riªng cña c¸c téc ng−êi ë ®©y ®ång thêi còng mang nh÷ng<br /> tÝnh chÊt chung cña nÒn v¨n ho¸ khu vùc. Nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ T©y Nguyªn ®Æc tr−ng cßn ®−îc<br /> b¶o l−u kh¸ ®Ëm nÐt cho ®Õn tËn cuèi thÕ kû XX, do chÝnh s¸ch "Hoµng triÒu c−¬ng thæ" cña triÒu<br /> NguyÔn vµ chÝnh s¸ch biÖt lËp T©y Nguyªn víi c¸c vïng kh¸c cña chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p.<br /> ChÝnh quyÒn Sµi Gßn ®· b·i bá chÝnh s¸ch Hoµng triÒu c−¬ng thæ cña B¶o §¹i vµ chñ tr−¬ng ®−a<br /> ng−êi ViÖt lªn T©y Nguyªn khai khÈn, lËp ®ån ®iÒn. Tuy nhiªn, do thêi gian ng¾n ngñi, l¹i diÔn ra<br /> trong thêi gian chiÕn tranh, nªn kÕt qu¶ hÕt søc h¹n chÕ. Bëi thÕ, n¨m 1975, khi T©y Nguyªn<br /> ®−îc gi¶i phãng, ®Þa bµn nµy d−êng nh− vÉn gi÷ nguyªn nh÷ng ®Æc thï cña mét vïng v¨n ho¸<br /> t−¬ng ®èi khÐp kÝn. Nh÷ng ®Æc thï c¬ b¶n cña v¨n ho¸, x· héi T©y Nguyªn lµ:<br /> VÒ x· héi: §ã lµ mét x· héi cßn l−u l¹i nhiÒu yÕu tè nguyªn thuû, næi bËt lµ tÝnh céng<br /> <br /> ®ång thÞ téc (mÉu hÖ hoÆc phô hÖ), h¹t nh©n cña céng ®ång lµng.<br /> Cho ®Õn n¨m 1975, trªn ®Þa bµn T©y Nguyªn, lµng (bon, bu«n, plei, pal¬i... ) lµ ®¬n vÞ x·<br /> héi c¬ b¶n, ®éc lËp vµ khÐp kÝn.<br /> Lïi xa h¬n n÷a, lµng T©y Nguyªn cßn l−u l¹i kh¸ ®Ëm nÐt dÊu vÕt cña c«ng x· thÞ téc<br /> nguyªn thuû. Mçi lµng lµ ®¬n vÞ c− tró cña mét céng ®ång thÞ téc. Kh¸ nhiÒu lµng cña ng−êi £®ª,<br /> ng−êi Bu Nong (Mn«ng) ë §¾k L¾k cßn mang tªn ng−êi s¸ng lËp ra nã, trong ®ã, phÇn lín lµ<br /> nh÷ng ng−êi phô n÷ (yÕu tè mÉu hÖ víi vai trß cña c¸c thµnh viªn cã mèi quan hÖ huyÕt thèng<br /> ®»ng mÑ). Sau nµy, lµng míi më réng ®Ó trë thµnh ®¬n vÞ c− tró mang tÝnh céng ®ång l¸ng giÒng.<br /> Tuy vËy, tÝnh thÞ téc mÉu hÖ vÉn cßn ®−îc b¶o l−u t¹i c¸c ng«i nhµ dµi thÞ téc, n¬i c− tró cña c¸c<br /> thµnh viªn cã cïng huyÕt thèng. C¸c ng«i nhµ dµi thÞ téc ®ã, x−a kia, kÐo dµi tíi hai, ba tr¨m mÐt<br /> víi hµng tr¨m con ng−êi thuéc c¸c thÕ hÖ cã chung mét bµ tæ chung sèng.<br /> §Ó ®iÒu hoµ c¸c mèi quan hÖ trong ®¹i gia ®×nh thÞ téc cïng chung sèng d−íi mét<br /> m¸i nhµ dµi, tõ xa x−a, céng ®ång c¸c téc ng−êi ®· thiÕt lËp ®−îc mét cÊu tróc x· héi<br /> víi nh÷ng qui ®Þnh kh¸ chÆt chÏ vµ ®−îc mäi thµnh viªn trong gia ®×nh lín (gia ®×nh<br /> thÞ téc) tu©n thñ chÊp hµnh mét c¸ch tù gi¸c vµ triÖt ®Ó. Nh÷ng qui ®Þnh bÊt thµnh v¨n<br /> ®ã chÝnh lµ phong tôc tËp qu¸n (customs and pratices) vµ ë mét møc ®é cao h¬n, lµ<br /> luËt tôc (customary laws hoÆc folk - laws) cña c¸c téc ng−êi. Tr−íc ®©y, ngay khi thùc<br /> d©n Ph¸p còng nh− chÝnh quyÒn Mü Ngôy ®· thiÕt lËp ®−îc bé m¸y chÝnh quyÒn cña<br /> hä trªn ®Þa bµn T©y Nguyªn, phong tôc tËp qu¸n vµ luËt tôc cña ®ång bµo vÉn tån t¹i<br /> vµ lu«n gi÷ mét vai trß quan träng trong ®êi sèng céng ®ång gia ®×nh, dßng hä vµ<br /> lµng. Nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu bé m¸y cai trÞ cña Ph¸p tr−íc ®©y, cña Mü vµ chÝnh<br /> quyÒn Sµi Gßn sau nµy, mÆc dï ®· hÕt søc cè g¾ng, ®· kh«ng thÓ ¸p ®Æt næi luËt<br /> ph¸p cña hä lªn c¸i x· héi T©y Nguyªn vèn bÞ hä coi lµ l¹c hËu. Pierre Bernard<br /> Lafont, mét nhµ nghiªn cøu d©n téc häc vµ luËt ph¸p ng−êi Ph¸p, trong c«ng tr×nh<br /> nghiªn cøu cña «ng vÒ luËt tôc cña ng−êi Jrai ®· ph¶i thó nhËn: Sù thùc d©n ho¸<br /> <br /> 556<br /> <br /> ch−a bao giê thµnh c«ng c¶ trong viÖc thay ®æi, chuyÓn ho¸ vµ c¶ trong viÖc t¸i thiÕt<br /> lËp nh÷ng tæ chøc vµ quan niÖm truyÒn thèng cña téc ng−êi nµy (chØ ng−êi Jrai - T.§.<br /> <br /> H.) (Xem: Pierre Bernard Lafont: T¬l¬i djuat, lois coutumier du Tribu Jorai; EFEO,<br /> Paris, 1963). ViÖc thµnh lËp c¸c Toµ ¸n phong tôc (thêi Ph¸p), toµ ¸n s¾c téc (thêi<br /> chÝnh quyÒn Sµi Gßn) trªn ®Þa bµn T©y Nguyªn ®· chøng tá r»ng c¶ chÝnh quyÒn<br /> Ph¸p vµ Sµi Gßn ®Òu ph¶i ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p xÐt xö truyÒn thèng thay cho<br /> viÖc ¸p ®Æt hÖ thèng luËt ph¸p, t− ph¸p cña hä lªn khu vùc T©y Nguyªn.<br /> Trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi, ®ång bµo ®Òu ®−a ra nh÷ng qui chuÈn øng xö cña<br /> céng ®ång ®Ó mäi thµnh viªn thùc hiÖn. VÝ dô, ®Ó b¶o vÖ thiªn nhiªn, m«i tr−êng sinh th¸i, tõ<br /> ngµn x−a, ®ång bµo ®· cã nh÷ng qui ®Þnh nghiªm ngÆt vÒ téi lµm ch¸y rõng:<br /> Rõng bÞ ch¸y mµ kh«ng dËp t¾t<br /> Mäi ng−êi sÏ kh«ng cã rõng<br /> Mäi ng−êi sÏ kh«ng cã ®Êt<br /> Lµm nhµ ®õng dïng c©y n÷a<br /> Lµm chßi ®õng dïng c©y n÷a<br /> B¶o nã cÊt chßi ë trªn mÆt tr¨ng<br /> B¶o nã cÊt chßi ë trªn ng«i sao<br /> <br /> KÎ lµm ch¸y rõng sÏ bÞ xö ph¹t nÆng vµ nghiªm kh¾c v× ®· lµm tæn h¹i ®Õn lîi Ých cña céng<br /> ®ång.<br /> RÊt tiÕc lµ c¸c c¬ quan cã chøc n¨ng tuyªn truyÒn b¶o vÖ rõng ®· kh«ng hÒ biÕt ph¸t huy ý<br /> thøc b¶o vÖ rõng ®· tån t¹i ngay trong t©m thøc cña mäi thµnh viªn trong céng ®ång téc ng−êi<br /> ngay tõ xa x−a, vµ ®· trë thµnh qui chuÈn trong viÖc øng xö víi thiªn nhiªn, víi m«i tr−êng sinh<br /> th¸i cña c¸c céng ®ång téc ng−êi ë T©y Nguyªn.<br /> §Ó t¨ng c−êng vai trß cña céng ®ång trong ®êi sèng, tõ xa x−a, ®ång bµo c¸c téc<br /> ng−êi ë T©y Nguyªn ®· cã nh÷ng ph−¬ng thøc ®Ó x¸c lËp sù kiÓm so¸t cña céng<br /> ®ång ®èi víi c¸c hµnh vi cña mçi c¸ nh©n thµnh viªn trong céng ®ång Êy.<br /> Trong c¸c x· héi thÞ téc mÉu hÖ, bªn c¹nh bµ mÑ, ng−êi ®øng ®Çu thÞ téc vµ nh÷ng ng−êi<br /> con g¸i, ch¸u g¸i cïng huyÕt thèng ®»ng mÑ víi bµ, lµ nh÷ng ng−êi ®·, ®ang vµ sÏ n¾m quyÒn sö<br /> dông toµn bé tµi s¶n cña dßng hä ®−îc ®Ó chung trong ng«i nhµ dµi, céng ®ång thÞ téc mÉu hÖ ®·<br /> h×nh thµnh nªn trong cÊu tróc dßng hä t¹i ng«i nhµ dµi mét bé phËn mµ ng−êi £®ª gäi lµ D¨m dei,<br /> bao gåm toµn bé nh÷ng ng−êi ®µn «ng cã quan hÖ huyÕt thèng ®»ng mÑ víi bµ. Nh÷ng ng−êi<br /> ®µn «ng nµy dï ®· ®i lÊy vî ë lµng kh¸c, vÉn h×nh thµnh mét "tæ chøc" kiÓu héi ®ång. Mçi khi gia<br /> ®×nh cã viÖc hÖ träng, héi ®ång D¨m dei ph¶i häp l¹i bµn b¹c vµ ®−a ra nh÷ng ph−¬ng ¸n, s¸ch<br /> l−îc, hç trî, t− vÊn cho bµ mÑ, gióp ®ì bµ gi¶i quyÕt c«ng viÖc phøc t¹p kia mét c¸ch tèt nhÊt. Héi<br /> ®ång D¨m dei th−êng cã mÆt ®Ó gióp ng−êi phô n÷ ®øng ®Çu gia téc c©n nh¾c viÖc c−íi xin cho<br /> <br /> con ch¸u trong thÞ téc (trong ®ã, c©n nh¾c viÖc th¸ch c−íi, sè cña c¶i nhµ g¸i ph¶i nép cho nhµ<br /> trai, c¸c qui ®Þnh ®èi víi vî chång sÏ ph¶i tu©n thñ... ). Bëi thÕ, ®¸m c−íi tæ chøc cho thanh niªn<br /> nam n÷ trong lµng, thùc ra kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ ®¸m c−íi gi÷a hai c¸ nh©n, mµ nã cßn ®−îc sù<br /> hç trî cña toµn bé c¸c thµnh viªn trong dßng hä vµ mäi ng−êi trong dßng hä, tuú c−¬ng vÞ, vai vÕ<br /> <br /> 557<br /> <br /> cña m×nh trong dßng hä mµ tham gia, ®ãng gãp. Sù cã mÆt tham gia cña hai bªn dßng hä trong<br /> ®¸m c−íi ®· t¹o nªn sù rµng buéc chÆt chÏ cña ®«i vî chång míi c−íi, khiÕn hä ph¶i cã tr¸ch<br /> nhiÖm h¬n ®èi víi cuéc sèng chung cña hai vî chång, ®Æc biÖt lµ ph¶i c©n nh¾c kü h¬n tr−íc<br /> nh÷ng quyÕt ®Þnh ly h«n, lÊy vî kh¸c.<br /> Tæ chøc trong mçi gia ®×nh (tõ gia ®×nh nhá ®Õn gia ®×nh lín thÞ téc) thèng nhÊt víi tæ chøc<br /> trong c¶ dßng hä vµ víi tæ chøc lµng, gãp phÇn t¹o nªn mét bé m¸y thèng nhÊt, rµng buéc, chi<br /> phèi lÉn nhau, h×nh thµnh nªn mét c¬ cÊu tæ chøc céng ®ång chÆt chÏ. Héi ®ång giµ lµng tr−íc<br /> ®©y, bao gåm mét ng−êi ®øng tuæi, hiÓu biÕt vÒ phong tôc tËp qu¸n vµ nh÷ng qui ®Þnh cña lµng,<br /> sèng g−¬ng mÉu, cã uy tÝn trong d©n lµng (kh«ng h¼n lµ ng−êi cao tuæi nhÊt lµng), cïng víi c¸c<br /> thµnh viªn lµ nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu c¸c ng«i nhµ dµi, lµ nh÷ng ng−êi cã quyÒn quyÕt ®Þnh c¸c<br /> c«ng viÖc träng ®¹i cña lµng. V× cã thµnh viªn lµ nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu dßng hä, héi ®ång D¨m<br /> dei cã thÓ huy ®éng søc ng−êi, tµi s¶n cña dßng hä (tõ c¸c thµnh viªn trong dßng hä hoÆc tõ khèi<br /> <br /> tµi s¶n cña dßng hä). ChÝnh c¬ cÊu nµy ®· ph¸t huy ®−îc vai trß cña c¶ céng ®ång, t¹o nªn mèi<br /> liªn kÕt chÆt chÏ kh«ng chØ gi÷a c¸c thµnh viªn trong céng ®ång lµng mµ cßn gi÷a c¸c dßng hä<br /> víi nhau. §iÒu ®ã ®· khiÔn cho x· héi, céng ®ång lµng ë c¸c téc ng−êi T©y Nguyªn lu«n æn ®Þnh<br /> vµ bÒn v÷ng.<br /> Sau n¨m 1975, d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, T©y Nguyªn víi chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ,<br /> v¨n ho¸, x· héi trªn ®Þa bµn c¸c téc ng−êi thiÓu sè, ®· b¾t tay vµo viÖc x©y dùng nh÷ng h¹ tÇng<br /> c¬ së kinh tÕ, v¨n ho¸ cña Chñ nghÜa X· héi. Tõ 1986, T©y Nguyªn hoµ nhËp víi c¸c khu vùc<br /> kh¸c trong c¶ n−íc, tiÕn hµnh xo¸ bá chñ nghÜa quan liªu, bao cÊp, thùc hiÖn tõng b−íc tiÕn hµnh<br /> c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, ®uæi kÞp tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi cña c¸c vïng<br /> kh¸c trong c¶ n−íc.<br /> Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn kÕ ho¹ch ph¸t triÓn T©y Nguyªn, nh÷ng c¸n bé thùc hiÖn vµ qu¶n<br /> lý chóng ®· kh«ng chó ý ®Õn viÖc gi÷ g×n b¶n s¾c vµ v¨n ho¸ cña ®ång bµo c¸c téc ng−êi T©y<br /> Nguyªn, nhiÒu ®Þa ph−¬ng ®· ho¹ch ®Þnh c¸c chÝnh s¸ch cña m×nh trªn c¬ së...<br /> §Ó tr¸nh sù biÖt lËp cña mçi lµng, nh»m më réng mèi quan hÖ céng ®ång lµng truyÒn thèng<br /> thµnh mèi quan hÖ gi÷a nhiÒu lµng víi nhau, gi÷a nhiÒu céng ®ång téc ng−êi kh¸c nhau, nh»m<br /> gióp ®ång bµo T©y Nguyªn cã mét tÇm nh×n réng h¬n, cã thÓ dÔ dµng h¬n trong viÖc tiÕp thu<br /> nh÷ng yÕu tè míi trong nhËn thøc, trong khoa häc kü thuËt, gãp phÇn lµm cho c¸c lµng T©y<br /> Nguyªn hoµ nhËp víi c¸c céng ®ång téc ng−êi kh¸c, ®Æc biÖt lµ víi ng−êi ViÖt, chóng ta ®· mau<br /> chãng tæ chøc viÖc di chuyÓn nhiÒu bé phËn d©n c− ë nhiÒu n¬i, trong ®ã cã ®ång bµo c¸c téc<br /> ng−êi thiÓu sè ë phÝa B¾c, ng−êi ViÖt... ®Õn lµm ¨n, sinh sèng t¹i c¸c khu vùc tr−íc kia chØ cã<br /> ®ång bµo t¹i chç c− tró. T¹i c¸c lµng, chóng ta cæ vò cho phong trµo t¸ch hé, xo¸ bá nhµ dµi,<br /> nh»m gi¶i phãng c¸c gia ®×nh nhá khái sù chi phèi cña dßng hä vµ nh÷ng thiÕt chÕ cña gia ®×nh<br /> thÞ téc. ViÖc lµm cña chóng ta chØ nh»m mét môc tiªu (cã thÓ môc tiªu ®ã lµ ®óng vµ cÇn thiÕt<br /> ph¶i lµm) mµ quªn mÊt nh÷ng t¸c h¹i vµ nh÷ng hÖ qu¶ s©u xa do viÖc lµm ®ã g©y ra.<br /> ViÖc di d©n cã tæ chøc, song qu¸ nhanh, vµ tiÕp theo nã lµ qu¸ tr×nh di d©n tù do ®· ph¸ vì<br /> m« h×nh lµng truyÒn thèng trªn ®Þa bµn T©y Nguyªn vèn ®−îc coi lµ ®¬n vÞ c− tró t−¬ng ®èi ®éc<br /> lËp vµ khÐp kÝn cña céng ®ång téc ng−êi. Trªn c¬ së cña nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµm rÉy n¨ng<br /> suÊt thÊp, c¸c khu rõng bao quanh lµng tr−íc ®©y ®−îc coi lµ mét bé phËn cña lµng, c¸c thµnh<br /> viªn cña lµng cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ, ®ång thêi cã quyÒn khai th¸c mét sè "s¶n phÈm" cña rõng<br /> <br /> 558<br /> <br /> ®Ó bæ sung cho nguån l−¬ng thùc, thùc phÈm hoÆc cung cÊp nguyªn vËt liÖu ®Ó t¹o ra c¸c c«ng<br /> cô lao ®äng hoÆc ®å dïng gia ®×nh. §ång bµo t¹i chç mÊt quyÒn sö dông vµ quyÒn b¶o vÖ ngay<br /> t¹i c¸c khu rõng ®−îc quan niÖm truyÒn thèng vèn ®−îc coi lµ thuéc ph¹m vi cña lµng qu¶n lý.<br /> Mäi ng−êi ®Òu cã quyÒn vµo rõng khai th¸c gç b¸n kiÕm lêi bëi rõng thuéc quyÒn së h÷u cña Nhµ<br /> n−íc.<br /> Kh«ng chØ mÊt ®i nguån l−¬ng thùc, thùc phÈm ®¸ng kÓ nu«i sèng con ng−êi, mÊt quyÒn<br /> qu¶n lý rõng, ®ång bµo c¸c téc ng−êi T©y Nguyªn cßn bÞ mÊt c¶ mét nÒn v¨n ho¸ liªn quan tíi<br /> rõng vµ tr−íc kia vÉn diÔn ra d−íi c¸c gèc c©y, bªn c¸c dßng suèi, trªn c¸c t¶ng ®¸... trong rõng.<br /> Rõng kh«ng chØ lµ gç, lµ thá, lµ c¸, ®èi víi ®ång bµo T©y Nguyªn, rõng cßn lµ v¨n ho¸, lµ n¬i diÔn<br /> ra c¸c sinh ho¹t nghi lÔ vµ lÔ héi, trong ®ã, c¸c thÇn Rõng, thÇn C©y, thÇn Suèi, thÇn §¸... d−êng<br /> nh− vÉn lu«n ®øng c¹nh con ng−êi, b¶o vÖ hä chèng l¹i sù h·m h¹i cña c¸c thÇn ¸c ma d÷...<br /> ViÖc gi¶i thÓ, xo¸ bá ng«i nhµ dµi thÞ téc mét c¸ch véi vµng (v× sao kh«ng gi÷ l¹i mét nhµ<br /> dµi lµm n¬i sinh ho¹t céng ®ång thÞ téc ®Ó nhµ dµi cïng tån t¹i song song víi c¸c ng«i nhµ nhá<br /> t¸ch hé?) ®· kh«ng chØ lµm mÊt ®i mét ®Æc tr−ng v¨n ho¸ cña nhiÒu téc ng−êi T©y Nguyªn, mµ<br /> cßn lµm vì vôn mèi quan hÖ céng ®ång thÞ téc, c¬ së cña céng ®ång lµng, lµm mÊt ®i vai trß cña<br /> ng−êi chñ dßng hä, vµ do vËy, còng lµm mÊt ®i vai trß cña giµ lµng trong céng ®ång. Trong sù<br /> kiÖn th¸ng 2 n¨m 2001, khi ng−êi ta hái c¸c giµ lµng, v× sao c¸c giµ lµng kh«ng khuyªn b¶o con<br /> ch¸u kh«ng nghe lêi xói giôc cña nh÷ng kÎ xÊu, c¸c giµ lµng ®Òu tr¶ lêi r»ng, b©y giê con ch¸u nã<br /> kh«ng chÞu nghe lêi ng−êi giµ n÷a! §©y lµ mét sù thùc ®¸ng buån. Song, ®ã còng lµ mét ®iÒu tÊt<br /> yÕu. Tr−íc ®©y, uy tÝn cña c¸c giµ lµng rÊt cao, bëi bªn c¹nh uy tÝn do sù hiÓu biÕt vµ ®øc ®é cña<br /> c¸c giµ lµng, giµ lµng cßn ®−îc c¸c chñ nhµ, chñ hé, lµ nh÷ng thµnh viªn cña Héi ®ång giµ lµng<br /> ®ãng gãp c«ng søc lao ®éng vµ tiÒn cña ®−îc huy ®éng tõ c¸c dßng hä vµ tõ sè cña c¶i chung<br /> cña mçi dßng hä ®ãng gãp. Khi t¸ch hé, sè cña c¶i chung ®−îc chia cho c¸c gia ®×nh nhá. Lóc cã<br /> c«ng viÖc, ng−êi chñ hé kh«ng thÓ huy ®éng sè tµi s¶n ®· chia cho c¸c gia ®×nh nhá.<br /> Theo quan niÖm cña ®ång bµo T©y Nguyªn, c¸c thÇn linh còng n»m trong céng<br /> ®ång lµng. §ã lµ c¸c vÞ tæ tiªn, c¸c thÇn bÕp, thÇn nhµ, c¸c vÞ thÇn suèi, thÇn rõng...<br /> n»m ngay trong khu rõng thuéc ph¹m vi qu¶n lý cña lµng. Kh«ng qu¸ c¸ch bøc, linh<br /> thiªng, c¸c thÇn linh cña ng−êi T©y Nguyªn (víi hÇu hÕt c¸c téc ng−êi c− tró trªn ®Þa<br /> bµn) ®Òu rÊt gÇn gòi víi con ng−êi. Khi con ng−êi cÇn sù ñng hé, gióp ®ì cña thÇn<br /> linh, hä cét mét chÐ r−îu, n−íng mét con gµ, mêi gäi thÇn linh xuèng dù vµ phï hé<br /> cho hä. Hä th−êng tæ chøc nh÷ng lÔ còng t¹ ¬n víi lÔ vËt rÊt lín (cóng tr©u, bß... ).<br /> Song, sau lÔ giao −íc, nÕu ng−êi cóng (hoÆc gia ®×nh) gÆp n¹n, hä cho r»ng thÇn linh<br /> kh«ng phï hé cho hä, hä sÏ huû bá lÔ giao −íc tr−íc kia, vøt chiÕc vßng giao −íc<br /> xuèng ®Êt.<br /> Sù xuÊt hiÖn c¸c thÇn linh trong ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn cña ®ång bµo T©y Nguyªn<br /> kh«ng chØ mang tÝnh chÊt mª tÝn. §ã chÝnh lµ ph−¬ng thøc mµ ®ång bµo th−êng sö dông ®Ó ®iÒu<br /> chØnh c¸ch øng xö gi÷a con ng−êi víi thÕ giíi tù nhiªn, gi÷a con ng−êi víi céng ®ång.<br /> Nh÷ng kÎ vi ph¹m m«i tr−êng sinh th¸i ph¶i lµm lÔ cóng t¹i ngay n¬i vi ph¹m. ViÖc t¹ lçi<br /> tr−íc thÇn linh nh»m lµm cho kÎ vi ph¹m rót kinh nghiÖm, tù ®iÒu chØnh c¸c hµnh vi cña m×nh,<br /> kh«ng d¸m t¸i ph¹m n÷a. Kh«ng chØ trõng ph¹t nh÷ng kÎ vi ph¹m lçi víi tù nhiªn, mµ nh÷ng<br /> ng−êi vi ph¹m mèi quan hÖ céng ®ång còng sÏ lµm cho thÇn linh næi gi©n, nÕu kh«ng cóng t¹, sÏ<br /> <br /> 559<br /> <br />