Quản lý chất thải rắn và chất thải y tế

Chia sẻ: A A | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:32

Thêm vào BST

Báo xấu

384
lượt xem 79
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo luận văn - đề án 'quản lý chất thải rắn và chất thải y tế', luận văn - báo cáo phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Quản lý chất thải rắn và chất thải y tế

LUẬN VĂN QUẢN LÝ CHẤT RẮN VÀ CHẤT THẢI Y TẾ
2. NhËn biÕt vµ ph©n lo¹i ®−îc c¸c lo¹i chÊt th¶i r¾n vµ nguån gèc cña chóng. 3. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng t¸c ®éng cña chÊt th¶i r¾n lªn m«i tr−êng vµ søc khoÎ con ng−êi. 4. HiÓu ®−îc c¸c nguyªn lý vÒ qu¶n lý chÊt th¶i vµ h¹n chÕ sù ph¸t sinh chÊt th¶i. 5. Tr×nh bµy ®−îc c¸c vÊn ®Ò vÒ chÊt th¶i r¾n y tÕ vµ c«ng t¸c qu¶n lý chÊt th¶i y tÕ. 1. GIíI THIÖU CHUNG C¸c hÖ sinh th¸i vÒ mÆt b¶n chÊt lµ bÒn v÷ng v× chóng cã kh¶ n¨ng ph©n huû vµ t¸i t¹o c¸c chÊt dinh d−ìng b»ng c¸ch t¸i sö dông c¸c yÕu tè trong hÖ. Tõ xa x−a, nh÷ng ng−êi nguyªn thuû vµ nh÷ng nÒn v¨n minh cæ x−a kh«ng ph¶i ®èi ®Çu víi nh÷ng vÊn ®Ò vÒ chÊt th¶i r¾n bëi v× chÊt th¶i chñ yÕu trong nh÷ng thêi kú nµy lµ nh÷ng chÊt th¶i cã nguån gèc h÷u c¬, dÔ bÞ ph©n huû bëi c¸c vi sinh vËt. H¬n n÷a, do d©n sè thÕ giíi trong thêi gian nµy cßn Ýt nªn l−îng chÊt th¶i t¹o ra còng kh«ng lín. VÊn ®Ò chÊt th¶i r¾n ngµy cµng trë nªn phøc t¹p h¬n khi d©n sè thÕ giíi ngµy cµng t¨ng, kÌm theo ®ã lµ chÊt th¶i ngµy cµng gia t¨ng vÒ sè l−îng còng nh− chñng lo¹i: chÊt th¶i ho¸ häc, chÊt th¶i láng, chÊt th¶i r¾n, chÊt th¶i h¹t nh©n vµ c¸c chÊt th¶i ®éc h¹i. Do vËy, c¸c ph−¬ng ph¸p kiÓm so¸t vµ qu¶n lý chÊt th¶i r¾n cã hiÖu qu¶ cÇn ph¶i ®−îc ¸p dông. 2. §ÞNH NGHÜA CHÊT TH¶I R¾N ChÊt th¶i r¾n lµ chÊt th¶i ë d¹ng r¾n ph¸t sinh tõ c¸c ho¹t ®éng sinh ho¹t, th−¬ng m¹i, dÞch vô ®« thÞ, n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, x©y dùng v.v. ChÊt th¶i r¾n do ho¹t ®éng sinh ho¹t, ®« thÞ ®−îc gäi lµ chÊt th¶i r¾n ®« thÞ; chÊt th¶i r¾n do ho¹t ®éng c«ng nghiÖp ®−îc gäi lµ chÊt th¶i r¾n c«ng nghiÖp; chÊt th¶i r¾n do ho¹t ®éng phßng bÖnh vµ ch÷a bÖnh ®−îc gäi lµ chÊt th¶i r¾n y tÕ; chÊt th¶i r¾n do ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®−îc gäi lµ chÊt th¶i r¾n n«ng nghiÖp. 3. PH¢N LO¹I Vµ THµNH PHÇN CHÊT TH¶I R¾N HiÖn nay cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i chÊt th¶i r¾n. Sau ®©y lµ mét sè c¸ch ph©n lo¹i th«ng dông: 3.1. Theo vÞ trÝ h×nh thµnh Ng−êi ta ph©n biÖt r¸c hay chÊt th¶i r¾n trong nhµ, ngoµi nhµ, trªn ®−êng phè, chî... 3.2. Theo thµnh phÇn hãa häc vµ vËt lý Ng−êi ta ph©n biÖt theo c¸c thµnh phÇn h÷u c¬ /v« c¬, ch¸y ®−îc/ kh«ng ch¸y ®−îc, kim lo¹i / phi kim, da, giÎ vôn, cao su, chÊt dÎo... 111
3.3. Theo b¶n chÊt nguån t¹o thµnh, chÊt th¶i r¾n ®−îc ph©n thµnh c¸c lo¹i 3.3.1.ChÊt th¶i r¾n sinh ho¹t Lµ nh÷ng chÊt th¶i liªn quan ®Õn c¸c ho¹t ®éng sinh ho¹t cña con ng−êi, nguån t¹o thµnh chñ yÕu tõ c¸c khu d©n c−, c¸c c¬ quan, tr−êng häc, c¸c trung t©m dÞch vô th−¬ng m¹i. ChÊt th¶i r¾n sinh ho¹t cã thµnh phÇn bao gåm kim lo¹i, sµnh sø, thñy tinh, g¹ch ngãi vì, ®Êt, ®¸, cao su, chÊt dÎo, thùc phÈm d− thõa hoÆc qu¸ h¹n sö dông, x−¬ng ®éng vËt, tre, gç, l«ng gµ l«ng vÞt, v¶i, giÊy, r¬m, r¹, x¸c ®éng vËt, vá rau qu¶ v.v... Theo ph−¬ng diÖn khoa häc, c¸c chÊt th¶i nµy cã thÓ ph©n biÖt nh− sau: − ChÊt th¶i thùc phÈm: bao gåm c¸c thøc ¨n thõa, rau qu¶... lo¹i chÊt th¶i nµy mang b¶n chÊt dÔ ph©n huû sinh häc, qu¸ tr×nh ph©n huû t¹o ra c¸c mïi khã chÞu, ®Æc biÖt trong ®iÒu kiÖn thêi tiÕt nãng, Èm. Ngoµi c¸c thøc ¨n d− thõa tõ gia ®×nh cßn cã c¸c thøc ¨n d− thõa tõ c¸c bÕp ¨n tËp thÓ, c¸c nhµ hµng, kh¸ch s¹n, ký tóc x¸, chî... − ChÊt th¶i trùc tiÕp cña ®éng vËt chñ yÕu lµ ph©n, bao gåm ph©n ng−êi vµ ph©n cña c¸c ®éng vËt kh¸c. − ChÊt th¶i láng chñ yÕu lµ bïn ga cèng r·nh, lµ c¸c chÊt th¶i tõ c¸c khu vùc sinh ho¹t cña d©n c−. − Tro vµ c¸c chÊt d− thõa th¶i bá kh¸c bao gåm: c¸c lo¹i vËt liÖu sau ®èt ch¸y, c¸c s¶n phÈm sau khi ®un nÊu b»ng than, cñi vµ c¸c chÊt th¶i dÔ ch¸y kh¸c trong gia ®×nh, trong kho cña c¸c c«ng së, c¬ quan, xÝ nghiÖp, c¸c lo¹i xØ than. C¸c chÊt th¶i r¾n kh¸c tõ ®−êng phè cã thµnh phÇn chñ yÕu nh− l¸ c©y, que, cñi, nilon, vá bao gãi... 3.3.2. ChÊt th¶i r¾n c«ng nghiÖp Lµ chÊt th¶i ph¸t sinh tõ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, tiÓu thñ c«ng nghiÖp. C¸c nguån ph¸t sinh chÊt th¶i c«ng nghiÖp gåm: − C¸c phÕ th¶i tõ vËt liÖu trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, tro, xØ trong c¸c nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn. − C¸c phÕ th¶i tõ nhiªn liÖu phôc vô cho s¶n xuÊt. − C¸c phÕ th¶i trong qu¸ tr×nh c«ng nghÖ. − Bao b× ®ãng gãi s¶n phÈm. 3.3.3. ChÊt th¶i x©y dùng Lµ c¸c phÕ th¶i nh− ®Êt, ®¸, g¹ch, ngãi, bª t«ng vì do c¸c ho¹t ®éng ph¸ dì, x©y dùng c«ng tr×nh...chÊt th¶i x©y dùng gåm: − VËt liÖu x©y dùng trong qu¸ tr×nh dì bá c«ng tr×nh x©y dùng. − §Êt ®¸ do viÖc ®µo mãng trong x©y dùng. 112
− C¸c vËt liÖu nh− kim lo¹i, chÊt dÎo... − C¸c chÊt th¶i tõ c¸c hÖ thèng c¬ së h¹ tÇng kü thuËt nh− tr¹m xö lý n−íc thiªn nhiªn, n−íc th¶i sinh ho¹t, bïn cÆn tõ c¸c cèng tho¸t n−íc thµnh phè. 3.3.4. ChÊt th¶i n«ng nghiÖp ChÊt th¶i n«ng nghiÖp lµ nh÷ng chÊt th¶i vµ mÈu thõa th¶i ra tõ c¸c ho¹t ®éng n«ng nghiÖp, thÝ dô nh− trång trät, thu ho¹ch c¸c lo¹i c©y trång, c¸c s¶n phÈm th¶i ra tõ chÕ biÕn s÷a, chÊt th¶i cña c¸c lß giÕt mæ... HiÖn t¹i viÖc qu¶n lý vµ x¶ c¸c lo¹i chÊt th¶i n«ng nghiÖp kh«ng thuéc vÒ tr¸ch nhiÖm cña c¸c c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ cña c¸c ®Þa ph−¬ng. 3.4. Ph©n lo¹i theo møc ®é nguy h¹i 3.4.1. ChÊt th¶i nguy h¹i Bao gåm c¸c lo¹i chÊt dÔ g©y ph¶n øng phô, ®éc h¹i, chÊt th¶i sinh häc dÔ thèi r÷a, c¸c chÊt dÔ ch¸y, næ hoÆc c¸c chÊt th¶i phãng x¹, c¸c chÊt th¶i nhiÔm khuÈn, l©y lan.... cã nguy c¬ ®e däa tíi søc khoÎ con ng−êi, ®éng vËt, c©y cá v.v... ChÊt th¶i nguy h¹i lµ nh÷ng chÊt mang Ýt nhÊt mét trong 4 ®Æc tÝnh nguy h¹i nh− sau: ®éc tÝnh, dÔ ch¸y, ¨n mßn, tÝnh ph¶n øng. − §éc tÝnh: ®éc tÝnh ë ®©y mang nghÜa lµ møc ®éc h¹i tiÒm tµng ®èi víi søc khoÎ con ng−êi. − DÔ ch¸y: c¸c hîp chÊt dÔ ch¸y lµ c¸c chÊt láng cã ®iÓm bèc ch¸y d−íi 60oC hoÆc c¸c chÊt kh«ng ph¶i d¹ng láng cã kh¶ n¨ng g©y ch¸y th«ng qua va ch¹m, hót Èm, hoÆc thay ®æi ho¸ häc tù nhiªn. C¸c dung m«i h÷u c¬, dÇu, chÊt dÎo vµ s¬n lµ nh÷ng hîp chÊt dÔ ch¸y. − ¡n mßn: c¸c chÊt th¶i ¨n mßn lµ nh÷ng chÊt cã pH d−íi 2 hoÆc h¬n 12,5; cã thÓ ph¸ huû c¸c m« sèng hoÆc ¨n mßn c¸c chÊt th«ng qua c¸c ph¶n øng ho¸ häc. Nh÷ng hîp chÊt ¨n mßn nµy, ch¼ng h¹n nh− c¸c chÊt acid, kiÒm, c¸c chÊt tÈy röa, chÊt th¶i cña ¾c quy lµ mèi ®e däa lín ®èi víi søc khoÎ con ng−êi. − TÝnh ph¶n øng: c¸c chÊt th¶i ph¶n øng gåm c¸c lo¹i ®¹n d−îc cò hoÆc nh÷ng chÊt th¶i ho¸ häc nhÊt ®Þnh cã kh¶ n¨ng ph¶n øng m¹nh víi kh«ng khÝ hoÆc víi n−íc. Chóng cã thÓ næ vµ t¹o ra c¸c khÝ ®éc h¹i. Do tÝnh nguy hiÓm cña chÊt th¶i r¾n ®éc h¹i nh− trªn, chóng ta ph¶i cã c¸c biÖn ph¸p thu gom, b¶o qu¶n, vËn chuyÓn, vµ xö lý thÝch hîp, tr¸nh kh«ng ®Ó l¹i t¸c ®éng xÊu ®èi víi m«i tr−êng vµ søc khoÎ con ng−êi. 3.4.2. ChÊt th¶i kh«ng nguy h¹i ChÊt th¶i kh«ng nguy h¹i lµ nh÷ng lo¹i chÊt th¶i kh«ng chøa c¸c chÊt vµ hîp chÊt cã mét trong c¸c ®Æc tÝnh nguy h¹i trùc tiÕp hoÆc t−¬ng t¸c thµnh phÇn. 113
Trong sè c¸c chÊt th¶i cña thµnh phè, chØ cã mét tØ lÖ rÊt nhá chÊt th¶i cã thÓ s¬ chÕ dïng ngay trong s¶n xuÊt vµ tiªu dïng, cßn phÇn lín lµ huû bá hoÆc ph¶i qua mét qu¸ tr×nh chÕ biÕn phøc t¹p, qua nhiÒu kh©u míi cã thÓ sö dông l¹i nh»m ®¸p øng nhu cÇu kh¸c nhau cña con ng−êi. L−îng chÊt th¶i trong thµnh phè t¨ng lªn do t¸c ®éng cña nhiÒu nh©n tè nh−: sù t¨ng tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt, sù gia t¨ng d©n sè, sù ph¸t triÓn vÒ tr×nh ®é vµ tÝnh chÊt cña tiªu dïng trong thµnh phè.... 4. CHÊT TH¶I R¾N §¤ THÞ 4.1. Kh¸i niÖm HiÖn nay vÉn ch−a cã nh÷ng ®Þnh nghÜa râ rµng vÒ chÊt th¶i r¾n ®« thÞ. Nh− trªn ®· tr×nh bµy: chÊt th¶i r¾n do ho¹t ®éng sinh ho¹t, ®« thÞ ®−îc gäi lµ chÊt th¶i r¾n ®« thÞ. Theo kh¸i niÖm Ng©n hµng ThÕ giíi (World Bank), chÊt th¶i r¾n ®« thÞ lµ lo¹i chÊt th¶i r¾n ®−îc ph¸t sinh tõ nhiÒu nguån th¶i nh−: sinh ho¹t, th−¬ng m¹i, c«ng nghiÖp, x©y dùng, tõ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt, ph¸ huû hoÆc c¸c ho¹t ®éng kh¸c t¹i ®« thÞ (WB,1999). Trong c¸c lo¹i chÊt th¶i r¾n, chÊt th¶i r¾n ®« thÞ ®−îc coi lµ lo¹i chÊt th¶i cã nguån ph¸t sinh ®a d¹ng nhÊt. 4.2. L−îng ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n ®« thÞ (LPSCTR§T) L−îng chÊt th¶i t¹o thµnh hay cßn gäi lµ tiªu chuÈn t¹o r¸c ®−îc ®Þnh nghÜa lµ l−îng r¸c th¶i ph¸t sinh tõ ho¹t ®éng cña mét ng−êi trong mét ngµy ®ªm (kg/ng−êi/ngµy ®ªm). Theo b¸o c¸o cña Ng©n hµng ThÕ giíi (WB, 1999), nh÷ng n−íc nghÌo cã tû lÖ phÇn tr¨m d©n ®« thÞ thÊp nhÊt vµ l−îng ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n ®« thÞ còng thÊp nhÊt, kho¶ng tõ 0,4 ®Õn 0,9 kg/ng−êi/ngµy ®ªm. C¸c n−íc cã GNP/ng−êi thÊp h¬n 400 USD cã l−îng ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n ®« thÞ d−íi 0,7 kg /ng−êi/ngµy ®ªm. Do vËy, nªn ®èi víi c¸c n−íc cã tû lÖ GNP/ng−êi ë møc trung b×nh theo ®¸nh gi¸ cña WB, tû lÖ l−îng ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n ®« thÞ giao ®éng trong kho¶ng 0,5 ®Õn 1,1 kg/ng−êi/ngµy. Trong khi c¸c n−íc giµu, cã GNP/ng−êi cao, tû lÖ nµy kho¶ng 1,1 ®Õn 5,07 kg /ng−êi/ ngµy. B¶ng 5.1 cho thÊy sù kh¸c nhau vÒ l−îng r¸c th¶i r¾n ë mét sè n−íc, nã cho thÊy c¸c n−íc giµu chÝnh lµ c¸c n−íc ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh vÒ t×nh tr¹ng « nhiÔm hiÖn nay trªn ph−¬ng diÖn toµn cÇu. B¶ng 5.1. L−îng ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n t¹i mét sè n−íc Tªn n−íc GNP/ng−êi D©n sè ®« thÞ LPSCTR§T hiÖn hiÖn nay (%tæng nay (1995 USD) sèt) (kg/ng−êi/ngµy) N−íc thu nhËp thÊp 490 27,8 0,64 114
Nepal 200 13,7 0,5 B¨ngladesh 240 18,3 0,49 ViÖt Nam 240 20,8 0,55 340 26,8 0,46 Ên §é Trung Quèc 620 30,3 0,79 N−íc thu nhËp trung b×nh 1410 37,6 0,73 Indonesia 980 35,4 0,76 Philippines 1050 54,2 0,52 Th¸i Lan 2740 20 1,1 Malaysia 3890 53,7 0,81 N−íc cã thu nhËp cao 30990 79,5 1,64 Hµn Quèc 9700 81,3 1,59 Hång K«ng 22990 95 5,07 Singapore 26730 100 1,10 NhËt B¶n 39640 77,6 1,47 (Nguån: World Bank, b¶ng 3, trang 7, 1999 ) Tiªu chuÈn t¹o r¸c trung b×nh theo ®Çu ng−êi ®èi víi tõng lo¹i chÊt th¶i r¾n mang tÝnh ®Æc thï cña tõng ®Þa ph−¬ng vµ phô thuéc vµo møc sèng, v¨n minh cña d©n c− ë mçi khu vùc. 4.3. Nh÷ng nguy c¬ vµ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan tíi r¸c th¶i r¾n ®« thÞ NÕu r¸c th¶i kh«ng ®−îc qu¶n lý mét c¸ch hîp lý, r¸c th¶i r¾n ®« thÞ sÏ g©y ra nhiÒu ¶nh h−ëng xÊu tíi m«i tr−êng vµ søc khoÎ con ng−êi. D−íi ®©y tr×nh bµy mét trong sè nh÷ng ¶nh h−ëng chÝnh cña sù « nhiÔm r¸c th¶i r¾n t¹i ®« thÞ. R¸c th¶i kh«ng ®−îc thu gom t¹i ®Çu cuèi ë c¸c cèng tho¸t n−íc cña ®« thÞ cã thÓ dÉn tíi t¾c c¸c ®−êng cèng tho¸t n−íc, nguyªn nh©n g©y lôt khi m−a lín vµ ¶nh h−ëng vÖ sinh m«i tr−êng. C¸c lo¹i c«n trïng, sinh vËt g©y bÖnh cã thÓ ph¸t triÓn trªn mét sè lo¹i chÊt th¶i. Ph©n ng−êi vµ c¸c ®éng vËt nu«i, c¸c lo¹i thøc ¨n th¶i bá lµ m«i tr−êng thuËn lîi cho c¸c loµi c«n trïng trung gian truyÒn bÖnh nh−: ruåi, nhÆng, gi¸n. Trªn thùc tÕ, phÇn lín chÊt th¶i r¾n ë n−íc ta ®Òu cã chøa ph©n ng−êi, giÊy vÖ sinh. Ph©n ng−êi lµ mét ph−¬ng tiÖn lan truyÒn bÖnh nguy hiÓm. Ph©n ng−êi lÉn trong r¸c th¶i chøa nhiÒu mÇm bÖnh vµ rÊt dÔ ph¸t t¸n ra ngoµi. C¸c mÇm bÖnh trùc tiÕp g©y t¸c h¹i cho søc khoÎ cña c¸c c«ng nh©n vÖ sinh, nh÷ng ng−êi nhÆt r¸c, bíi r¸c vµ trÎ em ch¬i trªn s©n. 115
N−íc ø ®äng t¹i c¸c chÊt th¶i r¾n nh− can, chai, lä bá ®i lµ m«i tr−êng thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i muçi vÐc-t¬ quan träng trong viÖc truyÒn c¸c bÖnh sèt rÐt vµ sèt xuÊt huyÕt. N¬i c− tró −a thÝch cña chuét lµ c¸c ®èng r¸c vµ thøc ¨n th¶i bá. Chuét kh«ng nh÷ng lµ nguyªn nh©n truyÒn bÖnh dÞch h¹ch mµ cßn lµ nguyªn nh©n cña nhiÒu sù khã chÞu kh¸c ®èi víi con ng−êi. §èt r¸c dÉn tíi « nhiÔm kh«ng khÝ do nh÷ng s¶n phÈm sau: trong qu¸ tr×nh ®èt cã thÓ chøa c¸c chÊt ®éc h¹i nh− dioxin, khãi tõ nh÷ng n¬i ®èt r¸c cã thÓ lµm gi¶m tÇm nh×n, nguy c¬ g©y ch¸y næ nh÷ng b×nh khÝ vµ nguy c¬ g©y ho¶ ho¹n nh÷ng vïng l©n cËn. Mét nguy c¬ nghiªm träng ®èi víi r¸c ®« thÞ ®ã lµ c¸c lo¹i tói chÊt dÎo tæng hîp, nh÷ng lo¹i tói nµy g©y mÊt mü quan ®« thÞ vµ lµ nguyªn nh©n g©y chÕt nh÷ng ®éng vËt ¨n ph¶i. Nh÷ng chÊt th¶i nguy hiÓm nh− c¸c vËt s¾c nhän, c¸c chÊt th¶i y sinh, c¸c b×nh chøa chÊt cã kh¶ n¨ng ch¸y næ, c¸c ho¸ chÊt c«ng nghiÖp cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng chÊn th−¬ng hoÆc nhiÔm ®éc, ®Æc biÖt ®èi víi trÎ em vµ nh÷ng ng−êi tiÕp xóc víi r¸c th¶i. C¸c chÊt « nhiÔm tõ c¸c b·i r¸c cã thÓ ngÊm vµo mÆt n−íc ngÇm g©y « nhiÔm n−íc ngÇm vµ « nhiÔm ®Êt xung quanh. R¸c th¶i bÖnh viÖn ®−îc ®æ chung vµo r¸c th¶i ®« thÞ lµ nguån nguy hiÓm ®¸ng kÓ. C¸c mÇm bÖnh truyÒn nhiÔm cã thÓ theo ®ã mµ lan truyÒn ra m«i tr−êng xung quanh. §Æc biÖt, r¸c th¶i bÖnh viÖn trùc tiÕp t¸c ®éng lªn søc khoÎ cña nh÷ng ng−êi nhÆt r¸c, bíi r¸c hoÆc xö lý r¸c. Nh÷ng t¸c ®éng cña chÊt th¶i r¾n lªn m«i tr−êng vµ søc khoÎ cña con ng−êi còng cã thÓ ®−îc tãm t¾t theo c¸ch d−íi ®©y: − T¸c ®éng lªn m«i tr−êng ®« thÞ: C¸c b·i r¸c ®æ ®èng ngoµi trêi vµ c¸c b·i ch«n lÊp r¸c cã thÓ g©y « nhiÔm kh«ng khÝ, t¹o ra mïi khã chÞu cho mét khu vùc réng lín quanh b·i r¸c. Trong qu¸ tr×nh ph©n huû, mét sè chÊt t¹o ra c¸c lo¹i khÝ ®éc cã thÓ g©y ¶nh h−ëng xÊu tíi søc khoÎ con ng−êi, c¸c lo¹i ®éng vËt vµ c©y cèi xung quanh. C¸c b·i r¸c ®æ ®èng ngoµi trêi vµ c¸c b·i ch«n lÊp r¸c kh«ng ®−îc x©y dùng ®óng tiªu chuÈn còng lµ nguån tiÒm tµng g©y « nhiÔm nguån n−íc, ®Æc biÖt lµ nguån n−íc ngÇm. Mét sè chÊt ®éc, kim lo¹i nÆng ®−îc t¹o ra vµ ngÊm vµo nguån n−íc, g©y nguy h¹i tíi søc khoÎ céng ®ång vµ hÖ sinh th¸i quanh khu vùc. ChÊt th¶i r¾n còng cã nguy c¬ cao g©y nªn « nhiÔm ®Êt. C¸c khu vùc ®−îc sö dông ®Ó ch«n lÊp r¸c, chÊt th¶i r¾n bÞ « nhiÔm nÆng nÒ, dÉn ®Õn viÖc mÊt ®Êt canh t¸c. Nh÷ng thay ®æi nµy còng dÉn tíi sù thay ®æi vÒ mÆt sinh th¸i häc, dÉn ®Õn sù ph¸ vì c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i. 116
− T¸c ®éng lªn søc khoÎ con ng−êi: C¸c mèi nguy c¬ g©y « nhiÔm kh«ng khÝ, n−íc, ®Êt nãi trªn còng ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ cña con ng−êi, ®Æc biÖt cña d©n c− quanh khu vùc cã chøa chÊt th¶i r¾n. ViÖc « nhiÔm nµy còng lµm ¶nh h−ëng tíi nguån thøc ¨n: c¸c chÊt « nhiÔm cã trong ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ nhiÔm vµo c¸c lo¹i thùc phÈm cña con ng−êi: rau, ®éng vËt v.v... qua l−íi vµ chuçi thøc ¨n nh÷ng lo¹i chÊt « nhiÔm nµy t¸c ®éng xÊu tíi søc khoÎ con ng−êi. C¸c b·i ch«n lÊp r¸c lµ n¬i ph¸t sinh c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm: t¶, lþ, th−¬ng hµn v.v... C¸c lo¹i c«n trïng trung gian truyÒn bÖnh (ruåi, muçi, gi¸n) vµ c¸c lo¹i gÆm nhÊm (chuét) còng −a thÝch sèng ë nh÷ng khu vùc cã chøa r¸c th¶i. C¸c b·i ch«n lÊp r¸c còng mang nhiÒu mèi nguy c¬ cao ®èi víi céng ®ång d©n c− lµm nghÒ bíi r¸c. C¸c vËt s¾c nhän, thuû tinh vì, b¬m kim tiªm cò v.v. cã thÓ lµ mèi ®e däa nguy hiÓm víi søc khoÎ con ng−êi khi hä dÉm ph¶i hoÆc bÞ cµo x−íc vµo tay ch©n. C¸c lo¹i ho¸ chÊt ®éc h¹i vµ nhiÒu chÊt th¶i nguy h¹i kh¸c còng lµ mèi ®e däa ®èi víi nh÷ng ng−êi lµm nghÒ nµy. C¸c ®éng vËt sèng ë c¸c b·i r¸c còng cã thÓ g©y nguy hiÓm tíi søc khoÎ cña nh÷ng ng−êi tham gia bíi r¸c. C¸c b·i r¸c còng lµm thay ®æi thÈm mÜ theo h−íng tiªu cùc, lµm ¶nh h−ëng ®Õn mÜ quan khu vùc quanh b·i r¸c, t¹o ra nh÷ng mïi khã chÞu cho kho vùc xung quanh. 5. QU¶N Lý CHÊT TH¶I R¾N C¬ quan B¶o vÖ M«i tr−êng Hoa Kú khuyÕn c¸o r»ng: ®Ó qu¶n lý chÊt th¶i r¾n cã hiÖu qu¶, cÇn thùc hiÖn ®óng theo trËt tù c¸c b−íc sau: − Gi¶m thiÓu nguån ph¸t sinh. − T¸i sö dông - t¸i chÕ. − Thu håi n¨ng l−îng tõ chÊt th¶i r¾n. − Ch«n lÊp hîp vÖ sinh. 5.1. Gi¶m thiÓu nguån ph¸t sinh §Ó gi¶m thiÓu nguån ph¸t sinh, cÇn thay thÕ hoÆc lo¹i bá h¼n nh÷ng chÊt t¹o ra mét l−îng lín chÊt th¶i b»ng c¸c chÊt t¹o ra Ýt hoÆc kh«ng t¹o ra chÊt th¶i. Thay ®æi c«ng nghÖ, kü thuËt s¶n xuÊt hiÖn ®¹i ®Ó t¹o ra Ýt chÊt th¶i h¬n. 5.2. T¸i sö dông - t¸i chÕ §Ó t¸i sö dông - t¸i chÕ, cÇn ph¶i ph©n lo¹i, c¸ch ly chÊt th¶i r¾n ngay t¹i nguån ph¸t sinh, kh«ng ®Ó c¸c chÊt th¶i ®éc h¹i lÉn víi c¸c chÊt th¶i kh«ng ®éc h¹i. §èi víi 117
c¸c chÊt th¶i ®éc h¹i, cÇn cã biÖn ph¸p xö lý riªng phï hîp. §èi víi chÊt th¶i kh«ng ®éc h¹i, chóng ta cã thÓ t¸i sö dông hoÆc t¸i chÕ. Ch¼ng h¹n, ®èi víi c¸c chai, lä thuû tinh, c¸c thïng, ®å chøa nhùa/ kim lo¹i cã thÓ sö dông l¹i ®Ó dïng vµo môc ®Ých kh¸c. Mét sè lo¹i chÊt th¶i r¾n kh¸c cã thÓ t¸i chÕ ®Ó sö dông cho môc ®Ých kh¸c: t¸i chÕ nhùa, thuû tinh, kim lo¹i v.v... 5.3. Thu håi n¨ng l−îng tõ chÊt th¶i r¾n Sö dông lß ®èt r¸c ë c¸c khu ®« thÞ lµ mét biÖn ph¸p xö lý chÊt th¶i r¾n. NhiÖt ®é trong lß rÊt cao (kho¶ng trªn 1000-1200oC) ®Ó phßng ngõa « nhiÔm kh«ng khÝ. Nh−îc ®iÓm cña biÖn ph¸p nµy lµ chi phÝ x©y dùng c¸c lß ®èt nµy rÊt cao vµ b¾t buéc ph¶i cã bé phËn xö lý tro. ViÖc ®èt ch¸y chÊt th¶i r¾n cã thÓ t¹o ra ®iÖn, nhiÖt, h¬i nãng v.v... ®Ó cung cÊp cho ngµnh c«ng nghiÖp, khu d©n c−, s−ëi Êm c¸c khu nhµ cao tÇng v.v... ViÖc thu håi n¨ng l−îng nµy cã thÓ gióp gi¶m bít chi phÝ cho c¸c lß ®èt ho¹t ®éng. C«ng nghÖ nµy gäi lµ thu håi n¨ng l−îng hoÆc tõ chÊt th¶i tíi n¨ng l−îng. 5.4. Ch«n lÊp vÖ sinh §©y lµ ph−¬ng ph¸p xö lý chÊt th¶i r¾n phæ biÕn nhÊt hiÖn nay. Trong mét b·i ch«n lÊp vÖ sinh, chÊt th¶i r¾n ®−îc ch«n lÊp vµ phñ ®Êt lªn trªn. Xem chi tiÕt ë môc 7. Xö lý chÊt th¶i r¾n t¹i ViÖt Nam (vÒ ch«n lÊp r¸c). 6. THU GOM Vµ VËN CHUYÓN CHÊT TH¶I R¾N Thu gom lµ mét kh©u quan träng trong qu¶n lý chÊt th¶i r¾n. HiÖn t¹i ë ViÖt Nam cã hai ph−¬ng h−íng thu gom chÝnh. − Thu gom r¸c tõ ®−êng phè do c«ng nh©n vÖ sinh lµm nhiÖm vô quÐt ®−êng. C¸c c«ng nh©n dïng ph−¬ng tiÖn xe ®Èy ®Ó thu gom r¸c. R¸c ®−îc mang ®Õn mét ®iÓm tËp trung råi cã xe chë r¸c mang ®Õn ®iÓm xö lý. HiÖn nay t¹i c¸c thµnh phè lín cã xe chë r¸c chuyªn dông ®Ó thu gom r¸c theo giê quy ®Þnh. − Thu gom r¸c tõ c¸c khu tËp thÓ: mçi khu d©n c− cã mét ®Þa ®iÓm ®æ r¸c hay bÓ ®ùng r¸c. C¸c gia ®×nh hoÆc c¬ quan mang r¸c ®Õn ®æ vµo ®iÓm tËp kÕt råi sau ®ã cã xe chë r¸c ®i. ViÖc vËn chuyÓn r¸c chñ yÕu lµ do xe chë r¸c chuyªn dông cña c¸c c«ng ty vÖ sinh m«i tr−êng ®¶m nhËn. C«ng viÖc nµy th−êng ®−îc thùc hiÖn vµo ban ®ªm. Ph©n bïn tõ c¸c bÓ phèt ®Þnh kú cã c¸c xe hót ph©n ®Õn hót chë ra ngo¹i thµnh. 7. Xö Lý CHÊT TH¶I R¾N T¹I VIÖT NAM Cho m·i tíi tËn gÇn ®©y, chÊt th¶i r¾n vÉn ®−îc ®æ ®èng ngoµi b·i r¸c, ch«n, ®èt vµ mét sè lo¹i r¸c th¶i tõ nhµ bÕp, nhµ hµng ®−îc sö dông lµm thøc ¨n cho ®éng vËt. 118
Céng ®ång vÉn ch−a nhËn thøc ®−îc mèi liªn hÖ gi÷a chÊt th¶i r¾n víi chuét, ruåi, gi¸n, muçi, rËn, « nhiÔm ®Êt vµ n−íc. Ng−êi ta kh«ng biÕt r»ng, chÊt th¶i r¾n trong c¸c b·i r¸c lµ n¬i sinh sèng cña mét sè lo¹i vÐc-t¬ truyÒn c¸c bÖnh: sèt th−¬ng hµn, sèt vµng, sèt xuÊt huyÕt, sèt rÐt, t¶ v.v... Do vËy, nh÷ng ph−¬ng ph¸p xö lý chÊt th¶i r¾n rÎ nhÊt, nhanh nhÊt vµ thuËn tiÖn nhÊt ®· ®−îc sö dông. C¸c khu vùc n«ng th«n vµ c¸c thÞ trÊn nhá sö dông c¸c b·i r¸c ngoµi trêi. C¸c thÞ x· vµ c¸c thµnh phè lín h¬n sö dông c¸c lß ®èt nhá. M·i sau nµy, ch«n lÊp vÖ sinh míi trë thµnh mét biÖn ph¸p xö lý chÊt th¶i r¾n ®−îc nhiÒu n¬i lùa chän. ë ViÖt Nam, cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p xö lý r¸c nh−ng chñ yÕu lµ ®æ vµo b·i r¸c, ch«n lÊp r¸c, ñ r¸c vµ ®èt r¸c. 7.1. B∙i r¸c §æ r¸c vµo b·i kh«ng cã xö lý lµ mét biÖn ph¸p hiÖn t¹i cßn phæ biÕn ë ViÖt Nam. Nh÷ng ®« thÞ cã mét hoÆc nhiÒu khu ®Êt ®−îc dïng ®Ó ®æ r¸c. R¸c ®−îc ®æ chÊt ®èng g©y « nhiÔm ®Êt, nguån n−íc ngÇm, « nhiÔm kh«ng khÝ vµ lµ n¬i c− tró cña c¸c vËt chñ trung gian truyÒn bÖnh nh− ruåi, muçi chuét, gi¸n. §©y lµ ph−¬ng ph¸p rÎ tiÒn nh−ng rÊt nguy hiÓm vÒ mÆt søc khoÎ. 7.2. Ch«n lÊp r¸c Ph−¬ng ph¸p ch«n lÊp r¸c ®−îc ¸p dông ë nhiÒu n−íc ph¸t triÓn. Ng−êi ta chän c¸c vïng ®åi nói, thung lòng ®Ó bè trÝ b·i ch«n lÊp. §¸y cña b·i r¸c ®−îc ng¨n c¸ch víi ®Êt vµ n−íc ngÇm b»ng nh÷ng líp chÊt dÎo kh«ng thÊm n−íc. R¸c ®−îc ®æ vµo c¸c « chia s½n. Khi c¸c « r¸c nµy ®Çy th× ®−îc lÊp l¹i b»ng ®Êt vµ dïng xe lu nÐn chÆt l¹i sau ®ã ®æ tiÕp lªn cho ®Õn khi ®Çy hè råi phñ ®Êt (kho¶ng 60cm) vµ trång c©y lªn trªn. N−íc trong b·i ch«n lÊp ®−îc thu gom vÒ mét chç vµ ®−îc xö lý tr−íc khi cho vµo s«ng, hå. §©y lµ ph−¬ng ph¸p xö lý chÊt th¶i hîp vÖ sinh nh−ng tèn kÐm. Thµnh phè Hµ Néi hiÖn ®· x©y dùng b·i ch«n lÊp r¸c t¹i Sãc S¬n víi thêi gian sö dông 30 n¨m. 7.3. Xö lý chÊt th¶i r¾n b»ng ph−¬ng ph¸p ñ ph©n (composting) §Ó xö lý chÊt th¶i vµ tËn dông nguån ph©n bãn cho n«ng nghiÖp ng−êi ta x©y dùng c¸c xÝ nghiÖp xö lý r¸c th¶i thµnh ph©n trén comp«t. HiÖn t¹i, ë ViÖt Nam cã hai nhµ m¸y r¸c ë CÇu DiÔn (Hµ Néi) vµ Hãc M«n (Thµnh phè Hå ChÝ Minh). Sau mét qu¸ tr×nh ñ, lªn men, chÊt th¶i h÷u c¬ trë nªn v« h¹i vµ lµ nguån ph©n bãn tèt. Tuy vËy, c«ng suÊt c¸c nhµ m¸y nµy cßn rÊt nhá, kh«ng ®¸p øng næi nhu cÇu xö lý chÊt th¶i cña c¸c thµnh phè lín. VÒ mÆt vÖ sinh, ph−¬ng ph¸p composting cã thÓ ®¶m b¶o nhiÖt ®é lªn tíi 60ºC - 65ºC, do ®ã tiªu diÖt ®−îc hÇu hÕt mÇm bÖnh vµ trøng giun s¸n. 7.4. §èt r¸c 119
Ph−¬ng thøc ®èt cã thÓ gi¶m thÓ tÝch xuèng tíi 75%, do ®ã tiÕt kiÖm ®−îc diÖn tÝch ®Êt ch«n lÊp. Qu¸ tr×nh ®èt còng tiªu diÖt ®−îc toµn bé vi trïng g©y bÖnh. NhiÖt l−îng ®èt r¸c cã thÓ ®−îc t¸i sö dông ®Ó ®un n−íc nãng cho c¸c nhµ t¾m c«ng céng. Nh−îc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ chi phÝ cao vµ cã nguy c¬ « nhiÔm kh«ng khÝ. 7.5. Thu håi vµ t¸i sö dông Trong chÊt th¶i r¾n thµnh phè vÉn cßn chøa nhiÒu vËt liÖu cã thÓ thu håi vµ t¸i sö dông. ë ViÖt Nam vÊn ®Ò nµy ch−a ®−îc chó träng l¾m v× hiÖn t¹i chóng ta cã mét sè l−îng ng−êi ®µo bíi r¸c vµ thu håi phÕ liÖu rÊt ®«ng ®¶o. Tuy vËy, viÖc qu¶n lý søc khoÎ cña nh÷ng ng−êi bíi r¸c l¹i lµ mét mèi quan t©m lín. 8. QU¶N Lý CHÊT TH¶I R¾N Y TÕ 8.1. ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i r¾n y tÕ lªn søc kháe 8.1.1. Nh÷ng nguy c¬ cña chÊt th¶i r¾n y tÕ ChÊt th¶i r¾n y tÕ bao gåm mét l−îng lín chÊt th¶i nãi chung vµ mét l−îng nhá h¬n c¸c chÊt th¶i cã tÝnh nguy c¬ cao. ChÊt th¶i r¾n y tÕ cã thÓ t¹o nªn nh÷ng mèi nguy c¬ cho søc kháe con ng−êi. a. C¸c kiÓu nguy c¬ ViÖc tiÕp xóc víi c¸c chÊt th¶i r¾n y tÕ cã thÓ g©y nªn bÖnh tËt hoÆc tæn th−¬ng. B¶n chÊt mèi nguy c¬ cña chÊt th¶i r¾n y tÕ cã thÓ ®−îc t¹o ra do mét hoÆc nhiÒu ®Æc tr−ng c¬ b¶n sau ®©y: − ChÊt th¶i y tÕ chøa ®ùng c¸c yÕu tè truyÒn nhiÔm. − Lµ chÊt ®éc h¹i cã trong r¸c th¶i y tÕ. − C¸c lo¹i ho¸ chÊt vµ d−îc phÈm nguy hiÓm. − C¸c chÊt th¶i phãng x¹. − C¸c vËt s¾c nhän. b. Nh÷ng ®èi t−îng cã thÓ tiÕp xóc víi nguy c¬ TÊt c¶ c¸c c¸ nh©n tiÕp xóc víi chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i lµ nh÷ng ng−êi cã nguy c¬ tiÒm tµng, bao gåm nh÷ng ng−êi lµm viÖc trong c¸c c¬ së y tÕ, nh÷ng ng−êi ë ngoµi c¸c c¬ së y tÕ lµm nhiÖm vô vËn chuyÓn c¸c chÊt th¶i y tÕ vµ nh÷ng ng−êi trong céng ®ång bÞ ph¬i nhiÔm víi chÊt th¶i do hËu qu¶ cña sù sai sãt trong kh©u qu¶n lý chÊt th¶i. D−íi ®©y lµ nh÷ng nhãm chÝnh cã nguy c¬ cao: − B¸c sÜ, y t¸, hé lý vµ c¸c nh©n viªn hµnh chÝnh cña bÖnh viÖn. − BÖnh nh©n ®iÒu trÞ néi tró hoÆc ngo¹i tró. 120
− Kh¸ch tíi th¨m hoÆc ng−êi nhµ bÖnh nh©n. − Nh÷ng c«ng nh©n lµm viÖc trong c¸c dÞch vô hç trî phôc vô cho c¸c c¬ së kh¸m ch÷a bÖnh vµ ®iÒu trÞ, ch¼ng h¹n nh−: giÆt lµ, lao c«ng, vËn chuyÓn bÖnh nh©n. − Nh÷ng ng−êi lµm viÖc trong c¸c c¬ së xö lý chÊt th¶i (t¹i c¸c b·i ®æ r¸c th¶i, c¸c lß ®èt r¸c) vµ nh÷ng ng−êi bíi r¸c, thu gom r¸c. Ngoµi ra cßn cã c¸c mèi nguy c¬ liªn quan víi c¸c nguån chÊt th¶i y tÕ quy m« nhá, r¶i r¸c, dÔ bÞ bá quªn. ChÊt th¶i tõ nh÷ng nguån nµy cã thÓ s¶n sinh ra tõ nh÷ng tñ thuèc gia ®×nh hoÆc do nh÷ng kÎ tiªm chÝch ma tuý vøt ra. 8.1.2. C¸c nguy c¬ tõ chÊt th¶i truyÒn nhiÔm vµ c¸c vËt s¾c nhän C¸c vËt thÓ trong thµnh phÇn cña chÊt th¶i r¾n y tÕ cã thÓ chøa ®ùng mét l−îng rÊt lín bÊt kú t¸c nh©n vi sinh vËt g©y bÖnh truyÒn nhiÔm nµo. C¸c t¸c nh©n g©y bÖnh nµy cã thÓ x©m nhËp vµo c¬ thÓ ng−êi th«ng qua c¸c c¸ch thøc sau: − Qua da (qua mét vÕt thñng, trÇy s−íc hoÆc vÕt c¾t trªn da). − Qua c¸c niªm m¹c (mµng nhÇy). − Qua ®−êng h« hÊp (do x«ng, hÝt ph¶i). − Qua ®−êng tiªu ho¸. C¸c vÝ dô vÒ sù nhiÔm khuÈn g©y ra do tiÕp xóc víi chÊt th¶i y tÕ ®−îc liÖt kª trong b¶ng 5.2 qua ®−êng truyÒn lµ c¸c dÞch thÓ nh− m¸u, dÞch n·o tuû, chÊt n«n, n−íc m¾t, tuyÕn nhên. Mét mèi nguy c¬ rÊt lín hiÖn nay ®ã lµ virus g©y héi chøng suy gi¶m miÔn dÞch (HIV) còng nh− c¸c virus l©y qua ®−êng m¸u nh− viªm gan B, C cã thÓ lan truyÒn ra céng ®ång qua con ®−êng r¸c th¶i y tÕ. Nh÷ng virus nµy th−êng lan truyÒn qua vÕt tiªm hoÆc c¸c tæn th−¬ng do kim tiªm cã nhiÔm m¸u ng−êi bÖnh. Do sù qu¶n lý yÕu kÐm c¸c chÊt th¶i y tÕ t¹i c¸c c¬ së y tÕ, mét sè vi khuÈn ®· cã tÝnh ®Ò kh¸ng cao ®èi víi c¸c lo¹i thuèc kh¸ng sinh vµ c¸c ho¸ chÊt s¸t khuÈn. §iÒu nµy ®· ®−îc minh chøng, ch¼ng h¹n c¸c plasmit tõ c¸c ®éng vËt thÝ nghiÖm cã trong chÊt th¶i y tÕ ®· ®−îc truyÒn cho vi khuÈn gèc qua hÖ thèng xö lý chÊt th¶i. H¬n n÷a, vi khuÈn E. coli kh¸ng thuèc ®· cho thÊy nã vÉn cßn sèng trong m«i tr−êng bïn ho¹t mÆc dï ë ®ã cã vÎ nh− kh«ng ph¶i lµ m«i tr−êng thuËn lîi cho lo¹i vi sinh vËt nµy trong ®iÒu kiÖn th«ng th−êng cña hÖ thèng th¶i bá vµ xö lý r¸c, n−íc. §é tËp trung cña c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh vµ c¸c vËt s¾c nhän bÞ nhiÔm c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh (®Æc biÖt lµ nh÷ng mòi kim tiªm qua da) trong r¸c th¶i y tÕ thùc sù lµ nh÷ng mèi nguy c¬ tiÒm Èn ®èi víi søc khoÎ. Nh÷ng vËt s¾c nhän trong r¸c th¶i y tÕ ®−îc coi lµ mét lo¹i r¸c th¶i rÊt nguy hiÓm bëi nã g©y nh÷ng tæn th−¬ng kÐp: võa cã kh¶ n¨ng g©y tæn th−¬ng l¹i võa cã kh¶ n¨ng l©y truyÒn c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. B¶ng 5.2. Mét sè vÝ dô vÒ sù nhiÔm khuÈn g©y ra do tiÕp xóc víi c¸c lo¹i chÊt th¶i y tÕ, c¸c lo¹i vi sinh vËt g©y bÖnh vµ ph−¬ng tiÖn l©y truyÒn 121
Lo¹i nhiÔm khuÈn Vi sinh vËt g©y bÖnh Ph−¬ng tiÖn l©y truyÒn NhiÔm khuÈn tiªu ho¸ Nhãm Enterobacteria: Salmonella, Ph©n vµ /hoÆc chÊt n«n Shigella spp.; Vibrio cholerae; c¸c lo¹i giun, s¸n NhiÔm khuÈn h« hÊp Vi khuÈn lao, virus sëi, C¸c lo¹i dÞch tiÕt, ®êm Streptococcus pneumoniae, b¹ch hÇu, ho gµ. NhiÔm khuÈn m¾t Virus Herpes DÞch tiÕt cña m¾t NhiÔm khuÈn sinh dôc Neisseria gonorrhoeae, virus DÞch tiÕt sinh dôc herpes NhiÔm khuÈn da Streptococcus spp. Mñ BÖnh than Bacillus anthracis ChÊt tiÕt cña da (må h«i, chÊt nhên) Viªm mµng n·o mñ do N·o m« cÇu (Neisseria meningitidis) DÞch n·o tuû n·o m« cÇu AIDS HIV M¸u, chÊt tiÕt sinh dôc Sèt xuÊt huyÕt C¸c virus: Junin, Lassa, Ebola, TÊt c¶ c¸c s¶n phÈm Marburg m¸u vµ dÞch tiÕt NhiÔm khuÈn huyÕt do tô Staphylococcus spp. M¸u cÇu NhiÔm khuÈn huyÕt (do Nhãm tô cÇu khuÈn M¸u c¸c lo¹i vi khuÈn kh¸c (Staphylococcus spp. nhau) Staphylococcus aereus); Enterobacter; Enterococcus; Klebssiella; Streptococcus spp. Candida albican NÊm Candida M¸u Viªm gan A Virus viªm gan A Ph©n Viªm gan B, C Virus viªm gan B, C M¸u, dÞch thÓ 8.1.3. Nh÷ng mèi nguy c¬ tõ lo¹i chÊt th¶i ho¸ chÊt vµ d−îc phÈm NhiÒu lo¹i ho¸ chÊt vµ d−îc phÈm ®−îc sö dông trong c¸c c¬ së y tÕ lµ nh÷ng mèi nguy c¬ ®e däa søc khoÎ con ng−êi (c¸c ®éc d−îc, c¸c chÊt g©y ®éc gen, chÊt ¨n mßn, chÊt dÔ ch¸y, c¸c chÊt g©y ph¶n øng, g©y næ, g©y sèc ph¶n vÖ). C¸c lo¹i chÊt nµy th−êng chiÕm sè l−îng nhá trong chÊt th¶i y tÕ, víi sè l−îng lín h¬n cã thÓ t×m thÊy khi chóng qu¸ h¹n, d− thõa hoÆc hÕt t¸c dông cÇn vøt bá. Nh÷ng chÊt nµy cã thÓ g©y nhiÔm ®éc khi tiÕp xóc cÊp tÝnh vµ m¹n tÝnh, g©y ra c¸c tæn th−¬ng nh− báng, ngé ®éc. Sù nhiÔm ®éc nµy cã thÓ lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh hÊp thô ho¸ chÊt hoÆc d−îc phÈm qua da, qua niªm m¹c, qua ®−êng h« hÊp hoÆc ®−êng tiªu ho¸. ViÖc tiÕp xóc víi c¸c chÊt dÔ ch¸y, chÊt ¨n mßn, c¸c ho¸ chÊt g©y ph¶n øng (formaldehyd vµ c¸c chÊt 122
dÔ bay h¬i kh¸c) cã thÓ g©y nªn nh÷ng tæn th−¬ng tíi da, m¾t hoÆc niªm m¹c ®−êng h« hÊp. C¸c tæn th−¬ng phæ biÕn hay gÆp nhÊt lµ c¸c vÕt báng. C¸c chÊt khö trïng lµ nh÷ng thµnh phÇn ®Æc biÖt quan träng cña nhãm nµy, chóng th−êng ®−îc sö dông víi sè l−îng lín vµ th−êng lµ nh÷ng chÊt ¨n mßn. Còng cÇn ph¶i l−u ý r»ng nh÷ng lo¹i ho¸ chÊt g©y ph¶n øng cã thÓ h×nh thµnh nªn c¸c hçn hîp thø cÊp cã ®éc tÝnh cao. C¸c lo¹i ho¸ chÊt diÖt c«n trïng qu¸ h¹n l−u tr÷ trong c¸c thïng bÞ rß rØ hoÆc tói r¸ch thñng cã thÓ ¶nh h−ëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn søc khoÎ cña bÊt cø ai tíi gÇn vµ tiÕp xóc víi chóng. Trong nh÷ng trËn m−a lín, c¸c ho¸ chÊt diÖt c«n trïng bÞ rß rØ cã thÓ thÊm s©u vµo ®Êt vµ g©y « nhiÔm n−íc ngÇm. Sù nhiÔm ®éc cã thÓ x¶y ra do tiÕp xóc trùc tiÕp víi s¶n phÈm, do hÝt ph¶i h¬i ®éc hoÆc do uèng ph¶i n−íc hoÆc ¨n ph¶i thøc ¨n ®· bÞ nhiÔm ®éc. C¸c mèi nguy c¬ kh¸c cã thÓ lµ c¸c vô háa ho¹n hoÆc « nhiÔm do viÖc xö lý chÊt th¶i kh«ng ®óng c¸ch, ch¼ng h¹n nh− thiªu huû hoÆc ch«n lÊp. C¸c s¶n phÈm ho¸ chÊt ®−îc th¶i th¼ng vµo hÖ thèng cèng th¶i cã thÓ g©y nªn c¸c ¶nh h−ëng bÊt lîi tíi ho¹t ®éng cña hÖ thèng xö lý n−íc th¶i sinh häc hoÆc g©y ¶nh h−ëng ®éc h¹i tíi hÖ sinh th¸i tù nhiªn nhËn ®−îc sù t−íi tiªu b»ng nguån n−íc nµy. Nh÷ng vÊn ®Ò t−¬ng tù nh− vËy còng cã thÓ bÞ g©y ra do c¸c s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh bµo chÕ d−îc phÈm bao gåm c¸c kh¸ng sinh vµ c¸c lo¹i thuèc kh¸c, do c¸c kim lo¹i nÆng nh− thuû ng©n, phenol vµ c¸c dÉn xuÊt, c¸c chÊt khö trïng vµ tÈy uÕ. 8.1.4. Nh÷ng nguy c¬ tõ chÊt th¶i g©y ®éc gen (genotoxic) §èi víi c¸c nh©n viªn y tÕ chÞu tr¸ch nhiÖm tiÕp xóc vµ xö lý lo¹i chÊt th¶i g©y ®éc gen, møc ®é ¶nh h−ëng cña nh÷ng mèi nguy c¬ bÞ chi phèi bëi sù kÕt hîp gi÷a b¶n chÊt cña chÊt ®éc vµ ph¹m vi, kho¶ng thêi gian tiÕp xóc víi chÊt ®éc ®ã. Qu¸ tr×nh tiÕp xóc víi c¸c chÊt ®éc trong c«ng t¸c y tÕ cã thÓ x¶y ra trong lóc chuÈn bÞ hoÆc trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc ®Æc biÖt hoÆc b»ng ho¸ trÞ liÖu. Nh÷ng ph−¬ng thøc tiÕp xóc chÝnh lµ hÝt ph¶i d¹ng bôi hoÆc d¹ng phun s−¬ng qua ®−êng h« hÊp; hÊp thô qua da; qua ®−êng tiªu ho¸ do ¨n ph¶i thùc phÈm nhiÔm thuèc, ho¸ chÊt hoÆc chÊt bÈn cã tÝnh ®éc. ViÖc nhiÔm ®éc qua ®−êng tiªu ho¸ lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng thãi quen xÊu ch¼ng h¹n nh− dïng miÖng ®Ó hót èng pipet trong khi ®Þnh l−îng dung dÞch. Mèi nguy hiÓm còng cã thÓ x¶y ra khi tiÕp xóc víi c¸c lo¹i dÞch thÓ vµ c¸c chÊt tiÕt cña nh÷ng bÖnh nh©n ®ang ®−îc ®iÒu trÞ b»ng ho¸ trÞ liÖu. §éc tÝnh ®èi víi tÕ bµo cña nhiÒu lo¹i thuèc chèng ung th− lµ t¸c ®éng ®Õn c¸c chu kú ®Æc biÖt cña tÕ bµo, nh»m vµo c¸c qu¸ tr×nh ®Æc biÖt trong néi bµo nh− qu¸ tr×nh tæng hîp ADN hoÆc ph©n bµo nguyªn ph©n. C¸c thuèc chèng ung th− kh¸c, ch¼ng h¹n nh− nhãm alkyl ho¸, kh«ng ph¶i lµ pha ®Æc hiÖu, chØ biÓu hiÖn ®éc tÝnh t¹i mét vµi ®iÓm trong chu kú tÕ bµo. C¸c nghiªn cøu thùc nghiÖm cho thÊy nhiÒu lo¹i thuèc chèng ung th− l¹i g©y nªn ung th− vµ g©y ®ét biÕn. Khèi u thø ph¸t, x¶y ra sau 123
khi ung th− nguyªn ph¸t ®· bÞ tiªu diÖt, ®−îc biÕt h×nh thµnh do sù kÕt hîp cña c¸c c«ng thøc ho¸ trÞ liÖu. NhiÒu lo¹i thuèc cã ®éc tÝnh g©y kÝch thÝch cao ®é vµ g©y nªn nh÷ng hËu qu¶ huû ho¹i côc bé sau khi tiÕp xóc trùc tiÕp víi da hoÆc m¾t (b¶ng 5.3). Chóng còng cã thÓ g©y chãng mÆt, buån n«n, ®au ®Çu hoÆc viªm da. CÇn ph¶i ®Æc biÖt cÈn thËn trong viÖc sö dông vµ vËn chuyÓn chÊt th¶i genotoxic, viÖc ®µo th¶i nh÷ng chÊt th¶i nh− vËy vµo m«i tr−êng cã thÓ g©y nªn nh÷ng hËu qu¶ sinh th¸i th¶m khèc. B¶ng 5.3. C¸c thuèc ®éc h¹i tÕ bµo g©y nguy hiÓm cho m¾t vµ da Nhãm alkyl ho¸: C¸c thuèc g©y rép da (*) Aclarubicin, chlormethin, cisplatin, mitomycin C¸c thuèc g©y kÝch thÝch Carmustin, cyclophosphamid, dacarbazin, ifosphamid, melphalan, streptozocin, thiotepa Nhãm thuèc xen kÏ C¸c thuèc g©y rép da Asacrin, dactinomycin, daunorubicin, doxorubicin, epirubicin, pirarubicin, zorubicin C¸c thuèc g©y kÝch thÝch Mitoxantron C¸c alkaloid thuéc nhãm vinca vµ c¸c dÉn xuÊt C¸c thuèc g©y rép da Vinblastin, vincristin, vindesin, vinorelbin Epipodophyllotoxins. C¸c thuèc g©y kÝch thÝch Teniposid () * T¹o thµnh c¸c môn n−íc 8.1.5. Nh÷ng nguy c¬ tõ c¸c chÊt th¶i phãng x¹ Lo¹i bÖnh g©y ra do chÊt th¶i phãng x¹ ®−îc x¸c ®Þnh bëi lo¹i chÊt th¶i vµ ph¹m vi tiÕp xóc. Nã cã thÓ lµ ®au ®Çu, hoa m¾t, chãng mÆt vµ n«n nhiÒu bÊt th−êng. Bëi chÊt th¶i phãng x¹ còng nh− lo¹i chÊt th¶i d−îc phÈm, lµ mét lo¹i ®éc h¹i gen, nã còng cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn c¸c yÕu tè di truyÒn. TiÕp xóc víi c¸c nguån phãng x¹ cã ho¹t tÝnh cao, vÝ dô nh− c¸c nguån phãng x¹ cña c¸c ph−¬ng tiÖn chÈn ®o¸n (m¸y X quang, m¸y chôp c¾t líp) cã thÓ g©y ra mét lo¹t c¸c tæn th−¬ng (ch¼ng h¹n nh− ph¸ huû c¸c m«, tõ ®ã ®ßi hái ph¶i dÉn ®Õn viÖc xö lý lo¹i bá hoÆc c¾t côt c¸c phÇn c¬ thÓ) C¸c nguy c¬ tõ nh÷ng lo¹i chÊt th¶i cã ho¹t tÝnh thÊp cã thÓ ph¸t sinh do viÖc nhiÔm x¹ trªn ph¹m vi bÒ mÆt cña c¸c vËt chøa, do ph−¬ng thøc hoÆc kho¶ng thêi gian l−u gi÷ lo¹i chÊt th¶i nµy. C¸c nh©n viªn y tÕ hoÆc nh÷ng ng−êi lµm nhiÖm vô thu gom vµ vËn chuyÓn r¸c ph¶i tiÕp xóc víi lo¹i chÊt th¶i phãng x¹ nµy lµ nh÷ng ng−êi thuéc nhãm cã nguy c¬ cao. 124
8.1.6. TÝnh nhËy c¶m x· héi Ngoµi viÖc lo ng¹i ®èi víi nh÷ng mèi nguy c¬ t¸c ®éng lªn søc khoÎ, céng ®ång th−êng còng rÊt nh¹y c¶m víi nh÷ng Ên t−îng khi nh×n thÊy lo¹i chÊt th¶i thuéc vÒ gi¶i phÉu, c¸c bé phËn cña c¬ thÓ ng−êi bÞ c¾t bá nh− tø chi, rau thai bµo nhi. §èi víi mét sè nÒn v¨n ho¸, ®Æc biÖt lµ ë ch©u ¸, nh÷ng niÒm tin t«n gi¸o vµ ®êi sèng t©m linh ®ßi hái c¸c phÇn cña c¬ thÓ ph¶i ®−îc tr¶ l¹i cho gia ®×nh ng−êi bÖnh trong nh÷ng chiÕc quan tµi nhá vµ ®−îc mai t¸ng trong nghÜa ®Þa. 8.2. ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i y tÕ ®èi víi søc kháe céng ®ång 8.2.1. ¶nh h−ëng cña lo¹i chÊt th¶i truyÒn nhiÔm vµ c¸c vËt s¾c nhän §èi víi nh÷ng bÖnh nguy hiÓm do virus g©y ra nh− HIV/AIDS, viªm gan B hoÆc C, c¸c nh©n viªn y tÕ, ®Æc biÖt lµ c¸c y t¸ lµ nh÷ng ®èi t−îng cã nguy c¬ nhiÔm cao nhÊt, do hä ph¶i th−êng xuyªn tiÕp xóc víi nh÷ng vËt s¾c nhän bÞ nhiÔm m¸u bÖnh nh©n g©y nªn. C¸c nh©n viªn bÖnh viÖn kh¸c vµ nh÷ng ng−êi vËn hµnh qu¶n lý chÊt th¶i xung quanh bÖnh viÖn còng cã nguy c¬ ®¸ng kÓ, ch¼ng h¹n nh− nh÷ng nh©n viªn quÐt dän, nh÷ng ng−êi bíi r¸c t¹i c¸c b·i ®æ r¸c (mÆc dï nh÷ng mèi nguy c¬ nµy kh«ng cã tµi liÖu ®¸ng tin cËy ®Ó chøng minh). Nguy c¬ cña lo¹i bÖnh truyÒn nhiÔm nµy trong sè c¸c bÖnh nh©n vµ céng ®ång thÊp h¬n nhiÒu. C¸c tr−êng hîp tai n¹n riªng lÎ hoÆc nhiÔm trïng thø ph¸t do chÊt th¶i y tÕ g©y ra ®· ®−îc chøng minh bëi nh÷ng tµi liÖu ®¸ng tin cËy. Tuy vËy, nh×n chung, rÊt khã ®¸nh gi¸ trùc tiÕp ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i r¾n y tÕ, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Tû lÖ c¸c tæn th−¬ng hµng n¨m do c¸c vËt s¾c nhän trong chÊt th¶i y tÕ vµ dÞch vô vÖ sinh m«i tr−êng c¶ trong vµ ngoµi c¸c bÖnh viÖn g©y ra ®· ®−îc c¬ quan ®¨ng ký c¸c ®éc chÊt vµ BÖnh tËt Hoa Kú (ATSDR) ®¸nh gi¸. NhiÒu tæn th−¬ng g©y ra do kim tiªm tr−íc khi vøt bá vµo c¸c thïng chøa, do nh÷ng thïng chøa ®ã kh«ng kÝn hoÆc ®−îc lµm b»ng nh÷ng lo¹i vËt liÖu dÔ bÞ r¸ch, thñng. Mét sè nghiªn cøu t¹i Mü ®· cho thÊy, sè nhiÔm virus viªm gan B hµng n¨m ë Mü do tiÕp xóc víi chÊt th¶i y tÕ vµo kho¶ng tõ 162 ®Õn 321 ca so víi tæng sè 300.000 tr−êng hîp do tÊt c¶ c¸c nguyªn nh©n mçi n¨m. Cã nh÷ng d÷ liÖu vÒ c¸c tr−êng hîp nhiÔm trïng kh¸c liªn quan tíi chÊt th¶i y tÕ nh−ng kh«ng ®Çy ®ñ ®Ó cã thÓ cho phÐp ®−a ra bÊt kú mét kÕt luËn nµo. NhiÒu khi dùa trªn c¬ së c¸c chØ sè viªm gan B cho thÊy tÊt c¶ c¸c nh©n viªn lµm nhiÖm vô tiÕp xóc vµ vËn chuyÓn chÊt th¶i y tÕ nªn ®−îc tiªm chñng chèng l¹i bÖnh tËt. Nh− ®· tr×nh bµy ë trªn, y t¸ vµ nh÷ng nh©n viªn bÖnh viÖn lµ nh÷ng nhãm nguy c¬ chÝnh bÞ tæn th−¬ng, tû lÖ tæn th−¬ng hµng n¨m cña nh÷ng ®èi t−îng nµy vµo kho¶ng 10 - 20 phÇn ngh×n. C¸c nh©n viªn lao c«ng vµ nh©n viªn xö lý chÊt th¶i lµ nh÷ng ®èi t−îng cã tû lÖ tæn th−¬ng nghÒ nghiÖp cao nhÊt trong sè c¸c nh©n viªn lµm 125
t¹i c¸c c¬ së y tÕ, tû lÖ hµng n¨m ë Mü lµ 180 phÇn ngh×n. Cho ®Õn thêi ®iÓm hiÖn nay th× ë ViÖt Nam vÉn ch−a cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ph¶n ¶nh ®−îc t×nh tr¹ng tæn th−¬ng do nghÒ nghiÖp cña c¸c nh©n viªn y tÕ. 8.2.2. ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i ho¸ chÊt vµ d−îc phÈm Trong khi kh«ng cã tµi liÖu khoa häc nµo cho thÊy møc ®é phæ biÕn cña bÖnh tËt g©y ra do chÊt th¶i ho¸ chÊt hoÆc d−îc phÈm tõ c¸c bÖnh viÖn ®èi víi céng ®ång, th× nhiÒu tr−êng hîp nhiÔm ®éc quy m« lín do chÊt th¶i ho¸ chÊt c«ng nghiÖp ®· x¶y ra. Ngoµi ra ®· cã nhiÒu vô tæn th−¬ng hoÆc nhiÔm ®éc do viÖc vËn chuyÓn ho¸ chÊt vµ d−îc phÈm trong bÖnh viÖn kh«ng b¶o ®¶m. C¸c d−îc sÜ, b¸c sÜ g©y mª, y t¸, kü thuËt viªn, c¸n bé hµnh chÝnh cã thÓ cã nguy c¬ m¾c c¸c bÖnh ®−êng h« hÊp, bÖnh ngoµi da do tiÕp xóc víi c¸c lo¹i ho¸ chÊt d¹ng chÊt láng bay h¬i, d¹ng phun s−¬ng vµ c¸c dung dÞch kh¸c. §Ó h¹n chÕ tíi møc thÊp nhÊt lo¹i nguy c¬ nghÒ nghiÖp nµy nªn thay thÕ hoÆc gi¶m l−îng ho¸ chÊt ®éc h¹i xuèng bÊt cø lóc nµo cã thÓ vµ cung cÊp c¸c ph−¬ng tiÖn b¶o hé cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi tiÕp xóc trùc tiÕp víi ho¸ chÊt. Nh÷ng n¬i sö dông vµ b¶o qu¶n lo¹i ho¸ chÊt nguy hiÓm còng nªn ®−îc thiÕt kÕ hÖ thèng th«ng giã phï hîp, huÊn luyÖn c¸c biÖn ph¸p phßng hé vµ c¸c tr−êng hîp cÊp cøu cho nh÷ng ng−êi cã liªn quan. 8.2.3. Nh÷ng ¶nh h−ëng cña c¸c chÊt th¶i g©y ®éc gen CÇn ph¶i cã thêi gian ®Ó thu thËp nh÷ng d÷ liÖu vÒ ¶nh h−ëng l©u dµi ®èi víi søc khoÎ cña c¸c chÊt th¶i g©y ®éc gen trong y tÕ, bëi v× rÊt khã ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña lo¹i ®éc chÊt phøc t¹p nµy lªn mèi nguy c¬ ®èi víi con ng−êi. Mét nghiªn cøu ®−îc tiÕn hµnh ë PhÇn Lan ®· t×m ra mét dÊu hiÖu liªn quan gi÷a s¶y thai trong 3 th¸ng ®Çu cña thai kú vµ tiÕp xóc nghÒ nghiÖp víi c¸c thuèc chèng ung th−, nh−ng c¸c nghiªn cøu t−¬ng tù t¹i Ph¸p vµ Mü l¹i kh«ng x¸c nhËn kÕt qu¶ nµy. Cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu ®· ®iÒu tra mèi liªn quan gi÷a nguy c¬ ®èi víi søc khoÎ vµ viÖc tiÕp xóc víi thuèc chèng ung th−, biÓu hiÖn cña mèi liªn quan nµy lµ sù t¨ng ®ét biÕn c¸c thµnh phÇn trong n−íc tiÓu ë nh÷ng ng−êi ®· tiÕp xóc vµ t¨ng nguy c¬ sÈy thai. §· cã mét sè nghiªn cøu cho thÊy r»ng nh÷ng nh©n viªn quÐt dän trong bÖnh viÖn ph¶i tiÕp xóc víi nguy c¬, cã l−îng n−íc tiÓu t¨ng v−ît tréi so víi nh÷ng y t¸ vµ c¸c d−îc sÜ trong bÖnh viÖn ®ã. Møc ®é tËp trung c¸c thuèc g©y ®éc gen trong bÇu kh«ng khÝ bªn trong bÖnh viÖn còng ®· ®−îc xem xÐt trong mét sè nghiªn cøu nh»m ®¸nh gi¸ c¸c ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ víi viÖc tiÕp xóc víi c¸c yÕu tè nguy c¬. HiÖn vÉn ch−a cã mét b»ng chøng khoa häc nµo ghi nhËn nh÷ng hËu qu¶ bÊt lîi ®èi víi søc khoÎ do c«ng t¸c qu¶n lý yÕu kÐm ®èi víi c¸c chÊt th¶i g©y ®éc gen. 8.2.4. Nh÷ng ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i phãng x¹ 126
NhiÒu tai n¹n ®· ®−îc ghi nhËn do viÖc thanh to¸n vµ xö lý c¸c nguyªn liÖu trong trÞ liÖu h¹t nh©n cïng víi sè l−îng lín nh÷ng ng−êi bÞ tæn th−¬ng do tiÕp xóc víi yÕu tè nguy c¬. ë Brazil ng−êi ta ®· ph©n tÝch vµ cã ®Çy ®ñ tµi liÖu ®Ó chøng minh mét tr−êng hîp ¶nh h−ëng cña ung th− lªn céng ®ång cã liªn quan tíi viÖc rß rØ chÊt th¶i phãng x¹ trong bÖnh viÖn. Mét bÖnh viÖn chuyªn vÒ trÞ liÖu b»ng phãng x¹ trong khi chuyÓn ®Þa ®iÓm ®· lµm thÊt tho¸t t¹i ®Þa ®iÓm cò mét nguån x¹ trÞ ®· ®−îc niªm phong; mét ng−êi d©n chuyÓn ®Õn ®Þa ®iÓm nµy ®· nhÆt ®−îc nã vµ mang vÒ nhµ. HËu qu¶ lµ ®· cã 249 ng−êi tiÕp xóc víi nguån phãng x¹ nµy, nhiÒu ng−êi trong sè ®ã hoÆc ®· chÕt hoÆc gÆp hµng lo¹t c¸c vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ (IAEA-1988). Ngo¹i trõ biÕn cè x¶y ra t¹i Brazil, cßn l¹i kh«ng cã d÷ liÖu khoa häc ®¸ng tin cËy nµo cã gi¸ trÞ vÒ ¶nh h−ëng cña chÊt th¶i phãng x¹ bÖnh viÖn. Cã thÓ ®· cã nhiÒu tr−êng hîp tiÕp xóc víi chÊt th¶i phãng x¹ bÖnh viÖn cã liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ, song kh«ng ®−îc ghi nhËn. ChØ cã nh÷ng b¸o c¸o c¸c vô tai n¹n cã liªn quan ®Õn viÖc tiÕp xóc víi c¸c chÊt phãng x¹ ion ho¸ trong c¸c c¬ së ®iÒu trÞ do hËu qu¶ tõ c¸c thiÕt bÞ X quang ho¹t ®éng kh«ng an toµn, do viÖc chuyªn chë c¸c dung dÞch x¹ trÞ kh«ng ®¶m b¶o hoÆc thiÕu c¸c biÖn ph¸p gi¸m s¸t trong x¹ trÞ liÖu. 8.3. Nguån ph¸t sinh chÊt th¶i r¾n y tÕ nguy h¹i 8.3.1. Ph©n lo¹i chÊt th¶i r¾n y tÕ theo nguån ph¸t sinh §Þnh nghÜa: chÊt th¶i r¾n y tÕ nguy h¹i lµ chÊt th¶i d¹ng r¾n ph¸t sinh trong c¸c c¬ së y tÕ, tõ c¸c ho¹t ®éng kh¸m ch÷a bÖnh, ch¨m sãc, xÐt nghiÖm, phßng bÖnh, nghiªn cøu, ®µo t¹o. ViÖc ph©n lo¹i vµ x¸c ®Þnh chÊt th¶i y tÕ cã thÓ ®−îc tãm t¾t nh− sau: − ChÊt th¶i l©m sµng bao gåm c¸c nhãm A (chÊt nhiÔm khuÈn: vËt liÖu thÊm m¸u, dÞch, b¨ng g¹c, b«ng b¨ng, tói ®ùng dÞch dÉn l−u), nhãm B (c¸c vËt s¾c nhän), nhãm C (chÊt th¶i cã nguy c¬ l©y nhiÔm cao ph¸t sinh tõ c¸c phßng xÐt nghiÖm nh− g¨ng tay, lam kÝnh, bÖnh phÈm), nhãm D (chÊt th¶i d−îc phÈm bao gåm d−îc phÈm qu¸ h¹n, bÞ nhiÔm khuÈn, thuèc g©y ®éc tÕ bµo) vµ nhãm E (c¸c m« vµ c¬ quan ng−êi, ®éng vËt). − ChÊt th¶i phãng x¹ ph¸t sinh tõ c¸c ho¹t ®éng chÈn ®o¸n, ho¸ trÞ liÖu vµ nghiªn cøu nh− èng tiªm, b¬m tiªm, giÊy thÊm, g¹c s¸t khuÈn… − ChÊt th¶i ho¸ häc bao gåm c¸c chÊt kh«ng g©y nguy h¹i vµ nguy h¹i nh− formaldehyd, ho¸ chÊt quang häc, c¸c dung m«i, ho¸ chÊt dïng ®Ó tiÖt khuÈn y tÕ vµ dung dÞch lµm s¹ch, khö khuÈn. − C¸c b×nh chøa khÝ cã ¸p suÊt. − ChÊt th¶i sinh ho¹t nh− giÊy lo¹i, vËt liÖu ®ãng gãi, thøc ¨n d− thõa vµ chÊt th¶i ngo¹i c¶nh. 8.3.2. Khèi l−îng chÊt th¶i ph¸t sinh 127
Khèi l−îng chÊt th¶i y tÕ thay ®æi theo tõng khu vùc ®Þa lý, theo mïa vµ phô thuéc vµo c¸c yÕu tè kh¸ch quan kh¸c nh−: − C¬ cÊu bÖnh tËt, dÞch bÖnh. − Lo¹i, quy m« bÖnh viÖn. − L−îng bÖnh nh©n kh¸m, ch÷a bÖnh; tû lÖ bÖnh nh©n néi vµ ngo¹i tró. − §iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña khu vùc. − Ph−¬ng ph¸p vµ thãi quen cña nh©n viªn y tÕ trong viÖc kh¸m, ®iÒu trÞ vµ ch¨m sãc. − Sè l−îng ng−êi nhµ ®−îc phÐp ®Õn th¨m bÖnh nh©n. Tham kh¶o tµi liÖu n−íc ngoµi cho thÊy khèi l−îng chÊt th¶i hµng n¨m thay ®æi theo møc thu nhËp (c¸c b¶ng 5.4, 5.5 vµ 5.6). B¶ng 5.4. L−îng chÊt th¶i theo ®Çu ng−êi Nguån th¶i Møc ®é th¶i N−íc cã thu nhËp cao ChÊt th¶i bÖnh viÖn nãi chung 1,2 - 12 kg/ng−êi ChÊt th¶i y tÕ nguy h¹i 0,4 - 5,5 kg/ng−êi N−íc cã thu nhËp trung b×nh ChÊt th¶i bÖnh viÖn nãi chung 0,8 - 6kg/ ng−êi ChÊt th¶i y tÕ nguy h¹i 0,3- 0,4kg/ng−êi N−íc cã thu nhËp thÊp ChÊt th¶i bÖnh viÖn nãi chung 0, 5- 3kg/ng−êi L−îng chÊt th¶i thay ®æi theo tõng lo¹i bÖnh viÖn BÖnh viÖn ®¹i häc y d−îc 4 1- 8,7kg/gi−êng/ngµy BÖnh viÖn ®a khoa 2,1- 4,2kg/gi−êng/ngµy BÖnh viÖn huyÖn 0,5 - 1,8kg/gi−êng/ngµy Trung t©m y tÕ 0,05-0,2kg/gi−êng/ngµy Trong mçi bÖnh viÖn, khèi l−îng chÊt th¶i bÖnh viÖn ph¸t sinh kh¸c nhau tõ c¸c khoa, phßng §iÒu d−ìng y tÕ 1,5 kg/gi−êng/ngµy Khoa ®iÒu trÞ 1,5 - 3 kg/gi−êng/ngµy Khoa håi søc cÊp cøu 3 - 5kg /gi−êng/ngµy BÖnh phÈm 0,2kg/gi−êng/ngµy B¶ng 5.5. L−îng chÊt th¶i ph¸t sinh t¹i c¸c n−íc trªn thÕ giíi 128
TuyÕn bÖnh viÖn Tæng l−îng chÊt th¶i y tÕ ChÊt th¶i y tÕ nguy h¹i (kg/gi−êng bÖnh/ngµy) (kg/gi−êng bÖnh/ngµy) BÖnh viÖn trung −¬ng 4,1 - 8,7 0,4 -1,6 BÖnh viÖn tØnh 2,1 - 4,2 0,2 - 1,1 BÖnh viÖn huyÖn 0,5 - 1,8 0,1 - 0,4 B¶ng 5.6. L−îng chÊt th¶i ph¸t sinh t¹i ViÖt Nam TuyÕn bÖnh viÖn Tæng l−îng chÊt th¶i y tÕ ChÊt th¶i y tÕ nguy h¹i (kg/gi−êng bÖnh/ngµy) (kg/gi−êng bÖnh/ngµy) BÖnh viÖn trung −¬ng 0,97 0,16 BÖnh viÖn tØnh 0,88 0,14 BÖnh viÖn huyÖn 0,73 0,11 Chung 0,86 0,14 HiÖn nay (sè liÖu n¨m 1999), toµn bé c¸c c¬ së do ngµnh y tÕ qu¶n lý tõ bÖnh viÖn, viÖn nghiªn cøu, khu ®iÒu d−ìng, nhµ hé sinh, phßng kh¸m ®a khoa, phßng kh¸m chuyªn khoa, khu ®iÒu trÞ phong ®Õn tr¹m y tÕ x· lµ 12.772 c¬ së víi sè gi−êng ®Ó ®iÒu trÞ, an d−ìng trong 1 n¨m lµ 174.077 gi−êng. Trong ®ã cã trªn 830 bÖnh viÖn vµ viÖn cã gi−êng (29 bÖnh viÖn trung −¬ng, 198 bÖnh viÖn tØnh, 551 bÖnh viÖn huyÖn vµ 58 bÖnh viÖn ngµnh) víi tæng sè 104.065 gi−êng bÖnh. Tæng sè lÇn kh¸m bÖnh trong mét n¨m lµ 127.824.420 ca, sè ng−êi ®iÒu trÞ néi tró lµ 5.331.241, sè ngo¹i tró lµ 4.958.430, sè ca phÉu thuËt lµ 1.008.966. Tæng sè ngµy n»m viÖn trong mét n¨m (1999) lµ 43.782.221. §Êy lµ ch−a kÓ tíi c¸c bÖnh viÖn cña qu©n ®éi, c«ng an, c¸c bÖnh viÖn liªn doanh, phßng kh¸m t− nh©n. Tæng khèi l−îng chÊt th¶i r¾n tõ c¸c bÖnh viÖn ®ã kho¶ng 240 tÊn mçi ngµy, trong ®ã tõ 12% ®Õn 25 % lµ chÊt th¶i y tÕ nguy h¹i cÇn ph¶i xö lý ®Æc biÖt. Riªng thµnh phè Hµ Néi mçi ngµy cã trªn 12 tÊn chÊt th¶i r¾n bÖnh viÖn cÇn xö lý. L−îng chÊt th¶i r¾n bÖnh viÖn ngµy cµng t¨ng dÇn do sù gia t¨ng d©n sè, møc sèng, sù n©ng cao chÊt l−îng kh¸m ch÷a bÖnh. 8.3.3. Thµnh phÇn chÊt th¶i r¾n bÖnh viÖn Ngoµi bÖnh nh©n vµ nh©n viªn y tÕ trong bÖnh viÖn cña chóng ta hiÖn nay lu«n cã mét sè l−îng ng−êi nhµ ®Õn th¨m, tr«ng nom vµ phôc vô bÖnh nh©n t−¬ng ®−¬ng hoÆc nhiÒu h¬n sè l−îng bÖnh nh©n n»m viÖn. ChÝnh hiÖn tr¹ng nµy lµm cho hÖ thèng xö lý chÊt th¶i cña bÖnh viÖn ho¹t ®éng tíi møc qu¸ t¶i vµ nhiÒu khi chÝnh c¸c ®èi t−îng nµy gãp phÇn lµm ph¸t t¸n r¸c th¶i nguy hiÓm ra m«i tr−êng xung quanh. 129