519
PHƯƠNG PHÁP NÊU VẤN ĐỀ TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC KINH
TẾ VÀ PHÁP LUẬT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
CHO HỌC SINH
Phan Thị Thu Hà
Khoa Giáo dục Tiểu học - Mầm non,
Trường Đại học Quảng Bình, Quảng Bình
TÓM TẮT
Phương pháp nêu vấn đề trong dạy học môn Giáo dục Kinh tế và Pháp
luật là một trong những phương pháp dạy học mới nhằm kích thích tính tự học
và chủ động giải quyết các vấn đề của học sinh. Đây là phương pháp dạy học
hiện đại và hiệu quả. Bài viết chia sẻ những nội dung cơ bản và những đề xuất
nhằm nâng cao hiệu quả việc sử dụng phương pháp nêu vấn đề trong dạy học
môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật theo định hướng phát triển năng lực cho học
sinh.
Từ khóa: Kinh tế và pháp luật; phương pháp nêu vấn đề; phát triển năng lực
1. Đặt vấn đề
Đổi mới phương pháp dạy học đang là yêu cầu bắt buộc đối với giáo viên
khi thực hiện Chương trình giáo dục phổ thông (GDPT) 2018. Với việc sử dụng
hiệu quả phương pháp nêu vấn đề vào dạy học sẽ góp phần phát triển phẩm chất,
năng lực cho học sinh đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục ở nước ta hiện nay.
Trong thời gian qua, việc dạy học môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật theo
chương trình mới đã được nhiều giáo viên quan tâm, chú trọng, nâng cao chất
lượng dạy học kích thích tính tích cực, chủ động và hứng thú học tập của học
sinh, sưu tầm dụng cụ trực quan để bài giảng thêm sinh động, vận dụng các
phương pháp dạy học tích cực, sử dụng phương tiện dạy học hiện đại, học sinh
chủ động hơn trong học tập. Tuy nhiên vẫn còn tồn tại nhiều bất cập, cụ thể:
nhiều giáo viên lạm dụng phương pháp thuyết trình làm cho không khí lớp học
nhàm chán, chất lượng dạy học chưa cao. Mặc dù đổi mới phương pháp dạy học
theo định hướng năng lực đã trở thành nguyên tắc dạy học, được quán triệt đến
từng giáo viên, tuy nhiên đến nay phổ biến vẫn là phương pháp dạy học truyền
thống. Mặt khác, nhiều giáo viên chưa đầu tư, chưa linh hoạt trong vận dụng
phương pháp dạy học tích cực dẫn đến chất lượng bài dạy chưa cao.
520
Trong chương trình trung học phổ thông (THPT) hiện nay, môn Giáo dục
Kinh tế và Pháp luật có một vị trí và vai trò quan trọng đối với việc hình thành
và phát triển nhân cách của học sinh, đồng thời cung cấp cho các em những kiến
thức cơ bản về kinh tế và pháp luật. Môn học không chỉ cung cấp cho học sinh
kiến thức phù hợp đặc điểm lứa tuổi, mà quan trọng hơn là hình thành và phát
triển những kỹ năng vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn cuộc sống. Để phù
hợp với đặc trưng môn học, đồng thời thực hiện tốt phương pháp dạy học theo
định hướng năng lực thì việc sử dụng phương pháp nêu vấn đề trong dạy học là
rất cần thiết và hiệu quả. Vì vậy, nghiên cứu những nội dung cơ bản và những đề
xuất nhằm nâng cao hiệu quả việc vận dụng phương pháp nêu vấn đề trong dạy
học môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật theo định hướng phát triển năng lực cho
học sinh có ý nghĩa quan trọng và phù hợp xu hướng dạy học hiện nay.
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Một số vấn đề lý luận
2.1.1. Phương pháp nêu vấn đề trong dạy học Giáo dục Kinh tế và Pháp luật ở
trường THPT
Nội dung chủ yếu của môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật là giáo dục đạo
đức, kỹ năng sống, pháp luật và kinh tế. Ở mỗi lớp 10 - 12, những học sinh có định
hướng theo học các ngành Giáo dục chính trị, Giáo dục công dân, Kinh tế, Hành
chính, Pháp luật… được chọn học một số chuyên đề học tập phù hợp với nhu cầu
và định hướng nghề nghiệp.
Theo Phùng Văn Bộ (2001)
1
: “Phương pháp nêu vấn đề là phương pháp
dạy học dựa trên sự điều khiển quá trình học tập, phát huy tính độc lập, tư duy,
nhận thức của đối tượng người học”. Có thể hiểu phương pháp dạy học nêu vấn
đề là một phương pháp dạy học mà ở đó quá trình dạy - học được tổ chức bằng
cách tạo ra tình huống có vấn đề và triển khai quá trình giải quyết tình huống
đó nhằm tạo ra ở người học nhu cầu tự phát hiện và giải quyết các nhiệm vụ học
tập để tiếp thu tri thức, rèn luyện kỹ năng và hình thành tư tưởng, thái độ. Nếu
như phương pháp dạy học truyền thống chủ yếu là tác động từ bên ngoài vào đối
tượng học tập thì phương pháp dạy học nêu vấn đề kích thích nhu cầu nhận thức từ
bên trong, tạo ra khả năng tư duy độc lập và sáng tạo cho người học, nhằm biến quá
trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo.
Phương pháp nêu vấn đề là cách thức người giáo viên xây dựng và đưa ra
những tình huống có vấn đề dưới dạng câu hỏi, tình huống, bài tập có tính chất
1
Phùng Văn Bộ (2001), Một số vấn đề về phương pháp giảng dạy và nghiên cứu triết học, Nxb Giáo
dục, Hà Nội.
521
nghiên cứu trong một hệ thống nhất định, để học sinh tự tìm tòi và dần tiếp thu
được những kinh nghiệm hoạt động, nghiên cứu, học tập sáng tạo. Trong dạy học
nói chung và trong giảng dạy Giáo dục Kinh tế và Pháp luật nói riêng, đối với
tình huống có vấn đề, giáo viên không chỉ đưa ra những câu hỏi và bài tập thông
thường mà phải đặt câu hỏi như thế nào để gợi mở tư duy trong mỗi học sinh,
tạo ra sự mâu thuẫn giữa kiến thức và kinh nghiệm sẵn có và những kiến thức
mới, nhờ đó học sinh tự lôi cuốn mình vào việc giải quyết vấn đề. Giáo dục Kinh
tế và Pháp luật ở THPT là môn học nghiên cứu một cách cơ bản nhất những nội
dung về đạo đức, pháp luật, kinh tế… Điều đó cho thấy, giá trị môn học này
không chỉ dừng lại ở những tri thức lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn to lớn.
Chính vì vậy, đòi hỏi giáo viên phải đưa thực tiễn vào trang giáo án một cách
tinh tế, sinh động, phải thường xuyên gắn tri thức khoa học trong môn học để
luận giải những vấn đề thực tiễn trong nước và thế giới một cách kịp thời và hiệu
quả, trên cơ sở đó tìm ra những tình huống có vấn đề để học sinh nghiên cứu và
giải quyết.
Khác với các bộ môn khoa học khác, trong giảng dạy môn Giáo dục Kinh
tế và Pháp luật, việc mô tả và giải thích của giáo viên chiếm thời gian rất lớn, trên
cơ sở đó hướng học sinh tới việc hiểu và nắm chắc các tri thức trừu tượng và khái
quát cao. Đồng thời giáo viên cần phải từng bước hình thành ở học sinh thói quen
tuân theo, biết cách vận dụng các quy luật khách quan, biết sử dụng các tri thức đã
thu nhận vào nhận thức và hoạt động thực tiễn. Muốn vậy, học sinh phải biết đặt ra
và giải quyết vấn đề dưới sự hướng dẫn của giáo viên hoặc tự bản thân thực hiện.
2.1.2. Đặc trưng của giảng dạy nêu vấn đề
Giảng dạy nêu vấn đề là sự giải thích một hiện tượng hay sự kiện nào đó
thông qua việc đặt ra và giải quyết vấn đề do học sinh thực hiện dưới sự hướng dẫn
của giáo viên. Rõ ràng, hạt nhân trong giảng dạy nêu vấn đề là việc hình thành vấn
đề, ở đây vai trò của giáo viên rất quan trọng. Giáo viên có thể dùng hệ thống câu
hỏi phù hợp với tri thức và đối tượng học sinh để đưa họ vào tình huống có vấn đề,
hoặc dưới sự hướng dẫn của giáo viên, học sinh có thể tự đưa mình vào tình huống
có vấn đề. Quá trình giải thích chỉ đạt được thông qua việc giải quyết vấn đề đã đặt
ra. Kết quả của việc giảng dạy nêu vấn đề không chỉ đơn giản là tổng số các tri thức
mà học sinh thu nhận được, mà còn hình thành ở học sinh ý nghĩa bên trong của các
sự kiện, tức là hiểu biết bản chất của sự kiện, biết độc lập nêu ra sự giải thích. Trong
khi giải thích vấn đề, tùy theo mức độ câu hỏi và trình độ học sinh, giáo viên có thể
gợi ý nếu cần. Song một điều không kém phần quan trọng, nếu không muốn nói là
quan trọng nhất, sau khi học sinh đã giải quyết vấn đề, giáo viên phải nhận xét, đánh
522
giá, hệ thống hóa tri thức cần thu nhận.
Phương pháp nêu vấn đề trong giảng dạy môn Giáo dục Kinh tế và Pháp
luật ở trường THPT xuất phát từ bản thân chính bộ môn, là một bộ môn trang bị
cho học sinh những tri thức cơ bản và thiết thực về đạo đức, pháp luật, kinh tế…
Môn học này đòi hỏi phải có phương pháp truyền thụ và lĩnh hội gắn liền với thực
tiễn. Với phương pháp nêu vấn đề, học sinh sẽ nắm vững, hiểu sâu và rộng tri thức,
biết tự mình đặt ra và giải quyết vấn đề. Điều này, rõ ràng, phụ thuộc vào phương
pháp và tư duy hành động. Tư duy đúng, hành động sẽ phù hợp với thực tế cuộc
sống, mang lại hiệu quả tốt. Tư duy sai, hành động sẽ không mang lại hiệu quả mong
muốn, đôi khi dẫn đến sai lầm nghiêm trọng. Vì thế, việc rèn luyện phương pháp
này cho học sinh là rất quan trọng.
Ngày nay, khi con người đang ngày càng vươn lên sự thống trị thế giới khách
quan, khoa học và công nghệ phát triển mạnh mẽ, đời sống xã hội của thế giới đang
có những biến động và biến đổi, việc định hướng tư duy và hành động bằng phương
pháp khoa học của thế hệ tương lai càng trở nên cấp thiết. Để đạt được kết quả tốt,
bản thân học sinh phải chủ động thu nhận, rèn luyện và củng cố phương pháp này
trong học tập. Sự kết hợp chặt chẽ và chủ động giữa giáo viên và học sinh, trong đó
giáo viên giữ vai trò chủ đạo, là rất cần thiết nhằm đạt tới hiệu quả cao của việc
giảng dạy và học tập. Tuy phương pháp giảng dạy nêu vấn đề có tác dụng to lớn
trong việc truyền thụ và lĩnh hội tri thức, song cũng không thể coi đó là một phương
pháp vạn năng, được áp dụng cho mọi bài giảng. Phương pháp này cũng chỉ là một
trong các phương pháp giảng dạy, tùy theo từng bài giảng, từng vấn đề, giáo viên
sử dụng độc lập phương pháp nêu vấn đề hoặc sử dụng kết hợp nó với các phương
pháp khác. Nghệ thuật sư phạm chính là ở chỗ biết kết hợp hài hòa các phương
pháp, biết lựa chọn, sử dụng phương pháp dạy học theo từng đối tượng, theo nội
dung bài giảng, biết thay đổi các phương pháp theo tiến trình giảng dạy, theo tâm -
sinh lý của học sinh nhằm đạt được hiệu quả cao nhất.
2.2. Sử dụng phương pháp nêu vấn đề trong dạy học Giáo dục Kinh tế và
Pháp luật
2.2.1. Những giai đoạn cơ bản của phương pháp nêu vấn đề trong dạy học môn
Giáo dục Kinh tế và Pháp luật ở trường THPT
Căn cứ vào lý luận của phương pháp nêu vấn đề trong giảng dạy, có thể phân
chia tiến trình giảng dạy môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật ở trường THPT theo
ba giai đoạn cơ bản như sau: (1) Xây dựng tình huống có vấn đề; (2) Giải quyết vấn
đề; (3) Kiểm tra, đánh giá việc giải quyết vấn đề.
- Giai đoạn 1: Xây dựng tình huống có vấn đề
523
Đây là giai đoạn rất quan trọng nhằm định hướng, giúp ý thức được nhiệm
vụ học tập và tạo ra tiền đề ban đầu kích thích hứng thú của học sinh. Bằng các thủ
pháp sư phạm khác nhau, giáo viên đưa ra vấn đề cần giải quyết và đưa học sinh
vào tình huống có vấn đề. Vấn đề được nêu ra bên cạnh đảm bảo tính mới, phải có
mối liên hệ nhất định đối với vốn tri thức học sinh đã có. Điều quan trọng ở đây là
sự hướng dẫn của giáo viên. Nếu giáo viên biết khéo léo giúp học sinh tìm ra mối
liên hệ giữa tri thức mới và tri thức cũ thì học sinh có thể tự giải quyết được nhiệm
vụ tiếp thu tri thức mới. Trong khi hướng dẫn cần lưu ý sao cho mọi học sinh đều
có thể tự mình tìm ra mối liên hệ giữa cái cũ và cái mới, biết cách lập luận, lý giải
tri thức mới trên cơ sở tri thức đã có theo trình tự chặt chẽ.
Vấn đề được nêu ra có thể là vấn đề đơn giản hoặc vấn đề phức tạp. Vấn đề
đơn giản chỉ bao gồm trong đó một tri thức rất hẹp, dễ dàng được giải quyết. Trong
môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật, dường như mọi vấn đề nêu ra trong bài giảng
đều là vấn đề phức tạp. Bởi vì, bản thân tri thức bộ môn đã mang tính trừu tượng và
khái quát cao, học sinh lại mới tiếp cận với tri thức đó trong khi vốn sống, vốn tri
thức còn quá ít. Chẳng hạn, ngay ở những bài đầu tiên của chương trình lớp 10, học
sinh đã vấp phải những vấn đề phức tạp về pháp luật, Hiến pháp, hệ thống chính
trị... Học sinh cần được hướng dẫn giải quyết từng vấn đề nhỏ theo hệ thống hóa
kiến thức, làm nổi bật bản chất của vấn đề. Ví dụ khi dạy Bài 06 - Thuế (Sách giáo
khoa Giáo dục Kinh tế và Pháp luật 10), học sinh cần nhận biết được khái niệm
thuế thông qua một số tình huống có vấn đề thực tiễn như: Ông H bán một căn
nhà và phải nộp thuế 2% từ việc chuyển nhượng bất động sản đó theo quy định của
Luật thuế thu nhập cá nhân. Vấn đề này đặt ra các câu hỏi như sau:
1/ Vì sao phải nộp thuế? Việc nộp thuế là tự nguyện hay bắt buộc?
2/ Nộp thuế cho ai?
3/ Thuế là gì?
Việc tổ chức thực hiện có thể triển khai như ở Bảng 1.
Bảng 1. Các bước tiến hành dạy học Bài 06 - Thuế (Giáo dục Kinh tế và
Pháp luật 10)
Các bước
Hoạt động của giáo viên
Hoạt động của học sinh
Chuyển giao
nhiệm vụ
Tổ chức cho học sinh đọc
tình huống
Đọc tình huống
Thực hiện nhiệm
vụ
Theo dõi, quan sát học sinh
học tập và thực hiện nhiệm
vụ
Thực hiện các nhiệm vụ
