Con người trung tâm và chủ thể - Quan niệm nghệ thuật mới trong Nhật Ký trong tù của Hồ Chí Minh

Journal of Thu Dau Mot university, No1(3) – 2012<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> CON NGÖÔØI TRUNG TAÂM VAØ CHUÛ THEÅ - QUAN NIEÄM NGHEÄ<br /> THUAÄT MÔÙI TRONG NHAÄT KYÙ TRONG TUØ CUÛA HOÀ CHÍ MINH<br /> Hoaøng Troïng Quyeàn<br /> Tröôøng Ñaïi hoïc Thuû Daàu Moät<br /> <br /> <br /> TOÙM TAÉT<br /> Nhaät kí trong tuø cuûa Hoà Chí Minh laø taäp thô chöõ Haùn cuoái cuøng cuûa neàn vaên hoïc Vieät<br /> Nam. Tuy nhieân, taäp thô theå hieän moät söï khaùc bieät cô baûn vôùi thô chöõ Haùn coå ñieån cuûa Vieät<br /> Nam vaø Trung Quoác ôû nhieàu phöông dieän. Trong ñoù, quan nieäm môùi veà vai troø, vò theá, yù<br /> nghóa vaø giaù trò cuûa con ngöôøi laø vaán ñeà noåi baät nhaát maø noäi dung cô baûn laø: con ngöôøi laø<br /> trung taâm vaø con ngöôøi laø chuû theå trong moïi moái quan heä vôùi vuõ truï, töï nhieân vaø xaõ hoäi. Caùi<br /> môùi trong quan nieäm ngheä thuaät veà con ngöôøi cuûa Hoà Chí Minh coù nguoàn coäi töø nhöõng keát<br /> tinh trieát hoïc, myõ hoïc phöông Ñoâng vaø Chuû nghóa Maùc – Leânin ôû Hoà Chí Minh, ñoàng thôøi töø<br /> nhöõng phaåm chaát sieâu vieät caû veà tö töôûng vaø ngheä thuaät cuûa chính taùc giaû Nhaät kí trong tuø.<br /> Töø khoùa: Nhaät kí trong tuø, Hoà Chí Minh, thô coå ñieån,<br /> quan nieäm ngheä thuaät veà con ngöôøi, trung taâm, chuû theå<br /> *<br /> 1. Con ngöôøi trung taâm vöøa laø tö töôûng vaø caûm xuùc, vöøa laø tö duy<br /> Nhaät kí trong tuø laø taùc phaåm nhaät kí ngheä thuaät cuûa Hoà Chí Minh - ñaõ theå hieän<br /> baèng thô cuûa Hoà Chí Minh ñöôïc vieát trong moät quan nieäm ngheä thuaät môùi veà con<br /> thôøi gian Ngöôøi bò giam caàm trong nhaø lao ngöôøi vöøa ña daïng, phong phuù nhöng cuõng<br /> cuûa cheá ñoä Töôûng Giôùi Thaïch (Trung Quoác), raát thoáng nhaát, thaám ñaãm chaát trieát hoïc,<br /> töø thaùng 8 naêm 1942 ñeán thaùng 9 naêm ngheä thuaät vaø nhaân vaên.<br /> 1943. Neáu nhìn quaõng thôøi gian naøy nhö Nhaät kí trong tuø laø taäp thô chöõ Haùn<br /> moät chaëng trong chuoãi haønh trình hoaït cuoái cuøng cuûa neàn vaên hoïc Vieät Nam. Do<br /> ñoäng caùch maïng cuûa Hoà Chí Minh thì ñoù vaäy, taäp thô coù nhöõng neùt töông ñoàng vôùi<br /> chính laø luùc tö töôûng yeâu nöôùc vaø tö töôûng thô chöõ Haùn coå ñieån Vieät Nam vaø Trung<br /> coäng saûn ñaõ coù söï haøi keát nhuaàn nhò trong Quoác. Beân caïnh ñoù, taäp thô cuõng cho thaáy<br /> tö töôûng cuûa taùc giaû Nhaät kyù trong tuø. Ñoù moät söï khaùc bieät cô baûn ôû nhieàu phöông<br /> cuõng laø chaëng ñôøi maø trong con ngöôøi Hoà dieän. Trong ñoù, quan nieäm veà vai troø, vò<br /> Chí Minh ñaõ coù söï keát tinh nhieàu giaù trò theá, yù nghóa vaø giaù trò cuûa con ngöôøi laø vaán<br /> vaên hoùa Coå - Kim - Ñoâng - Taây sau moät ñeà noåi baät nhaát. Caùi môùi trong quan nieäm<br /> thôøi gian daøi Ngöôøi boân ba, traûi nghieäm ngheä thuaät veà con ngöôøi cuûa Hoà Chí Minh<br /> cuoäc soáng vaên hoùa vaø ñaáu tranh cuûa nhaân so vôùi thô coå ñieån Vieät Nam vaø Trung Quoác<br /> loaïi tieán boä khaép naêm chaâu boán bieån. Do baét nguoàn töø taàm tö töôûng trieát hoïc vaø<br /> vaäy, Nhaät kí trong tuø - ñöùa con tinh thaàn nhaân sinh môùi cuûa chuû theå saùng taïo taäp thô<br /> <br /> 76<br />  Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 1(3) - 2012<br /> <br /> <br /> vaø töø söï môùi meû trong tö duy ngheä thuaät veà haïn nhö trong Truyeän Kieàu, khi mieâu taû<br /> con ngöôøi cuûa Hoà Chí Minh. Thuùy Kieàu thì: Hoa ghen thua thaém lieãu<br /> Trong thô ca coå ñieån Trung Quoác vaø hôøn keùm xanh; chaân dung cuûa Töø Haûi laø<br /> Vieät Nam, neùt noåi baät laø caùi nhìn ‚vuõ truï‛ Raâu huøm haøm eùn maøy ngaøi. Noùi veà söï bình<br /> ñoái vôùi con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi. Do saùng taïo phuïc cuûa Thuùy Kieàu, Nguyeãn Du vieát: Vöøa<br /> vôùi quan nieäm ngheä thuaät veà con ngöôøi tuaàn nguyeät saùng, göông trong; veà tình yeâu<br /> trong söï tham chieáu vaø chi phoái cuûa tö cuûa Töø Haûi vaø Thuùy Kieàu, thì: Phæ nguyeàn<br /> töôûng trieát hoïc Tam taøi Thieân - Ñòa - Nhaân, saùnh phöôïng, ñeïp duyeân cöôõi roàng; noùi veà<br /> caùc nhaø thô luoân theå hieän caùi nhìn ngheä chí khí cuûa Töø Haûi thì: Choïc trôøi khuaáy<br /> thuaät veà con ngöôøi töø tieâu chí, ñaëc ñieåm cuûa nöôùc maëc daàu.<br /> vuõ truï vaø thieân nhieân. Trong thöïc teá, con Caùch tö duy vaø quan nieäm gaén con<br /> ngöôøi luoân soáng trong caùc quan heä nhaân ngöôøi vôùi tieâu chí vuõ truï laøm cho hieän thöïc<br /> sinh vaø xaõ hoäi raát cuï theå, nhöng trong quan xaõ hoäi lòch söû cuï theå bò tröøu töôïng ñi, coøn<br /> nieäm, caùc nhaø thô laïi thaáy hoï chæ soáng giöõa caùc hình aûnh thieân nhieân thì mang yù nghóa<br /> coû caây, soâng nuùi, ñaát trôøi. Vì vaäy, khi ñaéc töôïng tröng cho theá giôùi con ngöôøi. Ñoù laø<br /> chí thì con ngöôøi ñoäi trôøi ñaïp ñaát, choïc trôøi quan nieäm vaø caùi nhìn con ngöôøi chöa phaûi<br /> khuaáy nöôùc; khi baát ñaéc chí thì tìm veà vôùi laø trung taâm, con ngöôøi hoøa tan trong vuõ<br /> thieân nhieân, vôùi nhaät nguyeät, coû caây; khi truï vaø thieân nhieân, nhieàu khi khuaát laáp bôûi<br /> uaát haän thì hoûi trôøi xanh, taïo hoùa hoaëc göûi caùi voâ cuøng voâ taän cuûa vuõ truï vaø thieân<br /> taâm söï vaøo kieáp sau. Thô tröõ tình Vieät Nam nhieân.<br /> töø theá kæ X cho ñeán theá kæ XX, veà cô baûn ÔÛ Nhaät kí trong tuø cuûa Hoà Chí Minh,<br /> thuoäc veà tö duy vaø thaåm myõ trong caùi moâ hình töôïng con ngöôøi trong quan nieäm cuûa<br /> hình aáy neân vaãn naèm trong söï theå hieän cuûa taùc giaû taäp thô khoâng phaûi ñoái laäp vôùi quan<br /> thi phaùp trung ñaïi. nieäm con ngöôøi vuõ truï trong thô coå ñieån cuûa<br /> Ñoã Phuû möôïn hình aûnh chim phöôïng Vieät Nam vaø Trung Quoác, nhöng ñaõ coù söï<br /> hoaøng ñeå noùi chí mình: Bao giôø ñaùnh luõ ñoåi môùi trong tö duy ngheä thuaät vaø phöông<br /> chim heøn / Maùu loâng seõ töôùi khaép mieàn thöùc theå hieän. Moät maët, con ngöôøi trong<br /> ñoàng hoang (Vònh phöôïng hoaøng); möôïn caûm quan vaø phaûn aùnh cuûa taùc giaû Nhaät kí<br /> hình aûnh nuùi Ñoâng Nhaïc ñeå noùi taàm voùc trong tuø vaãn coù söï tieáp noái, gaén keát vôùi<br /> cuûa mình: Leân ñænh choùp maø troâng/ Leø teø nhöõng neùt vaên hoùa truyeàn thoáng trong<br /> muoân nuùi döôùi (Troâng nuùi Ñoâng Nhaïc). quan heä vôùi thô coå ñieån; maët khaùc noù mang<br /> Nguyeãn Traõi töøng ví ngöôøi quaân töû tröôïng nhöõng quan nieäm môùi meû, hieän ñaïi vaø<br /> phu - trong ñoù coù baûn thaân oâng - vôùi caây nhaân vaên cuûa chuû nghóa Maùc - Leânin. Chaát<br /> tuøng: Thu ñeán caây naøo chaúng laï luøng/ Moät hieàn trieát phöông Ñoâng vaãn thaáp thoaùng<br /> mình laït thuôû ba ñoâng (…) Nhaø caû ñoøi phen trong quan nieäm ngheä thuaät veà con ngöôøi ôû<br /> choáng khoûe thay/ Coäi reã beàn giôøi chaúng Nhaät kí trong tuø bôûi vì taùc giaû cuûa taäp thô<br /> ñoäng (Tuøng). Nguyeãn Du mieâu taû con ngöôøi voán sinh tröôûng trong moät gia ñình nhaø<br /> nhö laø moät boä phaän cuûa thieân nhieân. Chaúng nho, maët khaùc, Hoà Chí Minh ñaõ tieáp nhaän,<br /> <br /> 77<br /> Journal of Thu Dau Mot university, No1(3) – 2012<br /> <br /> <br /> haáp thuï nhöõng giaù trò tinh hoa vaø tieán boä cuõng phaûi bieát xung phong nhö laø chieán só.<br /> cuûa vaên hoùa, vaên hoïc phöông Ñoâng. Trong Nhö vaäy, trong thô hieän ñaïi, khoâng chæ noäi<br /> thöïc teá, ngöôøi raát yeâu treû nhoû, hoa, chim, dung tö töôûng thô laø thuoäc veà con ngöôøi maø<br /> traêng, suoái, vöôøn rau… con ngöôøi. Ñoù cuõng laø chuû theå thô cuõng phaûi laø con ngöôøi ôû vò theá<br /> nhöõng neùt ñeïp trong truyeàn thoáng vaên hoùa môùi: con ngöôøi chieán só.<br /> Vieät Nam töø xöa ñeán nay. Do tính chaát laø moät taäp thô chöõ Haùn<br /> Duø vaäy, trong moái quan heä vôùi vuõ truï neân trong Nhaät kí trong tuø, con ngöôøi vaãn<br /> vaø thieân nhieân, con ngöôøi vaãn xuaát hieän ôû coøn gaén vôùi moät soá hình aûnh vuõ truï, thieân<br /> vò trí trung taâm: trung taâm trong vò theá, yù nhieân mang chaát truyeàn thoáng nhö chinh<br /> nghóa vaø quan nieäm cuûa taùc giaû; trung taâm nhaân, thu nguyeät, thu phong, trung sôn,<br /> trong töøng böùc tranh thô ôû moãi thi phaåm vaø phuø vaân, coâ vaân… nhöng ñaõ mang moät quan<br /> cuûa caû taäp thô. Ngay ôû trang bìa cuûa cuoán nieäm môùi; theå hieän roõ noäi dung xaõ hoäi, thôøi<br /> Nhaät kí trong tuø, hình aûnh con ngöôøi tuø ñaøy ñaïi cuï theå trong nhieàu baøi cuûa taäp thô. Tieâu<br /> vôùi hai caùnh tay bò xieàng xích giô leân laø bieåu nhö caùc baøi Buoåi saùng, Naéng sôùm, Giaûi<br /> moät böùc hoïa ñaày yù nghóa trong tö töôûng vaø ñi sôùm...<br /> quan nieäm cuûa Hoà Chí Minh. Ñoù vöøa laø Trong thô xöa, cuõng coù aùnh naéng maët<br /> hình aûnh thöïc cuûa chính taùc giaû taäp thô trôøi, nhöng thöôøng laø tòch döông, taø huy,<br /> trong thôøi gian bò tuø ñaøy, vöøa laø hình aûnh laïc nhaät, nhaät moä… Coøn trong Nhaät kyù<br /> töôïng tröng cho noãi baát bình veà söï maát töï trong tuø, hình aûnh naéng sôùm laø moät tín<br /> do, baát coâng cuûa con ngöôøi nhaân loaïi. hieäu ngheä thuaät môùi meû, sinh ñoäng vaø haáp<br /> Vôùi quan nieäm nhö vaäy, trong baøi Caûm daãn; haøm chöùa nhöõng thoâng ñieäp tö töôûng<br /> töôûng ñoïc “Thieân gia thi”, Hoà Chí Minh vaø thaåm mó cuûa Hoà Chí Minh. Tröôùc ñoù,<br /> nhaän veùt veà thô xöa vaø noùi roõ yeâu caàu ñoái trong truyeän ngaén Lôøi than vaõn cuûa Baø<br /> vôùi thô hieän ñaïi: Tröng Traéc, Nguyeãn AÙi Quoác cuõng ñaõ moät<br /> Thô xöa thöôøng chuoäng thieân nhieân ñeïp, laàn duøng hình aûnh maët trôøi buoåi saùng<br /> Maây, gioù, traêng, hoa, tuyeát, nuùi, soâng; töôïng tröng cho thôøi ñaïi môùi, chöùng toû söï<br /> Nay ôû trong thô neân coù theùp, nhaát quaùn trong caûm quan cuûa Ngöôøi.<br /> Nhaø thô cuõng phaûi bieát xung phong Trong baøi Buoåi saùng, baèng thuû phaùp<br /> Caùi nhìn vaø quan nieäm ñoái saùnh thô ñoái laäp, taùc giaû theå hieän moät caùi nhìn môùi<br /> xöa vaø thô hieän ñaïi cuûa taùc giaû baøi thô chuû vaø moät tö töôûng môùi khaùc haún thô coå ñieån:<br /> yeáu nhaán maïnh nhöõng neùt khaùc bieät: thô caùi nhìn mang tính quyeát ñònh cuûa chuû theå,<br /> xöa thieân veà yeâu caûnh thieân nhieân ñeïp, vaø cuûa con ngöôøi ñoái vôùi ngoaïi caûnh. Do vaäy,<br /> do vaäy, caùc hình töôïng noåi baät leân trong maëc duø trong böùc tranh ñoái laäp saùng - toái,<br /> thô laø nuùi, nöôùc, khoùi, hoa, tuyeát, traêng, gioù baây giôø - ngaøy mai khoâng coù con ngöôøi xuaát<br /> chöù khoâng phaûi laø con ngöôøi. Coøn trong thô hieän nhö laø ñoái töôïng ñöôïc mieâu taû, nhöng<br /> hieän ñaïi thì phaûi laø con ngöôøi maø chaát theùp - chuû theå cuûa böùc tranh laø con ngöôøi, tö töôûng<br /> tö töôûng chieán ñaáu, lí töôûng soáng cao ñeïp con ngöôøi theå hieän chuû ñoäng trong chieàu<br /> vaø maïnh meõ caûi taïo cuoäc soáng - laø daáu hieäu höôùng vaän haønh cuûa vuõ truï, thieân nhieân.<br /> caàn coù, phaûi coù. Vaø hình aûnh chuû theå thi gia Con ngöôøi laø trung taâm trong caùi nhìn vuõ<br /> <br /> 78<br />  Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 1(3) - 2012<br /> <br /> <br /> truï, trong trieát lí vaø nieàm tin. Duø raèng ôû chaát haøng ñaàu cuûa thô coå ñieån thì ôû nhieàu<br /> taàng hình aûnh tröïc tieáp, ta chæ thaáy nguïc baøi thô cuûa Nhaät kí trong tuø vaãn coù phaåm<br /> toái mòt, aùnh hoàng böøng soi, nhöng ôû taàng chaát aáy, nhöng laïi coù nhieàu baøi döôøng nhö<br /> giaùn tieáp vaø trieát luaän laø hình töôïng con chæ coát mieâu taû baûn chaát thöïc vaø qua ñoù laøm<br /> ngöôøi ôû taàng baäc thöù hai qua caùi nhìn vaø baät leân vaán ñeà söï quan taâm cuûa taùc giaû veà<br /> phaûn aùnh ñaày nieàm tin trong hai caâu thô: con ngöôøi ôû nhieàu phöông dieän, trong coù coù<br /> Trong nguïc giôø ñaây coøn toái mòt – AÙnh hoàng phöông dieän ñôøi thöôøng. Döôøng nhö taùc giaû<br /> tröôùc maët ñaõ böøng soi. Nhö vaäy, ngay trong muoán höôùng ñeán söï thöïc traàn truïi cuûa noù ñeå<br /> nhöõng baøi thô maø hình aûnh thieân nhieân vaø noùi roõ hôn veà con ngöôøi töø caùc goùc tieáp caän<br /> vuõ truï xuaát hieän tröïc tieáp chieám öu theá veà vaø phaûn aùnh. Cuõng coù leõ ñoù chính laø lí do<br /> maët dung löôïng thì yù nghóa, giaù trò tö töôûng taùc giaû vieát Nhaät kí trong tuø vôùi kieåu loaïi kí<br /> tình vaø caûm con ngöôøi vaãn laø trung taâm, laø baèng thô, nhaèm ñeå phaùt huy theá maïnh cuûa<br /> hình aûnh ñoïng laïi saâu nhaát trong caûm nghó ghi cheùp, maø laø ghi cheùp söï thöïc baèng hình<br /> cuûa ngöôøi ñoïc. aûnh cuûa thô, chöù khoâng ñôn thuaàn chæ laø<br /> Hình aûnh con ngöôøi laø trung taâm coøn thô tröõ tình noùi chí. Muïc ñích cuûa nhaø thô laø<br /> theå hieän ôû choã noù chieám phaàn lôùn dung noùi ñöôïc nhieàu söï thöïc ña daïng voán laø chöùng<br /> löôïng hình aûnh trong taäp thô. Ñieàu ñoù tröôùc nhaân cho söï toàn taïi vaø caùc quan heä xaõ hoäi<br /> heát laø do nguyeân nhaân Nhaät kyù trong tuø cuûa con ngöôøi. Chaúng haïn baûy laàn noùi caùi ñoùi<br /> thieân veà theå taøi thô kyù söï, thô sinh hoaït trong nhaø tuø vôùi caùc bieåu hieän khaùc nhau:<br /> haøng ngaøy. Quaù nöûa taäp thô vieát veà con ñoùi vì muoän giôø côm, ñoùi run baàn baät döôùi<br /> ngöôøi trong moïi daïng thaùi toàn taïi raát vaät aùnh ñieän, ñoùi cheát ngöôøi naøy ngöôøi khaùc, ñoùi<br /> chaát cuûa ngöôøi tuø: ñoùi, laïnh, baét raän, gheû lôû, coàn caøo, ñoùi buïng reùo gaøo, ñoùi xoùt loøng, ñoùi vì<br /> bò cuøm chaân, nguû caïnh hoá xí, chia nöôùc, côm khoâng no. Boán laàn noùi bò troùi giaûi ñi<br /> ruïng raêng, maát gaäy, ñeâm laïnh, giaûi ñi ñöôøng vôùi caùc bieåu hieän xaùc thöïc: ngöôøi bò<br /> ñöôøng, tröôït ngaõ, ngoài xe than, noäp tieàn troùi giaät caùnh khuyûu, troùi baèng sôïi thöøng gai,<br /> ñeøn… Tuy nhieân, ñieàu quan troïng nhaát laø do troùi baèng xích saét, troùi treo ngöôïc ñoâi chaân.<br /> taùc giaû cuûa taäp thô luoân höôùng ñeán con Phöông phaùp cuûa taùc giaû laø ñeå cho söï vaät töï<br /> ngöôøi trong tö töôûng, caûm nghó neân trong noùi leân baûn chaát cuûa chuùng. Hoaëc coù khi,<br /> tö duy ngheä thuaät cuûa Hoà Chí Minh, hình hình aûnh con ngöôøi hieän leân trong cuoäc soáng<br /> aûnh con ngöôøi luoân coù maët vaø xuaát hieän thanh baïch, cuï theå döôøng nhö nhuoám maøu<br /> treân trang thô Nhaät kí trong tuø nhö moät leõ Thieàn maø khoâng coù baát kì moät lôøi bình naøo<br /> hieån nhieân. cuûa taùc giaû: Beân ñöôøng naáp döôùi boùng luøm<br /> Trong thô coå, con ngöôøi thöôøng xuaát caây/Moät tuùp leàu tranh: “tieäm röôïu” ñaây/Naøo<br /> hieän vôùi moät giaù trò töôïng tröng naøo ñaáy moùn chaùo hoa vaø muoái traéng/ Ñöôøng xa<br /> nhö quaân töû, lieät nöõ, anh huøng, giai nhaân... khaùch taïm nghæ nôi naøy (Haøng chaùo). ÔÛ ñaây,<br /> nhöng trong Nhaät kí trong tuø, con ngöôøi taùc giaû khoâng bình luaän maø döôøng nhö chæ<br /> xuaát hieän moät caùch cuï theå, xaùc thöïc. Neáu kí hoïa moät kieåu daïng chaân dung cuoäc soáng<br /> chaát töôïng tröng laø moät trong nhöõng phaåm cuûa con ngöôøi maø thoâi.<br /> <br /> 79<br /> Journal of Thu Dau Mot university, No1(3) – 2012<br /> <br /> <br /> Vò theá trung taâm cuûa con ngöôøi coøn chính baûn thaân mình ñeå bieán chuyeån, thay<br /> ñöôïc taùc giaû ñaët vaøo vò trí trung taâm trong ñoåi thöïc taïi theo chieàu höôùng tích cöïc vaø<br /> caáu truùc baøi thô moät caùch ñaày duïng yù ngheä tieán boä. Ñoù chính laø nhöõng ñieåm môùi trong<br /> thuaät. Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän ôû nhieàu baøi quan nieäm ngheä thuaät veà con ngöôøi cuûa<br /> thô, tieâu bieåu nhö baøi Moä (Chieàu toái): Nhaät kí trong tuø so vôùi vaên hoïc trung ñaïi<br /> Quyeän ñieåu qui laâm taàm tuùc thuï/ Coâ vaân vaø vaên hoïc daân gian.<br /> maïn maïn ñoä thieân khoâng/ Sôn thoân thieáu Nhìn chung, trong vaên hoïc trung ñaïi<br /> nöõ ma bao tuùc/ Bao tuùc ma hoaøn loâ dó hoàng cuõng nhö trong vaên hoïc daân gian, con ngöôøi<br /> (Chim moûi veà röøng tìm caây nguû/ Choøm maây thöôøng ñöôïc quan nieäm laø con ngöôøi nhaát<br /> leû troâi löõng lôø treân taàng khoâng/ Thieáu nöõ phieán, con ngöôøi thuaàn toaøn. ÔÛ ñoù, con<br /> xoùm nuùi xay ngoâ/ Ngoâ xay vöøa xong, loø than ngöôøi luoân laø saûn phaåm cuûa hoaøn caûnh,<br /> ñaõ ñoû). Hai caâu ñaàu taû caûnh thieân nhieân vaø nghóa laø con ngöôøi thöôøng ñöôïc xem xeùt vaø<br /> vuõ truï thaám buoàn treân con ñöôøng chuyeån quan nieäm nhö laø moät phaân heä cuûa hoaøn<br /> lao cuûa ngöôøi tuø. Nhöng hai caâu cuoái hoaøn caûnh theo moái quan heä nhaân – quaû. Trong<br /> toaøn töông phaûn vôùi hai caâu ñaàu bôûi söï xuaát vaên hoïc daân gian thì con ngöôøi chöa ñöôïc<br /> hieän cuûa con ngöôøi: con ngöôøi thieáu nöõ ñöôïc khai thaùc veà maët taâm lí, caùi nhìn ngheä<br /> ñaët ôû vò trí trung taâm caâu thô vaø baøi thô. thuaät laø beân ngoaøi chöù khoâng phaûi caùi nhìn<br /> Quan troïng hôn, thieáu nöõ gaén vôùi tính chaát beân trong, vaø caùch keå laø cuûa ngöôøi traàn<br /> laø xoùm nuùi (sôn thoân) vaø hoaït ñoäng ñang thuaät chöù khoâng phaûi cuûa nhaân vaät; nhaân<br /> xay ngoâ (ma bao tuùc) beân loø than ñaõ ñoû (loâ vaät ñöôïc theå hieän chuû yeáu laø haønh ñoäng xaûy<br /> dó hoàng) neân vò theá vaø giaù trò con ngöôøi ra trong hoaøn caûnh theo loâgic nhaân - quaû<br /> taêng leân. Ñieàu ñoù mang laïi söï aám noùng chöù khoâng phaûi taâm lí. Chaúng haïn nhaân<br /> thay cho caùi laïnh, toái, xaùm ôû hai caâu thô<br /> vaät Taám bò dì gheû ñoái xöû teä baïc, ñoäc aùc thì<br /> ñaàu, vaø toûa raïng söï aám aùp cuøng veû ñeïp con<br /> khoùc roài ñeán luùc ñaáu tranh phaûn khaùng laïi;<br /> ngöôøi khaép caû baøi thô vaø taâm hoàn ngöôøi<br /> Thaïch Sanh thì laøm theo yeâu caàu cuûa lí<br /> ñoïc.<br /> Thoâng... Ngöôøi ñoïc chöa thaáy ñöôïc dieãn<br /> 2. Con ngöôøi chuû theå bieán taâm lí beân trong cuûa nhaân vaät.<br /> Nhaät kí trong tuø theå hieän roõ quan nieäm Trong vaên hoïc trung ñaïi, con ngöôøi<br /> con ngöôøi laø chuû theå. Ñieàu ñoù ñöôïc boäc loä töø trong thô tröõ tình thöôøng buoàn vui theo theá<br /> caùch nhìn, tö duy ngheä thuaät ñeán vieäc xaây thaùi nhaân tình, vaø chuû yeáu nhöõng ngöôøi<br /> döïng vaø mieâu taû hình töôïng môùi meû cuûa Hoà saùng taùc thô laø caùc nho só, quan chöùc neân söï<br /> Chí Minh. Neáu quan nieäm con ngöôøi laø buoàn vui luoân gaén vôùi theá söï, trieàu chính vaø<br /> trung taâm theå hieän vò trí trung taâm, taâm meänh quan cuûa mình. Do vaäy maø luùc gaëp<br /> theá trung taâm trong caùc böùc tranh, töø böùc vaän toát thì tieáng thô vui, khi gaëp vaän xaáu<br /> tranh hoaønh traùng toaøn boä taäp thô cho ñeán thì gioïng thô buoàn vaø nhaø thô tìm ñeán<br /> caùc böùc tranh boä phaän ôû töøng baøi thô, thì thieân nhieân ñeå giaõi baøy noãi nieàm cuøng<br /> con ngöôøi chuû theå laø quan nieäm ngheä thuaät traêng hoa caây coû. Ñoã Phuû buoàn theá cuoäc vaø<br /> theå hieän roõ söùc maïnh cuûa con ngöôøi, söï taùc thaân phaän thì Ñaêng cao, thaû noãi saàu vaøo vuõ<br /> ñoäng mang tính chuû ñoäng vaøo hoaøn caûnh vaø truï. Baïch Cö Dò thaát theá thì boäc loä saàu ñau<br /> <br /> 80<br />  Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 1(3) - 2012<br /> <br /> <br /> trong tieáng ñaøn tì baø aâm vang tröôøng haän. thaân theå - tinh thaàn, trong lao – ngoaøi lao vaø<br /> Lí Baïch chaùn caûnh tuø tuùng vaø phaøm tuïc nôi khaúng ñònh Muoán neân söï nghieäp lôùn thì tinh<br /> cung ñieän thì giaõ bieät trieàu ñình khoâng chuùt thaàn caøng phaûi cao.<br /> luyeán tieác ñeå ra ñi ngao du sôn thuûy, luyeän Con ngöôøi laø chuû theå khoâng chæ ñöôïc<br /> ñan muùa kieám vaø thaû hoàn vaøo thieân nhieân theå hieän trong moái quan heä giöõa con ngöôøi<br /> vuõ truï trong taâm traïng cuûa moät vò ‚Trích vôùi thieân nhieân, vuõ truï, ngoaïi caûnh maø coøn<br /> tieân‛ (vò tieân bò ñaøy xuoáng traàn gian). trong moái quan heä vôùi chính mình. Con<br /> Nguyeãn Traõi bò boïn xaáu gieøm pha, möu haïi ngöôøi laø chuû theå khi phaàn ngöôøi vöôït qua,<br /> thì Giuõ buïi laàm ñeå ñeán vôùi tuøng laâm. vöôït leân phaàn con trong vieäc queân noãi ñau<br /> Nguyeãn Bænh Khieâm sau khi daâng sôù cheùm rieâng maø höôùng ñeán tha nhaân ñeå thöông<br /> boïn loäng thaàn nhöng khoâng ñöôïc vua nhaø xoùt, caûm thoâng, seû chia vaø an uûi. Nghóa laø<br /> Maïc chuaån taáu ñaõ laëng leõ caùo quan veà vôùi phaàn ngöôøi trong con ngöôøi laøm chuû phaàn<br /> mai, cuoác, caàn caâu vaø vui trong cuoäc soáng con trong con ngöôøi. Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän<br /> ñaïm baïc nôi vaéng veû maø laùnh xa choán lao ôû nhieàu baøi thô, tieâu bieåu nhö caùc baøi Chieàu<br /> xao: Moät mai, moät cuoác, moät caàn caâu/ Thô toái, OÁm naëng, Boán thaùng roài, Moät ngöôøi tuø<br /> thaån daàu ai vui thuù naøo... Ta daïi, ta tìm nôi côø baïc vöøa cheát, Vôï ngöôøi baïn tuø ñeán thaêm<br /> vaéng veû/ Ngöôøi khoân, ngöôøi ñeán choán lao choàng...<br /> xao (Nhaøn). Nguyeãn Khuyeán trong giai Con ngöôøi laø chuû theå ñaõ vöôït qua caûnh<br /> ñoaïn baát ñaéc chí, caùo quan veà ôû aån vaø tìm ngoä thöïc bi thaûm cuûa baûn thaân ñeå höôùng<br /> ñeán vôùi thieân nhieân ñeå laëng leõ chieâm ñeán vaïn vaät, tìm trong ñoù nhöõng yù nghóa<br /> nghieäm, chìm ñaém trong thieân nhieân vôùi trieát hoïc, nhaân sinh môùi meû vaø tích cöïc.<br /> nhöõng hoa naêm ngoaùi, ngoõ truùc quanh co, Ngay trong caûnh ngoä bò troùi treo ngöôïc vaø<br /> ao thu laïnh leõo, ngoõ toái ñeâm saâu... giaûi ñi baèng thuyeàn, Hoà Chí Minh vaãn veõ<br /> Ñeán Nhaät kí trong tuø, Hoà Chí Minh ñaõ neân böùc tranh laõng maïn vaø tröõ tình: Laøng<br /> theå hieän moät quan nieäm ngheä thuaät môùi veà xoùm ven soâng ñoâng ñuùc theá/ Thuyeàn caâu reõ<br /> con ngöôøi. ÔÛ ñoù, con ngöôøi khoâng coøn thuaàn soùng nheï theânh theânh (Ñaùp thuyeàn ñi<br /> toaøn, nhaát phieán vaø luoân laø heä quaû, keát quaû huyeän Ung Ninh); Ngöôøi ruùt ra baøi hoïc giaùo<br /> cuûa hoaøn caûnh nöõa, maø con ngöôøi ñaõ coù söï duïc saâu saéc töø vieäc giaõ gaïo voán quaù ñoãi<br /> ñan xen cuûa caùc phaàn, caùc neùt nhö tinh thöôøng tình; nhìn coät caây soá, nghe tieáng gaø<br /> thaàn vaø theå xaùc, cô theå vaø tö töôûng, tình gaùy, caûm nhaän veà caùi raêng ruïng hay chieác<br /> caûm... Ñaëc bieät, quan nieäm vaø caùi nhìn ngheä gaäy bò lính nguïc laáy caép vôùi nhöõng chieâm<br /> thuaät cuûa taùc giaû taäp thô ñöôïc theå hieän nghieäm vaø trieát luaän ñaày tính nhaân vaên.<br /> khoâng phaûi trong nhöõng trieát luaän khoâ khan Ñaëc bieät laø con ngöôøi chuû theå luoân<br /> hay thieân veà lí thuyeát maø laø trong thöïc tieãn höôùng ñeán töï do, aùnh saùng vaø töông lai vôùi<br /> nhöõng caûnh ngoä xaùc thöïc. Do vaäy söùc thuyeát nhieàu hình thöùc vaø buùt phaùp ngheä thuaät<br /> phuïc cuûa töøng baøi thô vaø caû taäp thô raát cao. khaùc nhau. Moät maët, theå hieän qua caùc töø töï<br /> Baøi thô ñeà töø laø ví duï tieâu bieåu vaø coù yù nghóa do, aùnh saùng, ngaøy mai, töông lai, maøu<br /> chuû ñaïo cho caû taäp thô khi taùc giaû ñoái laäp hoàng, ngaøy xuaân ... ñöôïc nhaéc ñeán tröïc tieáp;<br /> <br /> 81<br /> Journal of Thu Dau Mot university, No1(3) – 2012<br /> <br /> <br /> maët khaùc, theå hieän trong chieàu höôùng vaän Chính vì quan nieäm con ngöôøi laø chuû<br /> haønh cuûa caáu truùc thaåm myõ caùc baøi thô töø theå neân heä quaû laø Nhaät kí trong tuø cuûa Hoà<br /> buoàn sang vui, töø toái sang saùng, töø laïnh Chí Minh ñaõ theå hieän söùc maïnh tinh thaàn<br /> sang aám noùng. Baøi Chieàu toái laø moät minh lôùn lao cuûa nhaø thô ñeå Ngöôøi coù theå ung<br /> chöùng. Trong baøi thô naøy, con ngöôøi laøm dung thöôûng thöùc thieân nhieân trong nghòch<br /> chuû baûn thaân, con ngöôøi tö töôûng ‚hoäi xung caûnh. Söùc maïnh ñoù gaén lieàn vôùi baûn lónh<br /> phong‛ khoâng bò ngoaïi caûnh thöïc u toái, nhaän thöùc söï vaät, moái quan heä giöõa caùc söï<br /> traàm buoàn, theâ löông naøo ñoù keùo mình vaøo, vaät mang tính bieän chöùng cuûa trieát hoïc Maùc<br /> chi phoái vaø taùc ñoäng theo chieàu höôùng yeám - Leânin. Nhaät kí trong tuø theå hieän moät töông<br /> theá, hay bò thaát theá bôûi nhöõng xuùc caûm cuûa quan caûnh – tình môùi, trong ñoù tình vaø yù<br /> thaân theå, maø vöôït leân vaø chuû ñoäng chuyeån xaây döïng treân yù nghóa khaùch quan cuûa caûnh<br /> caùi nhìn töø ngoaïi caûnh toái sang saùng, laïnh vaät, söï kieän, chöù khoâng phaûi theo kieåu<br /> sang aám noùng: chuyeån töø quyeän ñieåu (chim ‚ngöôøi buoàn caûnh coù vui ñaâu bao giôø‛ nhö<br /> moûi meät), coâ vaân (ñaùm maây coâ ñoäc) sang caùch quan nieäm moät chieàu khaù phoå bieán cuûa<br /> sôn thoân thieáu nöõ (thieáu nöõ xoùm nuùi); ngöôøi xöa vaø trong thô xöa. Quan nieäm trieát<br /> chuyeån töø taàm tuùc thuï (tìm caây nguû) chaäm hoïc coå cuûa phöông Ñoâng nhaán maïnh noäi<br /> buoàn sang ma bao tuùc (ñang xay ngoâ) naêng dung coi con ngöôøi luoân laø moät maûnh, moät<br /> ñoäng; chuyeån moä - (chieàu toái u aùm) sang loâ phieán cuûa töï nhieân vaø luoân chòu taùc ñoäng cuûa<br /> dó hoàng (loø than ñaõ ñoû) aám aùp, noàng ñöôïm vuõ truï, töï nhieân maø ít chuù yù ñeán phöông<br /> vaø röïc saùng. dieän con ngöôøi vôùi nhöõng söùc maïnh noäi löïc<br /> ÔÛ bình dieän khaùc, töï do vaø nieàm vui cuûa noù. Do vaäy, trong theá giôùi thô coå ñieån<br /> tieàm aån trong nhöõng baøi taû thöïc traïng buoàn Vieät Nam vaø Trung Quoác, con ngöôøi thöôøng<br /> nhöng chuû theå tröõ tình ñaõ chuyeån höôùng chìm laãn giöõa thieân nhieân, khuaát laáp trong<br /> goùc tieáp caän, ñoåi giaù trò caûnh ngoä trong thieân nhieân. Khi con ngöôøi ñang thaéng theá<br /> nhöõng hoaøn caûnh töôûng chöøng nhö khoâng thì möôïn thieân nhieân vaø vuõ truï ñeå theå hieän<br /> theå. Baøi Gheû laø moät thí duï trong nhieàu thí veû ñeïp cuûa khí phaùch, hoaøi baõo; khi con<br /> duï tieâu bieåu: ngöôøi thaát theá thì tìm veà vôùi thieân nhieân ñeå<br /> Ñaày mình gheû tím nhö hoa gaám, laõng queân theá söï, xa laùnh coõi ñôøi phaøm tuïc.<br /> Soát soaït luoân tay töïa gaûy ñaøn; Trong thô Hoà Chí Minh cuõng coù nhieàu<br /> Maëc gaám baïn tuø ñeàu khaùch quyù, traêng, chim muoâng coû caây: ‚Trong thô Baùc,<br /> Gaûy ñaøn trong nguïc thaûy tri aâm. traêng vôùi hoa laø baïn‛ (Hoaøng Trung<br /> Xeùt veà maët caáu truùc thaåm myõ thì baøi Thoâng), theá nhöng con ngöôøi khoâng chìm<br /> thô chæ coù 1/4 laø hieän thöïc bi thaûm, laø khuaát trong ñoù, vì duø thieân nhieân coù laø moät<br /> khaùch theå, coøn 3/4 laø thuoäc veà aùnh saùnh, phaàn cuoäc soáng cuûa ngöôøi trong vaên hoùa Hoà<br /> saéc maøu, aâm thanh vui trong caùi nhìn ñaày Chí Minh ñi chaêng nöõa nhöng chuû theå vaãn<br /> baûn lónh vaø nhaân vaên cuûa chuû theå. Töùc laø laø con ngöôøi. Do vaäy, Trong taát caû moïi moái<br /> chuû theå ñaõ chuû ñoäng chuyeån ñoåi baûn chaát quan heä vôùi vuõ truï, thieân nhieân trong Nhaät<br /> cuûa khaùch theå vaø chieám lónh dung löôïng kí trong tuø, con ngöôøi vaãn luoân khoâng chæ laø<br /> cuõng nhö khoâng gian ngheä thuaät baøi thô. trung taâm maø coøn laø chuû theå cuûa böùc tranh.<br /> <br /> 82<br />  Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 1(3) - 2012<br /> <br /> <br /> Chaúng haïn nhö baøi thô Giaûi ñi sôùm (Taûo Chính taâm theá con ngöôøi laø chuû theå ñoù<br /> giaûi), moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi thieân quyeát ñònh caùi nhìn, taàm nhìn vaøo vuõ truï<br /> nhieân vaø vuõ truï ñöôïc theå hieän trong moät trong chieàu höôùng vaän haønh theo nieàm tin<br /> caûm quan tinh teá, nhaïy beùn. cuûa con ngöôøi. Theá neân, trong baøi II, caùi aám<br /> Trong baøi I, thieân nhieân vaø vuõ truï noùng, töôi saùng cuûa maøu hoàng, cuûa noaõn khí<br /> hieän leân vôùi nhöõng veû khaéc nghieät coäng thay cho caùi laïnh, toái cuûa u aùm vaø traän traän<br /> vôùi hoaøn caûnh ngöôøi tuø bò giaûi ñi caøng laøm haøn ôû baøi I.<br /> taêng tính chaát gian nan cuûa hoaøn caûnh. Con ngöôøi trong Nhaät kyù trong tuø luoân<br /> Ngöôøi tuø bò giaûi ñi vaøo luùc gaø gaùy laàn ñaàu, chuû ñoäng tröôùc thieân nhieân vaø vuõ truï.<br /> töùc vaøo khoaûng nöûa ñeâm, thôøi tieát giaù Trong baøi Ngaém traêng (Voïng nguyeät), duø<br /> laïnh, vaø con ñöôøng maø ngöôøi tuø phaûi traûi Trong tuø khoâng röôïu cuõng khoâng hoa<br /> qua döôøng nhö dieäu vôïi, khoâng xaùc ñònh nhöõng vì caûnh ñeïp neân ngöôøi tuø ñaõ queân<br /> ñöôïc ñích ñeán. Theo loâgic thoâng thöôøng caûnh ngoä cuûa mình ñeå chuû ñoäng ngaém<br /> cuûa taâm lí con ngöôøi thì töø ñieàu kieän ñoù, traêng trong moái töông quan con ngöôøi laø<br /> heä quaû cuûa noù laø con ngöôøi seõ buoàn naûn, chuû theå vaø truyeàn taûi caûm höùng ñeán traêng,<br /> ngaùi nguû, meät moûi, than vaõn, baát bình... laøm cho traêng voán töï thaân voâ caûm boãng trôû<br /> Nhöng ôû baøi thô thì chaân dung con ngöôøi neân hình töôïng ñaày tính nhaân vaên: Ngöôøi<br /> hieän leân laïi khaùc haún. Ngöôøi tuø nhanh ngaém traêng soi ngoaøi cöûa soå / Traêng nhoøm<br /> choùng chuyeån töø theá bò ñoäng thaønh chuû khe cöûa ngaém nhaø thô. Trong baøi Caûnh<br /> ñoäng; caûnh khoâng nhöõng khoâng theå laøm chieàu hoâm (Vaõn caûnh), chính vì con ngöôøi<br /> ngaõ loøng con ngöôøi ñöôïc maø con ngöôøi coøn tieàm taøng söùc maïnh cuûa mình neân höông<br /> chuû ñoäng tìm caùi ñeïp vaø thi vò ngay trong hoa tìm ñeán vôùi tuø nhaân ñeå noùi leân tieáng<br /> hoaøn caûnh töôûng chöøng nhö khoâng theå: noùi baát bình veà leõ sôùm nôû toái taøn baát coâng:<br /> ngaém traêng sao vaø hình töôïng hoùa caùc chi Höông hoa bay thaáu vaøo trong nguïc/ Keå vôùi<br /> tieát vuõ truï vaø thieân nhieân laø traêng, choøm tuø nhaân noãi baát bình.<br /> sao, daõy nuùi muøa thu,... voán rôøi raïc vaø Toùm laïi, tö duy ngheä thuaät saâu saéc vaø<br /> laïnh leõo trong caûnh muøa ñoâng thaønh moät buùt phaùp theå hieän ñoäc ñaùo cuûa Hoà Chí<br /> heä thoáng gaén keát nhuaàn nhò vaø ñaày tính Minh veà con ngöôøi trong Nhaät kí trong tuø<br /> nhaân sinh: Quaàn tinh uûng nguyeät thöôùng ñaõ taïo neân nhöõng ñieàu môùi meû cho taäp thô<br /> thu san (choøm sao naâng vaàng traêng vöôït so vôùi vaên hoïc coå ñieån Vieät Nam vaø Trung<br /> leân nuùi muøa thu). Con ngöôøi ôû ñaây cuõng Quoác. Trong ñoù, con ngöôøi laø trung taâm vaø<br /> khoâng phaûi laø phaïm nhaân maø laø chinh chuû theå trong moïi moái quan heä vôùi vaïn vaät<br /> nhaân vôùi tö theá chuû ñoäng cho söï leân laø moät phöông dieän khaù noåi baät. Ñieàu ñoù laø<br /> ñöôøng: dó taïi chinh ñoà thöôïng (ñaõ ôû treân keát quaû söï tham chieáu vaø phoái öùng cuûa tính<br /> con ñöôøng xa) trong tö theá ngheânh dieän khoa hoïc, thöïc tieãn vaø nhaân vaên töø tö<br /> (ngaång ñaàu) tröôùc thu phong traän traän haøn töôûng trieát hoïc phöông ñoâng vaø chuû nghóa<br /> (nhieàu traän gioù laïnh muøa thu) doàn daäp vaø Maùc – Leânin. Nhöng tröôùc heát laø nhöõng<br /> khaéc nghieät doàn veà, ñoå ñeán. phaåm chaát sieâu vieät veà tö töôûng, xuùc caûm<br /> <br /> 83<br /> Journal of Thu Dau Mot university, No1(3) – 2012<br /> <br /> <br /> vaø thaåm myõ cuûa chính chuû theå tröõ tình Hoà thuaät vaø gioïng ñieäu. Hieåu vaø hoïc taäp caùi<br /> Chí Minh. Taàm nhìn môùi, trieát lí môùi cuøng nhìn, quan nieäm ngheä thuaät veà con ngöôøi<br /> nhöõng chieàu kích nhaân vaên môùi meû vaø saâu trong Nhaät kí trong tuø khoâng chæ giuùp ngöôøi<br /> saéc trong thi phaùp quan nieäm ngheä thuaät ñoïc hieåu theâm veà caùi hay caùi ñeïp cuûa taäp<br /> veà con ngöôøi cuûa Hoà Chí Minh coù aûnh thô, maø coøn laø moät trong nhieàu caùch hoïc<br /> höôûng vaø chi phoái caùc vaán ñeà khaùc cuûa thi taäp tö töôûng vaø taám göông ñaïo ñöùc Hoà Chí<br /> phaùp taäp Nhaät kíù trong tuø nhö caáu truùc Minh coù hieäu quaû vaø thieát thöïc.<br /> thaåm myõ, thôøi gian – khoâng gian ngheä<br /> *<br /> HUMAN IS CENTERED AS WELL AS SUBJECTIVE - A NEW POINT OF VIEW<br /> IN HO CHI MINH’S NHAT KY TRONG TU ((DIARY WRITTEN IN PRISON)<br /> Hoang Trong Quyen<br /> Thu Dau Mot University<br /> ABSTRACT<br /> <br /> Nhat ki trong tu (Diary written in prison) written by Ho Chi Minh is the last poem<br /> collection of Vietnamese literature. The poems in the collection are written in Han<br /> characters. However, the poem collection displays an essential difference in many ways<br /> from poems written in the classic Han characters of Viet Nam and China. In the poems,<br /> the new ideas about the role, the position, the significance and the value of human<br /> beings are prominent. The key content of the poem collection is that human beings are<br /> the center and are the subject in every relation to the universe, the nature and the<br /> society. What is new in Ho Chi Minh's artistic conception of man emerges from his<br /> synthesis of oriental philosophy and aesthetics with Marxism and Leninism, as well as<br /> from the subtleties of thought and aesthetics of the author.<br /> Keywords: Nhat ki trong tu, Ho Chi Minh, classical poetry,<br /> artistic conception of man, center, subject<br /> TAØI LIEÄU THAM KHAÛO<br /> <br /> [1] Hoaøng Nhö Mai, Nguyeãn Vaên Haán, Tìm hieåu baûn saéc daân toäc trong thô Chuû tòch Hoà<br /> Chí Minh, NXB Toång hôïp Ñoàng Nai, 2005.<br /> [2] Nguyeãn Ñaêng Maïnh, Maáy vaán ñeà veà phöông phaùp tìm hieåu, phaân tích thô Chuû tòch<br /> Hoà Chí Minh, NXB Giaùo duïc, 1981.<br /> [3] Hoà Chí Minh, Nhaät kí trong tuø, NXB Chính trò Quoác gia, 2008.<br /> [4] Traàn Ñình Söû, Giaùo trình thi phaùp hoïc, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1993.<br /> [5] Nhieàu taùc giaû, Nghieân cöùu, hoïc taäp thô vaên Chuû tòch Hoà Chí Minh, NXB Khoa hoïc<br /> Xaõ hoäi, 1997.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 84<br />