Quan niệm về chữ “trung” trong văn học nhà Nho Nam Bộ giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 22 (47) - Thaùng 11/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Quan niệm về chữ “trung” trong văn học<br /> nhà Nho Nam Bộ giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX<br /> Notion of “faithfulness” in literature by Confucian scholars in Southern Vietnam<br /> during the late nineteenth century<br /> <br /> NCS N uy n N ọc Phú<br /> r n i học ồng Tháp<br /> <br /> Nguyen Ngoc Phu, Ph.D. student<br /> The University of Dong Thap<br /> <br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Văn học nhà nho Nam Bộ phát triển tron bối cảnh đặc biệt của lịch sử dân tộc nửa sau thế kỷ XIX -<br /> một iai đo n có sự chuyển biến lớn tron quan niệm về chữ “trung” ể hiểu hơn về quan niệm này,<br /> bài viết luận iải quan niệm về chữ “trung” tron quan hệ với lý t ởn trun quân, lý t ởn ái quốc và<br /> chữ “trung” - nhìn từ óc độ nhận thức, vận dụn nhữn iá trị tích cực đối với thực ti n<br /> Từ khóa: quan niệm, trung, văn học nhà nho, Nam Bộ.<br /> Abstract<br /> Southern-Vietnamese Confucian literature was developed in the late nineteenth century, during which<br /> the notion of “faithfulness” had chan ed si nificantly his article discusses the notion of “faithfulness”<br /> in comparison between the traditional Confucian virtues of bein “faithful to Kin , devoted to country”<br /> and the practical perception and application of “faithfulness” in the historical context of Southern<br /> Vietnam during the late nineteenth century.<br /> Keywords: notion, faithfulness, Confucian literature, Southern Vietnam.<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Mở đầu thuẫn Cho nên, chữ “trung” luôn vận<br /> “Trung” là khái niệm đ o đức, xuất hành cùn với sự thay đổi của xã hội Khi<br /> hiện tron các tác phẩm kinh điển của Nho bàn về chữ “trung”, Nho iáo nhấn m nh<br /> iáo và th n đ ợc dùn để chỉ lý t ởn đến n uyên tắc chính trị, là quy ph m luân<br /> trun quân th i phon kiến Chữ “trung” lý trị quốc và xử thế của con n i Nói<br /> mặc dù đã đ ợc hình thành từ rất lâu cách khác, chữ trun đ ợc hiểu là đ n<br /> nh n việc bàn luận về nó vẫn khôn hề lối, n uyên tắc đ o đức mà con n i phải<br /> man tính chất l c điệu, bởi lẽ, tron có bổn phận iữ ìn, đó là nhân sinh quan,<br /> nhữn mối quan hệ iữa bề tôi với vua, bề quan niệm sốn phải tuân theo Chữ trun<br /> tôi với nhân dân luôn nảy sinh nhữn mâu thể hiện t t ởn chỉ đ o tron việc trị<br /> <br /> <br /> 114<br /> quốc và phản ánh t t ởn của iai cấp quân đ ợc đặc biệt coi trọn , khôn ít<br /> phon kiến c m quyền Vì thế, văn học nhà n i đặt hai chữ “trung quân” lên hàng<br /> nho là bộ phận cơ bản và quan trọn tron đ u nh n một số nhà nho yêu n ớc nửa<br /> văn học Việt Nam th i trun đ i, bộ phận cuối thế kỷ XIX đ i hỏi phải coi trọn chữ<br /> văn học này hiện c n đặt ra nhiều vấn đề “trung” nh n phải trun với n ớc, vì<br /> c n tìm hiểu, n hiên cứu ây là iai đo n iúp vua chủ yếu để iúp n ớc, iúp dân<br /> văn học mà Nam Bộ đã rơi vào vòng thuộc Quan niệm này khôn bị rơi vào n n “ngu<br /> địa của thực dân Pháp, nhân dân ta phải trung”, vì thế chỉ trun với vua khi vua<br /> chịu sự xâm lăn của ph ơn ây và sốn biết thi hành nhân n hĩa, tức phải biết lo<br /> tron bi kịch của chế độ thực dân nửa cho dân, cho n ớc Có thể nói, t t ởn<br /> phon kiến ron iai đo n này có biết trun quân tích cực của các nhà nho ắn<br /> bao anh hùng vì trun với n ớc đã xả thân với l n yêu n ớc th ơn dân nên tron<br /> để đấu tranh iữ n ớc, thể hiện thái độ thơ văn của họ thể hiện rõ ý thức, trách<br /> c ơn quyết bất hợp tác đối với kẻ thù và nhiệm của mình đối với đất n ớc, phải<br /> hết l n vì đất n ớc quê h ơn Ở iai luôn ìn iữ “đạo trung”.<br /> đo n tr ớc, nhân dân tập họp chun quanh Sán tác của các nhà nho Nam Bộ nửa<br /> chính quyền, t o nên bức t n thành sau thế kỷ XIX cũn chịu sự chi phối bởi<br /> chốn n o i xâm C n iai đo n này có sự quan niệm Khổn M nh, biểu hiện ra thành<br /> chuyển biến lớn tron quan niệm về chữ luân th n đ o lý nên đã vận dụn các<br /> trun của các nhà nho Nam Bộ nửa sau thế khái niệm, ph m trù, nhữn chuẩn mực của<br /> kỷ XIX ron đó có nhiều quan niệm, Nho iáo nhằm đáp ứn yêu c u của th i<br /> nhữn t t ởn phản ánh th i thế và quan đ i Cho nên, tron bối cảnh triều N uy n<br /> niệm về chữ trun đ ợc đặt ra đối với các suy von thì nhữn chuẩn mực ấy n ày<br /> nhà nho Nam Bộ nửa sau thế kỷ XIX càn tỏ ra bất lực tron việc định h ớn<br /> Quan niệm này có sự chuyển biến, thay đổi hành vi con n i Vì vậy, quan niệm về<br /> tr ớc khi thực dân Pháp xâm l ợc Do lợi chữ “trung” đ ợc hiểu và thực thi khác<br /> ích của qu n chún nhân dân khôn đ ợc nhau, có n i kh kh iữ lấy “ngu<br /> đảm bảo trọn vẹn, quan niệm trun mâu trung”, có khi muốn thoát khỏi quan niệm<br /> thuẫn với tình yêu đối với đất n ớc Nhữn trung quân và cũn có kẻ lợi dụn chữ<br /> nỗi niềm này đ ợc thể hiện qua sán tác “trung” để m u lợi riên hoặc biện minh<br /> thơ văn của các nhà nho Nam Bộ nửa cuối cho sự hèn nhát của mình ron bối cảnh<br /> thế kỷ XIX Phân tích, luận iải về sự ấy, các nhà nho theo quan điểm chính<br /> chuyển biến tron quan niệm trun của văn thốn thì cố ắn phục h n l i nhữn iá<br /> học nhà nho Nam Bộ nửa sau thế kỷ XIX trị đ o đức của Nho iáo và cụ thể hóa<br /> có ý n hĩa rất quan trọn , iúp cho chún thêm một số ph m trù đ o đức theo cách<br /> ta hiểu sâu sắc hơn về quan niệm, t t ởn riên của mình nhằm để củn cố chế độ<br /> của các nhà nho Nam Bộ nửa cuối thế kỷ độc quyền, kéo dài sự tồn t i của v ơn<br /> XIX và thể hiện truyền thốn yêu n ớc quý triều phon kiến ừ thực tế đó, có nhữn<br /> báu của ôn cha ta nhà nho thực hiện đ o trun một cách thụ<br /> t u t m u độn nh n cũn có tr n hợp tiếp thu<br /> t ở t u u yếu tố nhân bản của quan niệm trun (quân<br /> ron th i phon kiến t t ởn trun minh, th n trun ) cùn với sự ảnh h ởn<br /> <br /> 115<br /> tinh th n yêu n ớc nên các nhà nho Nam “Ngọc Quan mạn đạo lao đầu bút/ Bạch<br /> Bộ có nhữn b ớc tiến tron quan niệm thủ trường kham báo quốc ân” (Dùng ngòi<br /> “trung quân” và quyết định ia nhập vào bút luận bàn đến việc ra biên ải/ ub c<br /> phon trào khán Pháp B ớc tiến đó thể vẫn c n có thể báo đáp ơn n ớc) (Đăng<br /> hiện từ quan niệm trun quân thu n túy của Bảo Định đồn) L n yêu n ớc của Phan<br /> Nho iáo san quan niệm trun với đất hanh Giản lúc nào cũn ắn với tình<br /> n ớc, với nhân dân th ơn yêu dân n hèo nên ôn luôn n hĩ<br /> Phan hanh Giản là một con n i về nhân dân, quan tâm đến nỗi khổ của dân<br /> chính trực, nhân n hĩa - một cái tôi trữ tình tr ớc thiên tai khắc n hiệt, ôn khôn n ủ<br /> iàu cảm xúc nên thơ văn của ôn phản đ ợc khi thấy nhân dân đói khổ Nỗi niềm<br /> ánh chân thực nhân cách, t t ởn của một của Phan hanh Giản n ày càn nặn thêm<br /> nhà nho yêu n ớc chính thốn Sán tác khi tuổi tác phải đối mặt với sự phức t p<br /> của ôn thể hiện nỗi niềm mất n ớc, một bi của th i cuộc và khôn sao iải quyết đ ợc<br /> kịch của vị đ i th n suốt đ i lận đận tron khiến ôn cảm thấy xót xa: “Lăm trả ơn<br /> v n trói buộc của hai chữ “trung quân”. vua đền nợ nước/ Đành cam gánh nặng<br /> Ôn bị trói buộc bởi đ n lối “chủ hòa” ruổi đường xa/ Lên ghềnh, xuống thác<br /> của triều đình với tâm tr n đ y mâu thuẫn thương con trẻ/ Vượt biển, trèo non cám<br /> và bế tắc tron việc thực thi nhiệm vụ phận già/ Cũng tưởng một lời an bốn cõi/<br /> chính trị ở chốn quan tr n Ôn là vị Nào hay ba tỉnh lại chầu ba!” (Việc nước<br /> quan thanh liêm, đ o đức, mọi sự n hĩ suy không thành) [7, tr.264]. Mấy ai hiểu đ ợc<br /> đều vì dân, vì n ớc: “Lo nỗi nước kia cơn một nhà nho yêu n ớc đã khôn tiếc m n<br /> phiến biến/ Thương bề dân nọ cuộc giao sốn của mình để bày tỏ sự tận trun v i<br /> chinh” [5, tr 851] a thấy cuộc đ i Phan triều đình? Cái chết của Phan hanh Giản<br /> hanh Giản có nhiều điểm t ơn đồn với là cái chết của l n quả cảm, khôn tham<br /> ăn Quốc Phiên ở Hồ Nam, run Quốc. sốn sợ chết và khôn hề nhu nh ợc Nhà<br /> Phan hanh Giản và ăn Quốc Phiên có thơ yêu n ớc N uy n ình Chiểu đã đánh<br /> t m vóc lớn, có ảnh h ởn t m quốc ia iá Phan hanh Giản rất cao: “Lịch sử tam<br /> nh n bị đánh iá một cách n hiêm n ặt triều độc khiết thân” (Một n i từn trải<br /> tron th i ian dài, nh n họ vẫn tồn t i ba triều vua duy nhất c n tron s ch) [9,<br /> tron l n n i dân mỗi n ớc vì sự chính tr 39] Ôn mất đi nh n nhân dân Nam<br /> trực, nhân n hĩa, hết l n vì n ớc, vì dân Bộ vẫn tôn th ôn , có nhữn đánh iá cao<br /> ron cuộc đ i làm quan, Phan hanh và xóa cho ôn tội oan “bán nước”.<br /> Giản cảm thấy thẹn vì ch a làm đ ợc ì ron sán tác của N uy n hôn thể<br /> cho quê h ơn , ôn ắn sức trau dồi, tu hiện cảnh đói khổ của nôn dân, ta th n<br /> d ỡn đ o đức và luôn băn khoăn về ánh ặp tron thơ ôn nỗi lo lắn về tình hình<br /> nặn nợ n ớc, ơn vua mà n hĩ đến sự báo đất n ớc, nỗi quan tâm lo lắn đến cảnh<br /> đáp ron bài Trú trực, ôn bày tỏ: “Quốc khổ của n i dân vì chiến tranh Xuất<br /> ân hà tự sùng thâm báo/ Độc ỷ nguy lan phát từ lập tr n yêu dân thắm thiết và có<br /> tọa tịch dương” [5, tr 353] Ơn của vua cái nhìn đún đắn đối với qu n chún c n<br /> khôn biết làm thế nào để đền đáp cho lao thôn qua nhữn án thơ đ y n ớc mắt<br /> xứn đán , n ồi một mình tựa lan can d ới nh n ở một số chỗ cũn tỏ ra ch a mất<br /> ánh chiều tà mà n ẫm n hĩ về mình: hết l n tin t ởn ở vua ron bài Trọng<br /> <br /> 116<br /> đông tiểu tập thị Phạm Qúy Hữu Doanh xuất hiện nhằm bày tỏ nỗi uất hận và kêu<br /> điền sứ ( hán 11 nhân buổi họp mặt nhỏ ọi cùn nhau hy sinh vì chính n hĩa<br /> viết đ a ôn Ph m Qúy Hữu Doanh điền ron thơ điếu Phan n , N uy n<br /> sứ) ửi ôn Doanh điền sứ khi nhắc cơn ình Chiểu bày tỏ l i lẽ cảm th ơn hết<br /> bão tố h thành Phiên An do quân Pháp sức bi trán : “Làm người trung nghĩa đáng<br /> ây chiến, tác iả viết: “Các tu nỗ lực báo bia son/ Đứng giữa càn khôn tiếng chẳng<br /> minh chủ” (Mọi n i đều phải cố ắn mòn/ Cơm áo đền bồi ơn đất nước/ Râu<br /> báo đáp minh chúa) [5, tr 110] Họa bài thơ mày giữ vẹn phận tôi con/ Tinh thần hai<br /> Vân Lộc Nguyễn Tư Giản, ông có câu: chữ phao sương tuyết/ Khí phách ngàn thu<br /> “Kim tịch bất giác thần phi vũ/ Công kim rỡ núi non” [2, tr.55]. N uy n Duy Cun<br /> hữu đạo tá minh chủ” (Bất iác đêm nay là một nhà nho đất Quản N ãi, khi biết<br /> tinh th n bay múa, ôn hay ặp đ i hữu sắp bị xử tử vẫn khôn hề nao nún : “Ninh<br /> đ o ra iúp vua anh minh) [5, tr 159] Mặc vi trung nghĩa quỷ/ Bất vi tàm phụ nhân”<br /> dù đó là nhữn câu thơ th n đ ợc viết ( hà làm ma có hồn trun vía n hĩa/<br /> theo lối khuôn sáo, côn thức, nh n xét Không làm n i đeo mặt n ựa đ u trâu)<br /> cho cùn tác iả vẫn tin nhà vua sán suốt, [2, tr.78]. inh th n bất khuất của Phan<br /> nếu đ ợc bề tôi hiền ra iúp thì việc trị Văn t, Lê Cao Dõn khiến nhà vua (sau<br /> n ớc sẽ v ợt khỏi cơn n uy Vì iữ đ o đã thỏa hiệp đ u hàn ) phải ca n ợi:<br /> trun quân nên ôn luôn luôn tỏ ra vân “Tiếng trung nghĩa của Nam kỳ/ Không<br /> lệnh vua, đan lúc chốn Pháp N uy n phải ngày nay mới có/ Xem tờ tấu thật<br /> hôn r i miền ôn khói lửa san Vĩnh đáng khen/ Khen đó, lại khóc đó!/… Lời<br /> Lon nhận chức đốc học thơ lặp lại dài dòng/ Chỉ sợ còn điều thiếu<br /> Văn học nhà nho Nam Bộ nửa sau thế sót/ Thương thay hai đấng nam nhi!/ Danh<br /> kỷ XIX chịu sự ảnh h ởn của t t ởn tiết ngàn năm duy trì” (Lê hực dịch)<br /> “trung quân”, nh n chữ “trung” đã mất [2, tr.32] ứn tr ớc nhữn vấn đề của<br /> hết ý n hĩa, chữ “trung quân” mâu thuẫn th i cuộc nên một số nhà nho n hiên về<br /> với chữ “ái quốc” Vì vua đã khôn minh t t ởn yêu n ớc nh n họ vẫn ch a thể<br /> thì th n khó mà có thể iữ l n trun , nên r i khỏi chữ “trung quân” C n N uy n<br /> có nhữn nhà nho chốn l i vua, nhân dân ình Chiểu thì cũn đã bộc lộ quan điểm<br /> cũn chốn l i vua Nh n l i có một số về vấn đề trun hiếu của mình: “Hai chữ<br /> tr n hợp, nhà nho cộn tác với Pháp để cương thường dằn cả nước/ Một câu trung<br /> h ởn danh lợi mà bán rẻ l ơn tâm cho hiếu vững muôn nhà” [9, tr.280], “Còn<br /> iặc, tiêu biểu nh ôn họ n : “Ở đời đánh giặc mất cũng đánh giặc…; sống thờ<br /> há dễ quên đời đặng/ Tính thiệt so hơn vua, thác cũng thờ vua” [10, tr.29], “Quan<br /> cũng gọi là” [4, tr 167] Về tr n hợp này Phan thác trọn chữ trung thần” [10, tr.42].<br /> thì nhân dân côn kích rất dữ dội vì một bề ron sán tác N uy n Hữu Huân cũn thể<br /> tôi trun khôn thể th hai vua, nên đứn hiện rõ tinh th n trun n hĩa: “Thiên phố<br /> tr ớc bài toán của lịch sử dân tộc thì có hoàn nhân trung nghĩa hậu/ Phân phân<br /> n i rút lui về thành lập đội quân chốn Nam Bắc đảo huyền sầu” (Sau buổi n i<br /> iặc, có khi ch y về ph n đất c n l i của trun về tựu n hĩa/ Bắc Nam d i đổi chúng<br /> triều đình để ẩn náu ch th i Vì vậy, tron dân s u) [11, tr 79], nh n cũn có khi l i<br /> hoàn cảnh đó có nhiều thơ văn yêu n ớc đề cao N uy n Hữu Huân trên lập tr n<br /> <br /> 117<br /> trun quân của nho iáo: “Tằng tương tam chiết trung, đặng chữ hiếu trung, một<br /> xích tuyết quân cừu” (Vun kiếm vì vua đường hiếu trung, chuộng đường trung<br /> quyết trả thù) [11, tr 80] C n một số n i hiếu, tấm lòng trung, một câu trung hiếu<br /> l i ca n ợi chữ trun của N uy n Hữu bỏ đi không màng, chữ hạ chữ trung rõ<br /> Huân từ ý thức “công dân”: “Bi tai quốc ràng, mang chữ bất trung, thần tử dự phần<br /> thế nguy huyền phát/ Tử nhĩ tam nhi sỉ hiếu trung,…” Chữ “hiếu” của N uy n<br /> khấu đầu” (Buồn thay, thế n ớc nh treo ình Chiểu ắn liền với chữ “trung”: “lấy<br /> tóc/ Chết vậy! thân trai thẹn cúi đ u) [11, trung hiếu làm đầu, đường trung hiếu, tận<br /> tr.80]. trung, trọn chữ trung, bậc trung,…” Bậc<br /> ừ đó, xét trên tinh th n yêu n ớc thì trun này phải lo cho dân, th ơn dân nếu<br /> nhữn ý kiến đánh iá, nhận định về chữ khôn thì N uy n ình Chiểu mãnh liệt<br /> trung tron mối quan hệ với lý t ởn trun phê phán: “ghét cay ghét đắng, trang dẹp<br /> quân của nho iáo c n man nhiều h n chế loạn rày đâu vắng, trông tin nhạn, bặt<br /> và c n có nhiều nhận định khác nhau tiếng hồng, biết ai thiên tử biết ai thần,<br /> Nhữn h n chế, khác biệt ấy thể hiện tính chẳng nghe thiên tử chiếu, quyết đánh cả<br /> chất và đặc điểm vùn Nam Bộ tron bối triều lẫn Tây,…” Hồ Huân N hiệp với<br /> cảnh thuộc địa nửa phon kiến N uy n tinh th n yêu n ớc cao cả hiên n an ,<br /> Hữu Huân đã thể hiện ý thức trun quân khoan thai rửa mặt, sửa khăn áo un dun<br /> của một nhà nho, mặc dù tinh th n và ý chí đọc bốn câu thơ tr ớc i bị địch hành<br /> khôn đủ để chiến thắn nh n tinh th n quyết: “Kiến nghĩa ninh cam bất dũng vi/<br /> dân tộc đã óp ph n nuôi d ỡn l n căm Toàn bằng trung hiếu tác nam nhi” [1,<br /> thù iặc của ôn : “Việc lớn không thành, tr 26] Vì trun hiếu mà chết oanh liệt đã<br /> báo chúa cũng đành liều một chết” [11, làm cho quân địch hết sức kinh n c, đồn<br /> tr 64] Nhữn tâm sự này thể hiện một khát bào vô cùn xúc độn đối với chiến sĩ anh<br /> vọn cứu n ớc, tinh th n bất khuất, ý chí hùng.<br /> chiến đấu kiên c n của nhà nho tr ớc kẻ Trong Dương Từ - Hà Mậu, N uy n<br /> thù: “Ngọn cờ phá lỗ bao giờ thấy/ Thiên ình Chiểu đề cao quan niệm c ơn<br /> hạ người đều ngóng cổ trông” (Thuật th n nhằm củn cố khối đ i đoàn kết<br /> hoài) [11, tr.102], “Bậc trung nghĩa, từ dân tộc và cũn muốn nhắc nhở mọi n i<br /> xưa mấy kẻ/ Muốn lập công mà dễ thành tr ớc sau vẫn một l n với đất n ớc,<br /> công” (Khúc hát hò khoan) [11, tr.96], “Vũ khôn n hiên n ã, khôn ch y theo iặc,<br /> trụ còn xem tiết nghĩa lưu” (Điếu Trần đồn th i cũn đề cao chữ trun : “Làm tôi<br /> Xuân Hòa) [11, tr.106], “Con hiếu tôi mang chữ bất trung/ Đứng trong trời đất<br /> trung danh mãi rạng… Lòng trung nửa chẳng dung người nào” [9, tr.346].<br /> điểm, tháng năm lưu” (Trung nghĩa vịnh - N uy n ình Chiểu cho rằn bề tôi phải<br /> Khuyết danh) [11, tr.163-164]. trun , chữ trun ở đây đ ợc đặt tron mối<br /> ron thơ văn của N uy n ình Chiểu quan hệ với vua và vua đó phải biết lo cho<br /> có nhắc đến vấn đề “trung hiếu”: “trung nhân dân, lo cho đất n ớc ron lúc đất<br /> hiếu vững muôn nhà, trung hiếu làm đầu, n ớc ch a lâm n uy thì ở truyện Lục Vân<br /> lấy mình báo chúa, cám niềm thần tử hết iên, N uy n ình Chiểu khôn phản đối<br /> lòng trung ái, tận trung, trọn chữ trung chế độ quân chủ nói chun nh n khi mối<br /> thần, kẻ ứa gan trung, đều tài bậc trung, quan hệ vua tôi mất hết ý n hĩa, khôn c n<br /> <br /> 118<br />  iá trị nữa thì quan niệm về chữ trun của t u t m u<br /> ôn có sự thay đổi và đ ợc biểu hiện qua t ở á u c<br /> bài văn tế khóc r ơn ịnh, bộc lộ rõ Nho iáo khôn c n iữ vai tr quan<br /> ràn quan điểm của mình đối với vua chúa trọn nh tr ớc nữa thì vấn đề đặt ra cho<br /> bán n ớc: “Bởi lòng chúng chẳng nghe các nhà nho lúc này là bề tôi có nhất thiết<br /> thiên tử chiếu, đón ngăn mấy dặm mã tiền” phải trun thành nữa khôn ? Khi đức vua<br /> [10, tr.35]. đi n ợc l i quyền lợi của dân tộc, tron<br /> Quan niệm về chữ trun của N uy n tr n hợp đó thì bề tôi phải làm sao đây?<br /> ình Chiểu và N uy n Hữu Huân man Một số nhà nho khôn r i bỏ triều đình,<br /> một nội dun mới là sự trun thành tuyệt một số nhà nho đã đặt yêu n ớc lên trên<br /> đối với ổ Quốc, ắn chặt với nhân dân, vua, khôn tuân lệnh vua, khi vua khôn<br /> thể hiện nhất quán tron suy n hĩ và hành tận trun với n ớc thì bề tôi khôn bắt<br /> độn ron Hịch Trương Định, N uy n buộc phải trun với vua N uy n ình<br /> Hữu Huân kêu ọi tha thiết về bổn phận Chiểu một th i kỳ từn thất vọn rất nhiều<br /> con dân đối với đất n ớc đan lâm n uy vì ở vua và triều đình nhà N uy n: “Xe ngựa<br /> n n n o i xâm, khôn c n ồn ánh nào lao xao giữa cõi trần/ Biết ai thiên tử biết<br /> nặn hơn nhữn thứ thiên liên ấy: “Hai ai thần” [10, tr 149] Phan Văn rị ay ắt<br /> vai nặng trĩu, gánh chi bằng gánh cang hơn, ôn đ i: “Trảm càn đức chi đầu, ẩm<br /> thường/ Tấc dạ trung lương, gồng chi gồng càn đức chi huyết, phanh càn đức chi thi,<br /> xã tắc” Ôn đã khôn xem trọn quan thực càn đức chi nhục” (Chém đầu càn<br /> niệm trun quân khi mà vua chúa đã đ u đức, uống huyết càn đức, xẻ thây càn đức,<br /> hàn tr ớc b ớc n oặt của lịch sử dân tộc, ăn thịt càn đức) Khi ứn khẩu dọc đ n ,<br /> vận độn qu n chún quyết tâm khởi n hĩa ôn tỏ ra hết sức coi th n con rồn là<br /> đánh đuổi quân xâm l ợc thực dân Pháp và biểu t ợn của nhà vua: “Đứng lại làm chi<br /> cũn luôn thể hiện sự trách móc, quy trách cho mất công, Vừa đi vừa đái vẽ nên<br /> nhiệm đối với nhà vua: “Trong dò hàng rồng…”. C n vua nh ồn Khánh thì văn<br /> giặc chưa xong giá/ Ngoài ngóng tin triều học yêu n ớc th n tỏ thái độ phê phán<br /> đã bặt tâm” [1, tr.173]. Khi thể hiện “sĩ ay ắt: “Hàm Nghi mới thực vua trung/<br /> khí Nam trung”, Bùi Hữu N hĩa luôn v ch Còn như Đồng Khánh là ông vua xẳng”<br /> mặt bọn quan trên h i dân, khôn đem l i [6, tr.63].<br /> lợi ích cho qu n chún nhân dân, họ xuất ó là nỗi niềm, tấm l n trun của<br /> hiện với bộ mặt tiểu nhân, làm tay sai cho nhữn nhà nho yêu n ớc, hết l n vì nhân<br /> iặc, phản bội l i iốn n i: “Lá xanh tơ dân, vì nền độc lập tự do của dân tộc<br /> liễu nhành thưa thớt/ Bông bạc dường mai N uy n ình Chiểu thì đề cao r ơn<br /> nhụy sượng sần… Rường soi cột trổ chưa ịnh dám chốn l i chiếu chỉ nhà vua:<br /> nên mặt/ Cao lớn làm chi bần hỡi bần!” “Giúp đời dốc trọn trang nam tử; Ngay<br /> (Cây bần) [1, tr.204]. C n N uy n hôn chúa nào lo tiếng nghịch thần… Bởi lòng<br /> thì phê phán bọn xu nịnh, đê hèn đắc th i, chúng chẳng nghe thiên tử chiếu, đón<br /> đắc thế nh cỏ d i khôn trồn mà cứ mọc: ngăn mấy dặm mã tiền; Theo bụng dân<br /> “Cỏ loạn không giồng thềm mọc khắp/ phải chịu tiếng quân phù, gánh vác một<br /> Hoa rơi vừa quét, chái liền sa” (Gửi bạn) vai khổn ngoại…” [10, tr.30-35]. Các nhà<br /> [1, tr.290]. nho Nam Bộ đã trở thành nhữn tác iả có<br /> <br /> 119<br /> t m vóc lớn với nhữn án thơ văn đ y Lạc, Nhiêu Tâm hay Trần Thới Hanh, Hồ<br /> nhiệt huyết thể hiện tấm l n trun với Bửu Ngoạn cam phận làm dân vong quốc<br /> n ớc, với dân Các nhà nho th i kỳ này đã mà gửi hồn vào những vần châm biếm...<br /> kế thừa truyền thốn oanh liệt n àn đ i Trần Hữu Thường, Nguyễn Văn Thới muốn<br /> của dân tộc, đã cùn nhân dân Nam Kỳ khư khư một mực vì đạo nghĩa luân<br /> chiến đấu n oan c n để bảo vệ quê thường... Trần Kim Phụng, Sương Nguyệt<br /> h ơn xứ sở, thể hiện l n yêu n ớc sâu Anh, Trần Ngọc Lầu, Tạ Quốc Bửu, Lê<br /> sắc của mình Nhữn nhà nho trun th i Lương Tri, Nguyễn Công Minh... với nhiều<br /> kỳ đ u nh ặn Huy rứ, N uy n ình khuynh hướng khác nhau, tả tình, tả cảnh,<br /> Chiểu cho đến các sĩ phu yêu n ớc, các nghĩ ngợi vẩn vơ, khóc than vô cớ...”<br /> nhà nho C n V ơn … ất cả họ đều bộc [4, tr.320].<br /> lộ nỗi đau đớn xót xa tr ớc bi kịch mất Có nhữn sĩ phu yêu n ớc chân chính<br /> n ớc ừ bi kịch đó, họ khôn thể làm th i kì này vừa làm thơ, làm văn, vừa trực<br /> khác n oài con đ n ở ẩn, đó là sự lựa tiếp lãnh đ o nhân dân chốn iặc ó là<br /> chọn bất đắc dĩ của một số nhà nho cuối Phan Văn t, ỗ rình ho i, N uy n<br /> mùa của chế độ phon kiến Hơn bao i Hữu Huân, Hồ Huân N hiệp, r n hiện<br /> hết, quan niệm trun tron th i kỳ này Chánh, Ph m Văn N hị, Có n i khôn<br /> đ ợc đặt ra rất quyết liệt và là chỗ dựa tinh có cơ hội hoặc điều kiện tham ia đấu<br /> th n lớn nhất cho các nhà nho yêu n ớc. tranh trực tiếp, đã dùn n i bút của mình<br /> Một nhà nho yêu n ớc đánh iặc để để ca n ợi cuộc khán chiến, đề cao n hĩa<br /> ìn iữ ian sơn, nếu khôn làm đ ợc thì cử anh hùn của các lãnh tụ n hĩa quân, và<br /> phải chọn cái chết nh Phan hanh Giản, qua đó mà khích lệ, cổ vũ nhân dân tích<br /> Hoàn Diệu để đền ơn vua hoặc rút về ở ẩn cực chốn iặc Có khi dùn bút pháp đã<br /> để ch th i Họ nhận thức rằn , khôn có ít nhiều nhân tố hiện thực để tố cáo sự<br /> iúp đ ợc vua thì phải tìm cách lui về ở ẩn, thối nát của xã hội, sự n ột n t của chế<br /> không làm tai sai cho iặc, họ tìm nơi vắn độ ó là Ph m Văn N hị (1805 - 1880)<br /> vẻ làm b n với thiên nhiên, iải s u bằn với Nghĩa Trai thi văn tập, Miên hẩm<br /> chén r ợu âm tr n của họ là tâm tr n (1819 - 1870) với Thương Sơn thi tập,<br /> man đ y tính bi kịch của kẻ sĩ bất lực Có N uy n ình Chiểu (1822 - 1888) với<br /> khi họ bị truy nã phải bỏ trốn, có khi họ nhữn bài thơ chữ Hán, N uy n hôn<br /> chủ độn bỏ ch y cho khỏi man tiến (1827 - 1894) với Ngọa du sào thi văn tập,<br /> nhục vì phải hàn ây, có khi họ khôn r n Bích San (1840 - 1877) với Mai<br /> chịu ra làm việc cho triều đình nh Hồ Nham thi thảo, Hoàn Văn H e (1848 -<br /> Huân N hiệp viện lẽ c n mẹ ià, Phan Văn 1885) với Hạc nhân tùng ngôn,... Tiêu<br /> t ra Huế nhận một chức quan nh n khi biểu là nhà nho Phan hanh Giản (1796 -<br /> đến kinh đô l i bỏ về Một số nhà nho chấp 1867) với Lương khê thi thảo đã thể hiện<br /> nhận hợp tác với chính quyền thực dân, nhữn nỗi niềm trăn trở, lo lắn cho vận<br /> một số thì phó mặc cho th i thế, một số thì mệnh của dân tộc tr ớc âm m u xâm l ợc<br /> tìm đ n tránh né để iữ khí tiết và một của bọn thực dân Pháp Với tấm l n vì<br /> số thua keo n y y keo khác, họ cố chí để dân, vì n ớc, ôn cũn luôn trăn trở và<br /> phục thù ất cả các nhà nho ấy đều có ít mon muốn chấn h n đất n ớc tr ớc sự<br /> nhiều t t ởn bộc lộ qua thơ văn “Học xâm lăn của n o i ban Bởi thế, Phan<br /> <br /> 120<br />  hanh Giản là một bậc trun th n với một phú của r ơn Hán Siêu và đặc biệt tron<br /> tấm ơn về đ o đức, một phẩm chất cao Bình Ngô đại cáo của N uy n rãi.. ến<br /> đẹp, suốt cuộc đ i dốc hết sức lực xây cả cái hơi nón của thơ ca dân gian yêu<br /> dựn đất n ớc, mon đất n ớc thoát khỏi n ớc đ ơn th i, tiến dội của một Hịch<br /> sự l c hậu uy nhiên, t t ởn này l i đánh Pháp, một Hịch Lãnh Cồ chẳn h n<br /> khôn đ ợc xem trọn làm ôn phải man ó là sự hào hùn của nhữn tâm hồn<br /> nặn nhữn nỗi niềm tr ớc th i cuộc: “Từ dũn cảm, sự l c quan tin t ởn vào nhữn<br /> ngày đi sứ Tây Kinh/ Thấy việc Âu Châu bản lĩnh kiên c n khi đất n ớc chốn<br /> phải giật mình/ Kêu rủ đồng bào mau thức n o i xâm<br /> dậy/ Hết lời năn nỉ chẳng ai tin” [7, 4. Chữ trung - nhìn từ góc độ nhận thức,<br /> tr 178] Nỗi niềm u uất này đã đ ợc nhân vận dụng những giá trị tích cực đối với<br /> dân thấu hiểu và mến mộ ôn , đến hàn thực tiễn<br /> trăm năm sau phẩm chất của Phan Thanh N uyên lý đ o đức của Nho iáo là<br /> Giản vẫn đ ợc n i đ i sau xem trọn luân th n , luân là n ũ luân, là năm mối<br /> Khi 3 tỉnh miền ôn rơi vào tay iặc rồi quan hệ: quân th n, phụ tử, phu phụ, môn<br /> tiếp đến 3 tỉnh miền ây, Phan hanh Giản đệ, bằn hữu ron năm quan hệ đó, hai<br /> càn u uất hơn khi phải thừa hành một mối quan hệ đ u là quan trọn nhất, đ ợc<br /> đ n lối sai l m của triều đình phon t ợn tr n bằn hai chữ “trung - hiếu” và<br /> kiến, mà n i đứn đ u chính là vua ự đ ợc ọi là đ o quân th n (vua - cha mẹ)<br /> ức Với tấm l n yêu n ớc th ơn dân Vào đ i vua r n hái ôn, l n trun<br /> nh n đứn tr ớc th i cuộc ôn khôn thể quân đã đ ợc quy định tron điều lệ nên<br /> làm trái với t t ởn trun quân của đ o th n dân phải thề: “Làm tôi hết trung, làm<br /> nho, ôn nhận thấy mình có tội với dân với quan trong sạch, ai trái thề này, thần minh<br /> n ớc và đã kết li u đ i mình để bày tỏ nỗi giết chết” [3, tr.439]. “Điều đó cho thấy<br /> l n với n i đ i sau Vì thế nỗi l n và triều đình phong kiến đã đẩy ý nghĩa trung<br /> phẩm chất của ôn càn đ ợc nêu cao, một quân từ một cách hành xử trong hành đạo<br /> con n i luôn có lẽ sốn , luôn nêu cao sự của người quân tử lên thành luật vua, phép<br /> chính trực và nhân n hĩa. nước, lấy hình phạt cao nhất để răn đe. Nó<br /> Các triều đ i phon kiến đã có nhữn vừa làm tăng sự uy nghi của vua vừa làm<br /> đón óp to lớn tron việc củn cố, xây cho đạo lý trung quân mang màu sắc<br /> dựn nền độc lập dân tộc n ớc nhà và óp thiêng liêng. Trung quân không còn đơn<br /> ph n quan trọn vào sự phát triển của đất giản chỉ là một hành vi ứng xử với người<br /> n ớc Nh n lịch sử dân tộc đã có nhữn trên mà còn là bổn phận cao nhất của một<br /> thay đổi khi triều đ i phon kiến nửa sau kẻ bề tôi với vị vua - Trung quân” [8,<br /> thế kỷ XIX khôn đảm bảo sự iữ vữn tr 43] Ở N uy n ình Chiểu cũn thể hiện<br /> nền độc lập của quốc ia d ới đ n lối trị rõ quan điểm: “Trai thời trung hiếu làm<br /> n ớc cũ ron hoàn cảnh ấy, khôn thể đầu/ Gái thời tiết hạnh là câu trau mình”<br /> nào tìm thấy đ ợc ý chí quật c n , tinh [9, tr 93] ừ triết lý đó, vua chúa phon<br /> th n tự hào dân tộc nh đã từn thấy tron kiến cổ vũ cho chữ hiếu cũn nhằm để cổ<br /> thơ của Lý h n Kiệt, r n Quan Khải, vũ cho chữ trun , hiếu với cha mẹ để trun<br /> Ph m N ũ Lão, tron Hịch tướng sĩ của với vua<br /> r n Quốc uấn, tron Bạch Đằng giang ron đ o làm tôi, Khổn ử đề cao<br /> <br /> 121<br /> chữ trun , nhấn m nh đến l n biết ơn, sự trun thành đối với vua nh : Dã ợn ,<br /> phục tùn , tinh th n phục vụ của bề tôi đối Yết Kiêu đã lều chết để bảo vệ r n H n<br /> với vua và quốc ia heo ôn , n i làm o, Lê Lai đã chết thay cho Lê Lợi… Và<br /> quan tr ớc hết phải là n i có đức, có thái sau này là nhữn anh hùn luôn trun với<br /> độ ứn xử đún ở mọi lúc, mọi nơi M nh n ớc đ ợc hiện diện tron nhữn sán tác<br /> ử cũn đã phê phán nhữn kẻ làm quan của các nhà nho, đặc biệt là iai đo n nửa<br /> mà khôn đún danh phận của mình: “Khi cuối thế kỷ XIX Khi triều đ i phon kiến<br /> ra làm quan rồi, thì phải trung với vua, hết khôn c n đảm đ ơn đ ợc sứ mệnh iải<br /> lòng hết sức thờ vua, nhưng cũng không vì phón dân tộc, tron nội bộ triều đình có<br /> vậy mà biến mình thành kẻ “ngu trung”. nhữn kẻ n u trun , phản độn , bán n ớc<br /> Người làm tôi trung còn là người biết can (Lê Chiêu hốn c u cứu nhà hanh,<br /> gián vua, khi vua làm điều trái đạo, không N uy n Ánh c u cứu thực dân Pháp) thì<br /> những thế, còn có thể phế truất ngôi vua, nhân dân ta l i càn quyết tâm vùn dậy<br /> khi thấy vua là kẻ vô đạo” ừ đó, khái chốn l i chế độ phon kiến Bởi vì, tron<br /> niệm “trung quân” xuất hiện t t ởn chủ đ o của các nhà nho là yêu<br /> Khi quyền lợi của vua thốn nhất với n ớc, họ quan niệm vua đến rồi l i đi, triều<br /> quyền lợi dân tộc thì quan niệm về trun đ i dựn lên rồi l i đổ, chỉ đất n ớc của<br /> đồn th i là trun với n ớc, mỗi bên đều nhân dân là c n mãi Do vậy, chữ “trung”<br /> phải có trách nhiệm với nhau: “Quân sử đã đi vào nhận thức của con n i một<br /> thần dĩ lễ, thần sự quân dĩ trung” (Nhà vua cách tự nhiên và đã trở thành chuẩn iá trị<br /> sai khiến bề tôi thì dùn l , bề tôi phụn sự của chế độ phon kiến Nhân dân ta đã tiếp<br /> nhà vua thì iữ đ o trun ) Khổn ử nhận chữ trun ở một nhận thức mới, t<br /> khôn chủ tr ơn “ngu trung”, khôn bắt bỏ đi nội dun cũ của Nho iáo là trun với<br /> buộc bề tôi phải phục tùn bề trên một vua và đ a vào đó nội dun mới là trun<br /> cách vô điều kiện nh quan niệm về chữ với n ớc Khi xác định nội dun chữ trun ,<br /> trun của các nhà nho sau này Quan niệm nhân dân ta đã đặt nội dun ấy tron sự<br /> về chữ trun khôn phải là trun một cách phù hợp với yêu c u, n uyện vọn của<br /> tuyệt đối, khi vua khôn ra vua thì th n dân nhân dân, phù hợp với nhiệm vụ đấu tranh<br /> khôn nhất thiết phải trun Khi đ i sốn iải phón đất n ớc Lấy chữ “trung” làm<br /> nhân dân yên bình, ấm no thì bề tôi tuyệt nền tản để t o nên sức m nh iúp nhân<br /> đối phục tùn vua, trun thành với vua vô dân ta v ợt qua mọi khó khăn, đánh thắn<br /> điều kiện Khi mà đ i sốn xã hội có nhiều mọi kẻ thù xâm l ợc và xây dựn xã hội<br /> biến đổi thì quan niệm về chữ trun ắn n ày càn tốt đẹp<br /> liền với l n yêu n ớc, ắn với lợi ích của Giá trị cốt lõi của đ o đức truyền<br /> dân tộc nên tron từn iai đo n lịch sử thì thốn dân tộc là l n trun thành đối với<br /> quan niệm này cũn có nhữn biến đổi phù ổ Quốc, bởi tron th i phon kiến, việc<br /> hợp với l n yêu n ớc của nhân dân ta trun với n ớc cũn là trun với vua, tuy<br /> ron th i kỳ dựn n ớc, quan hệ vua nhiên trun với vua phải có điều kiện và<br /> tôi là quan hệ quân th n cùn chun lý điều kiện ấy phải là trun với đất n ớc<br /> t ởn yêu n ớc, chốn n o i xâm để bảo t ởn đ o đức truyền thốn của dân tộc ta<br /> vệ nền độc lập cho dân tộc Cho nên đã có đặt n ớc cao hơn vua, vì ph m trù trun<br /> nhiều tấm ơn tiêu biểu thể hiện l n đ ợc xác lập trên cơ sở chủ n hĩa yêu n ớc<br /> <br /> 122<br />  ắn bó chặt chẽ với l n th ơn dân, l n thực hiện đún việc, đún phận sự của<br /> nhân ái của dân tộc N ày nay chún ta c n mình làm cho xã hội ổn định và phát triển<br /> phải kế thừa nhữn tinh hoa t t ởn đ o Nhữn quan niệm này của Nho iáo cho<br /> đức truyền thốn của dân tộc, t o nên sức đến nay vẫn c n n uyên iá trị và có ý<br /> m nh tinh th n vĩ đ i cho nhân dân ta làm n hĩa xã hội thực sự của nó ron điều<br /> nên cuộc cách m n thán ám thành côn , kiện hiện nay, khi mối quan hệ của con<br /> đánh đuổi thực dân Pháp và Mỹ xâm l ợc n i với con n i càn đ ợc mở rộn ,<br /> để iành độc lập và thốn nhất đất n ớc khi xã hội đan có một số biểu hiện xuốn<br /> Chún ta phải thực hiện đ o đức Cách cấp về mặt lý t ởn , đ o đức thì t t ởn<br /> m n trun với n ớc, hiếu với dân, xây về trun , về n hĩa tron các mối quan hệ<br /> dựn một xã hội n ày càn iàu đẹp của Nho iáo l i càn có ý n hĩa quan<br /> Hiện nay, trun với n ớc là trung trọn , óp ph n điều chỉnh hành vi của mỗi<br /> thành với lợi ích của quốc ia, với sự con n i để xây dựn xã hội n ày càn<br /> n hiệp xây dựn và bảo vệ ổ Quốc Quan tốt đẹp hơn<br /> niệm về chữ trun yêu c u phải có l n Dân tộc ta có một l n yêu n ớc nồn<br /> yêu n ớc th ơn n i, tự hào về truyền nàn, đó là một truyền thốn quý báu nên<br /> thốn vẻ van của dân tộc, đó là bổn phận, tron tình hình mới d ới sự ảnh h ởn của<br /> trách nhiệm đối với ổ Quốc Vì thế, con nhiều t t ởn nên việc iáo dục l n yêu<br /> n i phải có ý thức n hị lực v ơn lên để n ớc tron điều kiện hội nhập là rất c n<br /> v ợt qua mọi khó khăn, thử thách, sẵn sàn thiết ron bối cảnh đó, côn tác iáo dục<br /> hy sinh vì ổ Quốc và đặc biệt tron quá thế hệ trẻ nhất là iáo dục l n yêu n ớc,<br /> trình xây dựn đất n ớc phải th n xuyên l n tự hào dân tộc là vấn đề có ý n hĩa<br /> nân cao tinh th n của chữ trun đặc biệt quan trọn đối với sự phát triển<br /> ể hi nhớ côn lao chiến đấu chốn của đất n ớc Văn học nhà nho yêu n ớc<br /> iặc iữ n ớc của các anh hùng, nhân dân Nam Bộ nửa sau thế kỷ XIX là một bộ<br /> đã xây dựn đền th t ởn niệm các nhân phận quan trọn của văn học dân tộc,<br /> vật vì trun vì n hĩa Hiện nay tron dân chiếm vị trí quan trọn tron ch ơn trình<br /> ian c n l u truyền bài thơ ca n ợi nhữn iáo dục phổ thôn , đặc biệt với nhữn tác<br /> con n i trun n hĩa: “Vì nước quên phẩm văn học thể hiện l n yêu n ớc,<br /> mình bởi chữ trung/ Thương dân chi sá chốn n o i xâm và thể hiện tính dân tộc<br /> chốn sình bùn/ Mấy năm Đồng Tháp danh sâu sắc<br /> vang dội/ Cọp rống ngoài truông, cáo hãi 5 Kết uậ<br /> hùng/ Hai thước im lìm nơi thạch động/ Khi thực dân Pháp tiến hành xâm l ợc<br /> Đồng bào tưởng nhớ đứng thờ chung/ Nỗi thì nhữn t t ởn , quan niệm trun với<br /> lòng nghĩ đến nhiều năm trước/ Hương lửa dân, với n ớc ở các sĩ phu yêu n ớc đã<br /> đều không cảnh lạnh lùng” (Khuyết danh). từn b ớc đ ợc thể hiện, cho thấy nhữn<br /> Với Nho iáo, chữ trun đ ợc đặt ra biến chuyển lớn tron quan niệm trun của<br /> tron quan hệ với lý t ởn trun quân, lý các nhà nho Nam Bộ nửa sau thế kỷ XIX<br /> t ởn ái quốc, chữ trun cũn đ ợc đặt ra Quan niệm trun đ ợc đặt ra và quan niệm<br /> với chính bản thân mình để tu thân và trở này có sự chuyển biến, thay đổi khi lợi ích<br /> thành n i quân tử N oài ra, c n đặt ra của qu n chún nhân dân khôn đ ợc đảm<br /> tron quan hệ với n i khác, mỗi n i bảo trọn vẹn run với vua thì l i mâu<br /> <br /> 123<br /> thuẫn với tình yêu đối với đất n ớc, quân Nxb Văn học, Hà Nội<br /> đã khôn minh thì th n khó mà có thể iữ 3. Cau Huy Giu dịch (1971), Đại Việt sử ký toàn<br /> l n trun Nhữn nỗi niềm này đ ợc thể thư, ập 2, Nxb Văn hóa hôn tin, Hà Nội<br /> hiện qua nhữn sán tác thơ văn của các 4. N uy n Văn H u (2012), Văn học miền Nam<br /> nhà nho Nam Bộ nửa sau thế kỷ XIX Bên lục tỉnh - Văn học Hán Nôm thời kháng Pháp và<br /> c nh đó cũn có nhiều nhà nho n hiên về thuộc Pháp, ập 3, NXB rẻ, P Hồ Chí Minh.<br /> t t ởn yêu n ớc nh n họ cũn ch a thể 5. Phan hị Minh L , Ch ơn hâu (2005), Thơ<br /> văn Phan Thanh Giản, Nxb Hội Nhà văn<br /> quên hẳn chữ trun quân N oài một số<br /> n i chấp nhận hợp tác với chính quyền 6. N uy n Lộc (1976), Lịch sử văn học Việt<br /> Nam nửa cuối thế kỷ XIX ( ái bản có bổ sun<br /> thực dân, có nhữn nhà nho khôn iúp<br /> và sửa chữa), Nxb i học và run học<br /> đ ợc vua thì tìm cách lui về ở ẩn, chứ chuyên n hiệp, Hà Nội<br /> khôn chịu làm tai sai cho iặc Bên c nh 7. N uy n Duy Oanh (1974), Chân dung Phan<br /> đó, ta thấy một số nhà nho phó mặc cho Thanh Giản, ủ sách Sử học, Nxb Bộ Văn<br /> th i thế, một số tìm đ n tránh né để iữ hóa - Giáo dục và hanh niên (miền Nam)<br /> khí tiết và một số thua keo n y y keo 8. N uy n hị Kim Ph ợn (2013), “Chữ run<br /> khác để cố chí phục thù Dù yêu n ớc tron ca dao dân ca n i Việt”, p chí<br /> th ơn dân nh n đứn tr ớc th i cuộc Khoa học Xã hội hành phố Hồ Chí Minh, (7),<br /> các nhà nho khôn sao làm trái đ ợc với t tr.43.<br /> t ởn trun quân của đ o nho Nỗi l n 9. Ca Văn hỉnh, N uy n Sĩ Lâm, N uy n<br /> day dứt của họ đã đ ợc phản chiếu tron h ch Gian (1982), Nguyễn Đình Chiểu toàn<br /> các án thơ văn, đến bây i vẫn c n làm tập, ập 1, Nxb i học và run học chuyên<br /> n hiệp, Hà Nội<br /> lay độn tâm hồn n i đọc<br /> 10. Ca Văn hỉnh, N uy n Sĩ Lâm, N uy n<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO h ch Gian (1982), Nguyễn Đình Chiểu toàn<br /> 1. Bảo ịnh Gian (1995), Những ngôi sao sáng tập, ập 2, Nxb i học và run học chuyên<br /> trên bầu trời văn học Nam Bộ nửa sau thế kỷ n hiệp, Hà Nội<br /> XIX, iểu luận - In l n thứ 2 có bổ sun , Nxb 11. Pham hiều (chủ biên), Cao ự hanh, Lê<br /> Văn học Minh ức (1986), Nguyễn Hữu Huân nhà yêu<br /> 2. Bảo ịnh Gian , Ca Văn hỉnh (1977), Thơ nước kiên cường, nhà thơ bất khuất, Nxb<br /> văn yêu nước Nam Bộ nửa sau thế kỷ XIX, hành phố Hồ Chí Minh<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 04/10/2016 Biên tập xong: 15/11/2016 Duyệt đăn : 20/11/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 124<br />