Quy hoạch môi trường

Chia sẻ: Tran Dung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

125
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Việc đưa các hệ thống quản lý môi trường vào cấp quốc gia trong nhiều nước và đòi hỏi các hệ thống đó phải phục hồi lại các hủy hoại môi trường để giảm và loại bỏ ô nhiễm đã chỉ ra rõ tầm quan trọng của quy hoạch môi trường trong việc chặn trước các hủy hoại tiếp theo đến môi trường tự nhiên.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Quy hoạch môi trường

1 CHÖÔNG 1 QUY HOAÏCH MOÂI TRÖÔØNG Toùm taét Caûi thieän chaát löôïng soáng cuûa nhaân daân laø chính saùch muïc tieâu chính cuûa phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi trong taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi. Cho ñeán nay phaàn lôùn caùc nöôùc ñaõ thöû nghieäm ñeå ñaït ñieàu naøy baèng vieäc hình thaønh vaø thöïc hieän caùc keá hoaïch phaùt trieån nhöng khoâng vôùi baát kyø moät noã löïc nghieâm tuùc naøo ñeå loàng gheùp caùc caân nhaéc moâi tröôøng vaøo trong quaù trình naøy. Tuy nhieân, ñeå ñaûm baûo raèng caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi chæ can thieäp ñeán ñoä chaáp nhaän ñöôïc ñeán chöùc naêng cuûa caùc heä thoáng hoã trôï cuoäc soáng hoaëc caùc quaù trình sinh thaùi töï nhieân, quy hoaïch moâi tröôøng hieän nay ñang trôû neân moät ñoøi hoûi ngaøy caøng quan troïng trong neàn kinh teá theá giôùi töï do vaø lôùn maïnh khoâng ngöøng. Chöông naøy chöùa ñöïng moät toång quan caùc taøi lieäu veà chuû ñeà ñang noåi coäm naøy vaø quan ñieåm ñeå khai thaùc chuû ñeà naøy coù yù nghóa thöïc söï nhö theá naøo, cuøng vôùi toång quan veà phaïm vi vaø öùng duïng cuûa quaûn lyù moâi tröôøng. Nhöõng vaán ñeà cô baûn lieân quan ñeán söùc khoeû moâi tröôøng vaø quy hoaïch moâi tröôøng ñöôïc xaùc ñònh ñaàu tieân. Sau ñoù, quan nieäm phöùc taïp veà moâi tröôøng ñöôïc giaûi thích vaø tieáp ñeán laø xem xeùt ñaùnh giaù caùc xu höôùng trong quy hoaïch moâi tröuôøng. Sau cuøng, chuyeån vaán ñeà troïng taâm laø quy hoaïch moâi tröôøng, vôùi thaûo luaän veà quy hoaïch vaø quaûn lyù moâi tröôøng chieán löôïc. Muïc tieâu khoa hoïc Sau khi ñoïc xong chương naøy, ngöôøi ñoïc coù theå: Hieåu khaùi nieäm moâi tröôøng, hieåu roõ caùc vaán ñeà moâi tröôøng phaùt trieån nhanh nhö theá naøo vaø cuøng vôùi nhaän thöùc vaø quan taâm cuûa coâng chuùng cao hôn ñeå thuùc ñaåy chính phuû thaûo ra caùc heä thoáng quaûn lyù vaø quy hoaïch moâi tröôøng thích hôïp hôn. Trang bò moät caùch nhìn toång theå veà keá hoaïch hoaù phaùt trieån vaø quy hoaïch moâi tröôøng, Thieát laäp moät moái lieân keát giöõa phaùt trieån, quy hoaïch moâi tröôøng vaø quaûn lyù moâi tröôøng, Hieåu söï tham gia cuûa caùc nhaø hoaït ñoäng vaø coâng chuùng trong quy hoaïch moâi tröôøng vaø quaûn lyù söùc khoeû moâi tröôøng laø caàn thieát; vaø nhaän thöùc saâu saéc vai troø töông öùng cuûa hoï trong quaù trình tham gia cuûa coäng ñoàng. Giôùi thieäu Maëc duø caùc nhaø khai thaùc nhöõng nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân khaùc nhau coù quan ñieåm khaùc nhau ñeå bieän hoä cho haønh ñoäng cuûa hoï, vieäc taêng toác ñoä caïn kieät taøi nguyeân
2 thieân nhieân cuûa traùi ñaát ñang laø moät vaán ñeà cô baûn vaø ngaøy caøng traàm troïng. Caùc nhaø khai thaùc vaø söû duïng taøi nguyeân thöôøng coù caùi nhìn thieån caän veà heä thoáng moâi tröôøng vaø chæ nhìn thaáy nhöõng phaàn trong phaïm vi hoaït ñoäng hoaëc quan taâm cuûa hoï. Thaät vaäy, vì caùch nhìn thieån caän ñoù maø söï can thieäp cuûa con ngöôøi vaøo moâi tröôøng thöôøng coù xu höôùng choáng laïi nhau. Vì caùc vaán ñeà moâi tröôøng laø phöùc taïp, khoâng chaéc chaén vaø coù baûn chaát chính trò cao (Bardwell, 1991), do ñoù caàn söï quan taâm, hôn laø töø tröôùc ñeán nay, ñeán vieäc quy hoaïch vaø thöïc hieän caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñeå baûo ñaûm tieán ñeán phaùt trieån beàn vöõng. Vieäc ñöa caùc heä thoáng quaûn lyù moâi tröôøng vaøo caáp quoác gia trong nhieàu nöôùc vaø ñoøi hoûi caùc heä thoáng ñoù phaûi phuïc hoài laïi caùc huyû hoaïi moâi tröôøng ñeå giaûm vaø loaïi boû oâ nhieãm ñaõ chæ ra roõ taàm quan troïng cuûa quy hoaïch moâi tröôøng trong vieäc chaën tröôùc caùc huyû hoaïi tieáp theo ñeán moâi tröôøng töï nhieân. Khoâng coù gì laø ngaïc nhieân khi nhöõng chính saùch kinh teá khoâng loàng gheùp vôùi quy hoaïch moâi tröôøng, hoaëc khoâng ñeà caäp ñeán caùc vaán ñeà baûo veä moâi tröôøng moät caùch ñaày ñuû, seõ coù xu höôùng gaây oâ nhieãm moâi tröôøng. Söï huyû hoaïi moâi tröôøng traàm troïng gaây ra do vieäc khai thaùc caùc saûn phaåm röøng, khoaùng saûn, ñaát noâng nghieäp vaø caùc nguoàn nöôùc laø trieäu chöùng thieáu quy hoaïch moâi tröôøng. Hôn theá nöõa, quy hoaïch cho phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi vaø söùc khoeû moâi tröôøng lieân keát chaët cheõ vôùi nhau. Thí duï, neáu ñaát ñai bò maát söùc saûn xuaát, möùc soáng cuûa daân lieân quan ñeán noù cuõng bò giaûm; vaø khi caûnh quan bò maát tính thaåm myõ, giaù trò cuûa noù cuõng bò giaûm xuoáng. Vì vaäy, roõ raøng laø caàn phaûi tieán haønh vaø thöïc hieän quy hoaïch moâi tröôøng trong moät phöông thöùc toång hôïp taïi caáp coäng ñoàng ñòa phöông, cuõng nhö taïi caùc caáp vuøng, quoác gia vaø quoác teá. Rosenbaum (1973) ñaõ xaùc ñònh moät soá caùc trôû ngaïi ngaên caûn vieäc quy hoaïch moâi tröôøng hieäu quaû: ...trong quaù khöù, caùc Chính phuû ñaõ laø nhöõng ngöôøi huyû hoaïi moâi tröôøng chính vì caùc nhaø hoaïch ñònh cuûa hoï thöôøng xöû lyù caùc haäu quaû moâi tröôøng cuûa chính saùch nhö moät -haäu quaû thöù caáp- khoâng ñöôïc nhaän bieát, khoâng ñöôïc quy hoaïch vaø hieám khi ñöôïc nhaán maïnh....hoaëc thoâng qua söï khoâng khaùc nhau, thôø ô, hoaëc tính thích hôïp chính trò, caùc coâng chöùc, baèng vieäc loaïi boû caùc giaù trò sinh thaùi, thieát laäp quaù trình chính trò khoâng chính thöùc hoaëc chính thöùc oån ñònh cao ñeå che ñaäy caùc vaán ñeà moâi tröôøng do hoï gaây ra.. Ngaøy nay theá giôùi ñang phaûi ñoái maët vôùi moät vaán ñeà ngaøy caøng traàm troïng khaùc laø oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng coù bieân giôùi. Soá nöôùc vöøa laø ngöôøi taïo ra vaø vöøa laø naïn nhaân cuûa oâ nhieãm do nöôùc khaùc gaây ra ngaøy caøng taêng vaø haäu quaû laø caùc nöôùc khoâng theå baûo veä moâi tröôøng rieâng cuûa mình maø khoâng coù söï hôïp taùc vuøng hoaëc quoác teá. Moät vaán ñeà chính trò chuû choát khaùc cho phaàn lôùn caùc Chính phuû, ñaëc bieät laø ôû trong theá giôùi thöù ba, laø chi phí cao maø caùc cô quan Chính phuû phaûi chòu cho vieäc ñaàu tö trong quaûn lyù moâi tröôøng. Rosenbaum (1973) cung caáp moät thí duï chöùng minh laø: ...Nhaø Traéng vaø Nghò vieän nhìn nhaän baát kyø moät ñeà xuaát naøo veà quy hoaïch moâi tröôøng nhö moät vaán ñeà chính trò chính, hoaëc nhö voâ soá caùc quan taâm caù nhaân lieân quan ñeán vieäc quy hoaïch ñoù caàn ñöôïc caân nhaéc, quyeàn lôïi cuûa hoï trong chính saùch hieän taïi vaø töông lai ñöôïc ñaùnh giaù thaän troïng. Caùc chi phí baàu cöû cuûa vieäc hoã trôï hoaëc laøm thaát baïi ñeå hoã trôï cho caùc keá hoaïch toaøn dieän phaûi ñöôïc caân nhaéc.
3 Hôn theá nöõa, nhieàu nöôùc ñang phaùt trieån ñang coù baát lôïi nghieâm troïng do caáu truùc haønh chính vaø quy hoaïch haïn cheá. Khaû naêng quy hoaïch hieäu quaû cuûa hoï thöôøng bò haïn cheá bôûi söï ngheøo ñoùi (thænh thoaûng bôûi söï quaù ngheøo ñoùi), nhaän thöùc coâng coäng thaáp, söï tham gia cuûa coäng ñoàng yeáu hoaëc khoâng coù vaø söï thôø ô cuûa daân chuùng (OECD, 1995a). Moät trôû ngaïi khaùc cho quy hoaïch vaø quaûn lyù moâi tröôøng laø söï thieáu caùc quy trình haønh chính vaø phaùp lyù coù hieäu quaû ñeå loàng gheùp soá lieäu sinh thaùi vaøo quaù trình ra quyeát ñònh. Theo Stohr vaø Taylor (1981), bôûi vì caùc nguyeân nhaân chính ñoù, nhieàu nöôùc ñang phaùt trieån cho ñeán nay ñaõ thaát baïi trong noã löïc quy hoaïch cuûa hoï nhaèm ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu döï tính phaùt trieån ñöôïc ñeà ra trong chính saùch. Caùch tieáp caän quy hoaïch phaùt trieån ôû phaàn lôùn caùc nöôùc naøy laø "töø treân xuoáng"; vaø ñieàu naøy daãn ñeán: söï quaù taäp trung cuûa boä maùy quy hoaïch hoaù; taäp trung noã löïc phaùt trieån leân caùc ngaønh löïa choïn cuûa neàn kinh teá maø khoâng coù moái lieân keát thích hôïp giöõa caùc ngaønh hoaëc vôùi phaàn coøn laïi cuûa neàn kinh teá; vaø taäp trung hoaït ñoäng kinh teá xaõ hoäi vaøo moät soá ít caùc trung taâm ñoâ thò. Slocombe (1993) boå xung theâm raèng trong khi caùc taùc ñoäng xaõ hoäi vaø moâi tröôøng tieâu cöïc cuûa caùc döï aùn sieâu lôùn, caùc khu ngoaïi oâ vaø taêng tröôûng ñoâ thò ñaõ ñöôïc bieát töø laâu, nhng chæ môùi ñaây caùc vaán ñeà moâi tröôøng môùi ñöôïc ñöa vaøo caùc ñieàu khoaûn quy hoaïch. Devuyst (1983) nhaán maïnh moät caùch ñuùng ñaén raèng "Moái quan taâm moâi tröôøng trong caùc nöôùc ñang phaùt trieån caàn ñöôïc nhaán maïnh bôûi söï xaùc ñònh ñaït ñöôïc phaùt trieån beàn vöõng trong moät phöông thöùc hôïp vôùi moâi tröôøng". Nhöõng trôû ngaïi chính trò vaø toå chöùc ñaõ haïn cheá khaû naêng cuûa Chính phuû trong caùc nöôùc ñang phaùt trieån hình thaønh caùc heä thoáng quaûn lyù moâi tröôøng thích hôïp (Carley vaø Christie, 1992). Cuõng vaäy, kyõ naêng quaûn lyù baûn ñòa bò thieáu traàm troïng taïi gaàn nh taát caû caùc caáp ñaõ taïo ra trôû ngaïi chính ñeå ñaït ñöôïc phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi. Söï khoâng coù khaû naêng cuûa caùc heä thoáng quy hoaïch vaø quaûn lyù hieän haønh ñeå hoaëc ñoái maët vôùi caùc thay ñoåi maïnh meõ hoaëc vôùi moái keát hôïp giöõa caùc toå chöùc, nhaø doanh nghieäp vaø moâi tröôøng, goïi laø "haïn cheá laõnh ñaïo". Moái taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc nhaø haønh ñoäng gaây ra moái xaùo troän maïnh meõ trong moâi tröôøng, maø tieáp tuïc laøm xoùi moøn khaû naêng cuûa Chính phuû vaø caùc toå chöùc ñeå ñaït ñöôïc phaùt trieån beàn vöõng. Hai vaán ñeà caáp thieát caûn trôû quy hoaïch moâi tröôøng beàn vöõng coù hieäu quaû trong caû caùc nöôùc phaùt trieån vaø ñang phaùt trieån laø söï rôøi raïc cuûa chính saùch vaø caùc toå chöùc vaø moái caêng thaúng coù theå xuaát hieän giöõa caùc caáp chính quyeàn Trung öông, vuøng vaø ñòa phöông. Chính phuû thöôøng theo ñuoåi caùc chính saùch maâu thuaãn nhau. Caùc nhaø chính trò vaø coâng chuùng döôøng nhö thieáu yù chí vaø ñoäng löïc caàn thieát ñeå thuùc ñaåy thöïc hieän caùc nhieäm vuï khoù khaên ñeå trung hoaø caùc muïc ñích moâi tröôøng kinh teá xaõ hoäi cho vieäc baûo veä moâi tröôøng. Moät khoù khaên tieáp theo trong quy hoaïch moâi tröôøng bò gaây ra bôûi söï caïnh tranh quoác teá. Noù taïo ra caêng thaúng trong caùc moái quan heä quoác teá vaø laøm söï hôïp taùc giöõa caùc quoác gia khoù ñaït ñöôïc. Moät ví duï ñieån hình veà lónh vöïc naøy laø söï cheânh leäch taêng tröôûng kinh teá xaõ hoäi roäng lôùn giöõa caùc quoác gia giaøu vaø ngheøo maø thöôøng laø moät vaán ñeà caáp thieát trong taát caû caùc cuoäc thaûo luaän veà quaûn lyù vaø quy hoaïch moâi tröôøng ôû caáp quoác teá. Thöïc teá laø, caùc nöôùc ñang phaùt trieån ñaõ nhaän ra moät soá vaán ñeà, maø hoï tuyeân
4 boá laø ngaên caûn söï hôïp taùc quoác teá trong vieäc quaûn lyù vaø quy hoaïch moâi tröôøng, ñöôïc lieät keâ döôùi ñaây: • Moái lo sôï veà keùm phaùt trieån ôû caùc nöôùc phía Nam ñang taêng leân, • Moái lo sôï caùc quan taâm moâi tröôøng hieän haønh ôû caùc nöôùc phaùt trieån seõ aûnh höôûng baát lôïi veà thöông maïi, vieän trôï vaø chuyeån giao coâng ngheä ñeán caùc nöôùc ñang phaùt trieån, • Moái lo sôï ‘Töï veä", nghóa laø caùc quoác gia giaøu coù coù theå phaân bieät choáng laïi caùc saûn phaåm cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån trong thöông maïi quoác teá bôûi vì hoï khoâng thöïc hieän caùc giaûi phaùp baûo veä moâi tröôøng coù theå chaáp nhaän ñöôïc, • Moái lo sôï caùc nöôùc phaùt trieån coù theå chuyeån ngaân quyõ vieän trôï nöôùc ngoaøi cho caùc döï aùn sinh thaùi cuûa chính hoï, • Moái lo sôï caùc nöôùc taøi trôï coù theå gaén vieäc thöïc thi caùc giaûi phaùp baûo veä moâi tröôøng coù theå chaáp nhaän ñöôïc ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån nhö laø moät ñieàu kieän caàn thieát cho vieäc nhaän vieän trôï, vaø • Moái lo sôï caùc coâng ngheä khoâng ñöôïc mong muoán bò ñaåy sang caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Caùc vaán ñeà töông töï cuûa caû quy hoaïch moâi tröôøng vaø quy hoaïch phaùt trieån cuõng xaûy ra ôû caáp toå chöùc, nhö ôû caùc caáp quoác teá vaø quoác gia. Daneke (1982) minh hoaï tình huoáng nhö sau: Ñaõ coù khích leä cho caùc nhaø quy hoaïch ñeå phaân tích moái taùc ñoäng qua laïi laãn nhau giöõa chính saùch moâi tröôøng vaø xaõ hoäi nhaèm giaûm ñieàu khoâng chaéc chaén trong ñaàu tö, nhöng söï hôïp taùc laãn nhau ñeå ñaït ñöôïc ñöôïc söï löïa choïn öu tieân giöõa nhöõng moái quan taâm moâi tröôøng vaø kinh teá khoù coù theå ñaït ñöôïc. Nhö vaäy, roõ raøng laø ñeå baûo ñaûm moät moâi tröôøng toát vaø tieán tôùi phaùt trieån beàn vöõng, caàn phaûi coù söï hieåu bieát hoaøn toaøn veà toaøn boä heä thoáng moâi tröôøng cuõng nhö caùc chöùc naêng chính trò, toå chöùc vaø quaûn lyù trong xaõ hoäi hieän ñaïi. Noùi caùch khaùc, vieäc hoïc ñeå hieåu moái taùc ñoäng laãn nhau giöõa moâi tröôøng vaø xaõ hoäi laø yeâu caàu quan troïng ñaàu tieân cho vieäc quy hoaïch vaø quaûn lyù moâi tröôøng hieäu quaû. 1. Hieåu bieát moâi tröôøng Trong böôùc naøy, vieäc truyeàn ñaït kieán thöùc ñöôïc chuù troïng veà khaùi nieäm phöùc taïp cuûa moâi tröôøng. Moâi tröôøng bao goàm nhieàu heä thoáng phuï, caùc hoaït ñoäng vaø caùc quaù trình. Caùc heä thoáng phuï naøy goàm taát caû caùc thaønh phaàn döôùi maët (ñaát, nöôùc) taát caû caùc thaønh phaàn treân maët töï nhieân vaø nhaân taïo, cuõng nhö caùc thaønh phaàn trong khí quyeån. Coäng ñoàng ñòa phöông, toå chöùc coâng coäng, hieäp hoäi chuyeân moân, caùc nhaø phaùt trieån taøi saûn, caùc chuû taøi saûn vaø daân chuùng noùi chung laø caùc nhaø hoaït ñoäng chính trong quaù trình ra quyeát ñònh moâi tröôøng.
5 Vieäc ra quyeát ñònh moâi tröôøng thöôøng bò aûnh höôûng raát nhieàu bôûi caùc phöông dieän cö xöû hoaëc vaên hoaù vaø döïa vaøo boái caûnh ñoù caùc quyeát ñònh coù theå laø ñaëc bieät rieâng cho vuøng hoaëc quoác gia. Maët khaùc, chæ coù theå giaûi quyeát caùc vaán ñeà moâi tröôøng toaøn caàu nghieâm troïng ngaøy caøng taêng thoâng qua hôïp taùc vaø phoái hôïp quoác teá. Suy thoaùi taàng oâ- zoân, hieäu öùng nhaø kính, suy giaûm ña daïng sinh hoïc laø caùc vaán ñeà moâi tröôøng toaøn caàu chính hieän nay (Field, 1994). Moät soá caùc vaán ñeà lieân quan ñeán söùc khoeû con ngöôøi vaø huyû hoaïi muøa maøng noâng nghieäp coù nguoàn goác töø möùc taêng suy thoaùi cuûa taàng oâ zoân. Hieäu öùng nhaø kính laøm taêng nhieät ñoä traùi ñaát, bò quy traùch nhieäm cho söï thay ñoåi khí haäu toaøn caàu, vaø thay ñoåi khí haäu traùi ñaát gaây ra moät loaït caùc taùc ñoäng xaáu. Traùi ñaát giaàu ña daïng sinh hoïc ñang bò taøn phaù ôû möùc ñoä baùo ñoäng. Ñieàu naøy daãn ñeán moái nguy hieåm cho vieäc hoaït ñoäng toát cuûa caùc heä sinh thaùi toaøn caàu, maø ñoù laø vieäc soáng coøn cho caû moâi tröôøng laønh maïnh vaø haïnh phuùc con ngöôøi. Bôûi vì, ña daïng sinh hoïc cung caáp cho heä thoáng caùc phöông tieän ñeå thích öùng vôùi thay ñoåi, trong khi söï ñoàng nhaát sinh hoïc do thieáu (hoaëc giaûm) ña daïng sinh hoïc, laøm heä thoáng khoâng linh hoaït vaø laøm yeáu khaû naêng ñaùp öùng vôùi thay ñoåi. Vì tính phöùc taïp cuûa moâi tröôøng, neân söï phöùc taïp vaø moái taùc ñoäng laãn nhau cho ñeán nay vaãn chöa ñöôïc bieát giöõa raát nhieàu heä thoáng phuï cuûa moâi tröôøng vaø caùc vaán ñeà moâi tröôøng ñang taêng do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Roõ raøng laø caùch tieáp caän thöïc teá caàn ñöôïc tieán haønh ñeå nghieân cöùu vaø hieåu noù. Do vaäy, hieåu bieát veà caùc heä thoáng phuï cuûa moâi tröôøng vaø caùc nhaân toá töông öùng cuûa chuùng caàn ñöôïc caáu truùc trong moät caùch ñeå caùc nhaø hoaït ñoäng vaø caùc beân coù lieân quan tham gia coù theå deã daøng giao tieáp vaø hieåu chuùng. Ñieàu naøy coù nghóa laø caàn chaáp nhaän caùc hình thöùc cho pheùp tranh luaän khoâng chuyeân moân, cho vieäc ra quyeát ñònh vaø giaûm ñeán möùc toái thieåu caùc raéc roái vaø maâu thuaãn giöõa caùc nhaø hoaït ñoäng. Caàn coù caùch tieáp caän ñeå hieåu moâi tröôøng nhö moät heä thoáng, cuøng vôùi moái taùc ñoäng qua laïi giöõa heä thoáng phuï, do ñoù caàn phaûi döïa leân caùc phaân tích moái quan heä nguyeân nhaân haäu quaû giöõa caùc phaàn caáu taïo khaùc nhau cuõng nhö giöõa nhöõng ngöôøi tham gia. Theâm vaøo ñoù, caàn coù phöông phaùp cho pheùp laøm ñôn giaûn hoaù vaø loaïi tröø söï nhaân leân hoaëc truøng laëp trong heä thoáng hieän haønh. Tuy nhieân caàn nhaän bieát raèng, keát quaû cuoái cuøng cuûa quaù trình ra quyeát ñònh moâi tröôøng phuï thuoäc vaøo caùc giaù trò maø coäng ñoàng gaén vôùi moâi tröôøng. Trong boái caûnh naøy, caàn ghi nhaän töøng coäng ñoàng laø moät theå thoáng nhaát vôùi taäp hôïp caùc giaù trò thoáng nhaát phaùt sinh töø moät nhaän thöùc vaø thaùi ñoä vôùi moâi tröôøng thoáng nhaát. Tính ñoàng nhaát cuûa töøng coäng ñoàng do ñoù caàn laø moät yeáu toá xaùc ñònh chính veà moâi tröôøng cuûa hoï caàn ñöôïc baûo toàn vaø thay ñoåi nhö theá naøo. 2. Caùc xu höôùng trong quy hoaïch 2.1. Ñònh nghóa vaø taàm quan troïng cuûa quy hoaïch Baûn chaát khoù naém baét cuûa quy hoaïch ñöôïc trình baøy trong caùc taøi lieäu (Smith, 1993; Wildavsky, 1973). Quy hoaïch ñöôïc baøn luaän coù theå laø taát caû caùc vieäc cho taát caû moïi ngöôøi hoaëc khaû naêng kieåm tra töông lai baèng caùc haønh ñoäng hieän taïi, söï öùng duïng kieán thöùc haäu quûa, moät hình thöùc cuûa quyeàn löïc chính trò vaø moät haønh ñoäng chaân thöïc. Benveniste (1989) nhìn nhaän quy hoaïch nhö "soaïn thaûo moät taäp hôïp caùc chöông trình
6 lieân quan ñöôïc thieát keá ñeå ñaït caùc muïc ñích nhaát ñònh ... [vaø] quaù trình quy hoaïch caùc can thieäp vaø caùc haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän trong quaù trình soaïn thaûo moät keá hoaïch". Quy hoaïch coù theå ñöôïc coi nhö moät phöông phaùp thích hôïp ñeå tieán tôùi töông lai. Noù bao goàm vieäc ñònh ra moät vaán ñeà caàn ñöôïc giaûi quyeát, thieát laäp caùc muïc tieâu quy hoaïch, xaùc ñònh caùc giaû thieát maø quy hoaïch caàn döïa vaøo, tìm kieám vaø ñaùnh giaù caùc bieän phaùp haønh ñoäng thay theá, vaø choïn moät haønh ñoäng cuï theå ñöôïc thöïc hieän (Compton, 1993). Vieäc coù theå quan troïng hôn laø söï thaät raèng phaùt trieån hoaëc haïnh phuùc cuûa con ngöôøi laø moái quan taâm ñaàu tieân veà quy hoaïch. Söï phaùt trieån baûn thaân noù ñöôïc giôùi haïn nhieàu trong caùc ñieàu khoaûn xaõ hoäi vaø moâi tröôøng. Söï taêng nhieàu caùc löïa choïn cuûa con ngöôøi goàm khaû naêng coù cô hoäi thu nhaäp vaø vieäc laøm, giaùo duïc, söùc khoeû vaø moâi tröôøng trong saïch vaø an toaøn ñaõ ñöôïc quan saùt. Beer (1990) boå sung raèng söï caàn thieát veà löông thöïc, nöôùc saïch, khoâng khí saïch vaø nôi cö truù laø cô sôû cho söï toàn taïi cuûa con ngöôøi. Carley vaø Christie (1992) cuõng ghi nhaän öu theá vaø taàm quan troïng cuûa quy hoaïch phaùt trieån: Phaàn lôùn caùc nöôùc ñeàu coù caùc keá hoaïch kinh teá, keá hoaïch röøng, keá hoaïch du lòch, coâng nghieäp, dòch vuï, chaên nuoâi v.vv.. Nhöng khoâng ñeà caäp ñeán caùc keá hoaïch cho phaùt trieån noâng nghieäp ôû noâng thoân. Taát caû caùc keá hoaïch vaø noã löïc phaùt trieån naøy taùc ñoäng laãn nhau, maâu thuaãn vôùi nhau... trong moät coá gaéng ñeå hoaø hôïp phaùt trieån kinh teá vôùi caùc muïc tieâu cuûa ngaønh. Söï xem xeùt quy hoaïch ñaát söû duïng laø caàn thieát... Moät khuoân khoå quy hoaïch caàn ñöôïc xaây döïng ñeå taát caû caùc boä phaän coâng coäng, khu vöïc tö nhaân vaø caùc caù nhaân coù theå döïa vaøo ñoù ñeå hoaït ñoäng. Baldwin (1985) öu tieân caân nhaéc quy hoaïch hoaù trong moät phaïm vi quaûn lyù moâi tröôøng roäng hôn nhö "khôûi ñaàu, chuyeån tieáp, phaân phoái vaø xaép xeáp nguoàn taøi nguyeân, vôùi söï phaù vôõ ít nhaát caùc quaù trình vaät lyù, sinh thaùi vaø xaõ hoäi". Maët khaùc, theo Slocombe (1993), quy hoaïch laø quaù trình thu thaäp, phaân tích thoâng tin ñeå phuïc vuï lôïi ích coâng coäng baèng vieäc thöïc thi haøng loaït caùc hoaït ñoäng kinh teá cuûa con ngöôøi vaø caùc hoaït ñoäng phaùt trieån khaùc. Moät xu höôùng quan troïng khaùc trong quy hoaïch laø söï caàn thieát duy trì ña daïng vaên hoaù trong khi ñoàng thôøi cung caáp cho daân chuùng moâi tröôøng hoã trôï caùch soáng cuûa rieâng hoï. Daân chuùng vôùi nhöõng nguoàn goác vaên hoaù khaùc nhau coù caùc yù töôûng khaùc nhau veà moät moâi tröôøng hoaøn haûo. Do vaäy, caùc nhaø quy hoaïch caàn hieåu roõ daân chuùng ñoái xöû vôùi moâi tröôøng cuûa hoï nhö theá naøo; neáu khoâng, caùc chi phí xaõ hoäi khoâng caàn thieát coù theå naåy sinh do vieäc taïo ra moâi tröôøng ñoái ñòch vôùi daân chuùng. 2.2. Caùc tieáp caän quy hoaïch Coù nhieàu caùch tieáp caän quy hoaïch, goàm quy hoaïch chuû theå vaø quy hoaïch thuû tuïc. Quy hoaïch chuû theå lieân quan ñeán quy hoaïch vaät chaát, hoaëc quy hoaïch khaùch quan. Quy hoaïch thuû tuïc cuõng goïi laø maãu coå ñieån cuûa quaù trình quy hoaïch (Faludi, 1973; Cayer vaø Weschler, 1988), noù laø phöông tieän thuùc ñaåy taêng tröôûng kinh teá thoâng qua vieäc öùng
7 duïng caùc qui trình nhaän thöùc vaø haønh ñoäng thích hôïp. Faludi chæ ra raèng quaù trình quy hoaïch caàn ñöôïc taùch rieâng ra khoûi noäi dung chuû theå cuûa baûn thaân quy hoaïch. Quy hoaïch thuû tuïc goàm caùc böôùc lieân quan chaët cheõ sau: (Cayer vaø Weschler, 1988): • Xaùc ñònh caùc nhu caàu • Cuï theå hoaù caùc muïc ñích vaø muïc tieâu , • Xaây döïng caùc phöông tieän thay theá ñeå ñaït töøng muïc tieâu, • Öôùc tính caùc chi phí cho töøng phöông tieän thay theá, vaø • Löïa choïn caùc phöông tieän thay theá höùa heïn nhaát. Darke (1983) neâu ra söï loàng gheùp cuûa quy hoaïch chuû theå vôùi quy hoaïch thuû tuïc. OÂng tranh luaän raèng lyù thuyeát quy hoaïch thuû tuïc chæ laø moät caùch tieáp caän khoâng ñaày ñuû cho vieäc giaûi thích quy hoaïch bôûi vì noù giôùi haïn trong moät trieát lyù chính trò baûo thuû maø nhìn nhaän haønh ñoäng xaõ hoäi töø moät caùch nhìn nhaän chöùc naêng nghieâm khaéc. Tuy nhieân vai troø cuûa nhaø nöôùc nhö moät taùc nhaân thay ñoåi khoâng ñöôïc tính ñeán trong quy hoaïch thuû tuïc, caû nhö moät phaân tích döïa treân giai caáp, giôùi hoaëc yù töôûng chính trò. Caùc lyù thuyeát quy hoaïch thuû tuïc cuõng coù cô sôû phöông phaùp luaän haïn cheá vaø bò haïn heïp bôûi söï gaén keát cuûa noù ñeán tính thöïc tieãn. Söï yeáu keùm cuûa caùch tieáp caän naøy ngaên caûn noù giaûi quyeát moät caùch thoaû ñaùng caùc vaán ñeà xaõ hoäi lôùn hôn cuûa noã löïc quy hoaïch. Do ñoù, ñöôïc chæ ra laø caùc thaønh phaàn cuûa quy hoaïch khoâng ñöôïc chia caét khoûi quaù trình quy hoaïch. Hudson (1979) ñaõ ñeà xuaát moät caùch tieáp caän quy hoaïch khaùc döïa treân 5 baøi hoïc yù töôûng quy hoaïch. Theo oâng quy hoaïch laø "nhìn tröuôùc vieäc hình thaønh vaø thöïc hieän caùc chöuông trình vaø chính saùch". OÂng xaùc ñònh 5 baøi hoïc yù töôûng quy hoaïch lieät keâ sau: • Quy hoaïch khaùi quaùt, • Moâ hình quy hoaïch lôùn, • Tieáp caän tích cöïc ñeán quy hoaïch, • Quy hoaïch bieän hoä, vaø • Quy hoaïch nhaùnh Steiner vaø Miner (1977) ñaõ xaùc ñònh 4 caùch tieáp caän khaùc nhau cho keá hoaïch hoaù chính thöùc: tieáp caän töø treân xuoáng, tieáp caän töø döôùi leân vaø hoãn hôïp cuûa hai caùch tieáp caän töø treân xuoáng vaø döôùi leân, vaø tieáp caän nhoùm. Taïi caáp vó moâ keá hoaïch noùi chung goàm vieäc thieát laäp caùc muïc tieâu doanh nghieäp vaø thieát laäp caùc chính saùch, thuû tuïc vaø chöông trình ñeå thöïc teá hoaù muïc tieâu. Noù bao goàm vieäc xaùc ñònh caùi gì caàn phaûi laøm, do ai laøm vaø cho ñeán khi naøo, ñeå phaân boå traùch nhieäm cho töøng boä phaän. Noùi caùch khaùc laø thieát laäp moät soá caùc haønh ñoäng ñònh tröôùc trong khuoân khoå chính saùch ñaõ thoaû thuaän. Thoâng thöôøng keá hoaïch ñöôïc xaùc ñònh nhö laø chieán löôïc, saùch löôïc hoaëc chöùc naêng, coù theå ôû
8 caáp caù theå, ôû caáp nhoùm laøm vieäc hoaëc ôû caáp chöùc naêng cuûa moät toå chöùc. ôû caáp caù theå, keá hoaïch ñöôïc ñoøi hoûi ñeå chuyeån caùc nhieäm vuï ñöôïc giao trong khi ôû caáp nhoùm laøm vieäc hoaëc chöùc naêng noù phaûi goàm thoaû thuaän veà muïc ñích, nhieäm vuï vaø caùc traùch nhieäm rieâng leû, ñieàu phoái caùc hoaït ñoäng, taêng cam keát cho muïc tieâu nhoùm vaø trao ñoåi thoâng tin giöõa caùc beân. Mintzberg (1994) ñaõ ñöa ra moät toång quan xuaát saéc veà caùc ñònh nghóa khaùc nhau cuûa keá hoaïch hoaù vaø söï giaûi thích chuùng. Cho moät soá ngöôøi nghó veà töông lai, hoaëc ñôn giaûn tính ñeán töông lai. Vôùi moät soá ngöôøi khaùc keá hoaïch laø veà söï kieåm soaùt töông lai hoaëc khoâng chæ nghó veà noù nhöng haønh ñoäng veà noù hoaëc laøm cho noù coù hieäu löïc. Deã hieåu hôn, keá hoaïch laø laøm ra quyeát ñònh hoaëc xaùc ñònh caùc haønh ñoäng ñaët ra ñeå hoaøn thaønh caùc muïc tieâu hoaëc thuû tuïc ñaët ra cho vieäc ñöa caùc keát quaû roõ raøng vaøo trong moät heä thoáng toång hôïp caùc quyeát ñònh. Coù raát nhieàu nguyeân nhaân taïi sao caùc toå chöùc caàn coù keá hoaïch. Vì keá hoaïch baûo ñaûm söï ñieàu phoái caùc hoaït ñoäng, chuaån bò ñoái phoù vôùi nhöõng ñieàu seõ xaåy ra trong töông lai, loaïi boû nhöõng ñieàu khoâng mong ñôïi vaø kieåm tra nhöõng ñieàu coù theå kieåm tra ñöôïc. Caùc toå chöùc phaûi leân keá hoaïch cho phuø hôïp. Quaù trình keá hoaïch hoaù cuõng ñònh ra vò trí cuûa ngöôøi quy hoaïch hoaù vaø chæ ra coäng ñoàng coù theå tham gia nhö theá naøo vaø möùc ñoä naøo (Slocombe, 1993), 3. Khaùi nieäm vaø caùch tieáp caän 3.1. Khaùi nieäm veà quy hoaïch moâi tröôøng Coù moät ñieàu khoâng may maén laø trong khi quy hoaïch phaùt trieån laø phaàn lôùn coâng vieäc cuûa caùc nhaø kinh teá vaø caùc nhaø chuû choát quy hoaïch ñoâ thò vaø vuøng, quy hoaïch moâi tröôøng vaãn laø vaán ñeà bò loaïi tröø vaø rieâng reõ cho caùc nhaø moâi tröôøng, nhaø sinh thaùi hoïc vaø caùc nhaø quaûn lyù cuûa caùc loaïi nguoàn taøi nguyeân khaùc nhau. Beer (1990) nhìn nhaän vai troø cuûa nhaø quy hoaïch, khi suy nghó roäng hôn veà vieäc moâi tröôøng coù theå ñöôïc duy trì hoaëc taïo ra nh theá naøo ñeå baûo ñaûm phuùc lôïi con ngöôøi trong nhöõng haïn cheá kinh teá xaõ hoäi, caùc ñieàu kieän cuûa coäng ñoàng lieân quan vaø nhaän thöùc cuûa hoï veà moâi tröôøng. Noùi caùch khaùc caùc nhaø quy hoaïch caàn chuyeån ñoåi caùc moái quan taâm cuûa coäng ñoàng veà nôi cö truù tröïc tieáp cuûa hoï vaøo trong caùc chieán löôïc vaø chính saùch ñeå höôùng daãn quaù trình quy hoaïch. Moái quan taâm veà chaát luôïng moâi tröôøng ngaøy caøng taêng, vaø do vaäy vieäc baûo toàn vaø duy trì thieân nhieân laø muïc ñích cô baûn cuûa quy hoaïch moâi tröôøng. Quy hoaïch moâi tröôøng nhaán maïnh söï caàn thieát toång hôïp caû hai khía caïnh moâi tröôøng vaø söùc khoeû vaøo trong quùa trình ra quyeát ñònh cuûa quy hoaïch quoác gia. Rosenbaum (1973) chæ ra vai troø trung taâm cuûa quy hoaïch moâi tröôøng nh sau: Khoâng muïc tieâu naøo laø trung taâm vôùi söï bieán ñoåi moâi tröôøng hoaëc laø tranh chaáp coù tính chính trò hôn laø quy hoaïch moâi tröôøng toaøn dieän... Quy hoaïch trôû thaønh moät truïc trung taâm taïo ra nhieàu maâu thuaãn rieâng reõ veà caùc khoù khaên moâi tröôøng cuï theå. Faludi (1987) nhìn nhaän quy hoaïch moâi tröôøng nhö ‘toång cuûa taát caû caùc bieän phaùp moâi tröôøng coâng coäng maø caáp coù thaåm quyeàn veà moâi tröôøng coù theå söû duïng". Theo oâng,
9 moät quy hoaïch moâi tröôøng hoaëc laø moät taøi lieäu söû duïng (caùc taøi lieäu) ñeå höôùng daãn vieäc ra quyeát ñònh veà caùc bieän phaùp moâi tröôøng coâng coäng uûng hoä söï khoâng töï do trong quy hoaïch moâi tröôøng. Westman (1978) xem xeùt quy hoaïch moâi tröôøng veà phöông dieän ño giaù trò cuûa taøi nguyeân traùi ñaát vaø döï ñoaùn caùc thay ñoåi do caùc bieán ñoäng gaây ra. Ñieàu naøy lieân quan ñeán vieäc phaân tích caùc moái quan heä xaõ hoäi, kinh teá vaø moâi tröôøng do caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi gaây ra vaø lieân quan ñeán thieát keá chöông trình vaø caùc keá hoaïch haønh ñoäng ñeå caûi thieän phuùc lôïi con ngöôøi vaø söùc khoeû moâi tröôøng. Westman nhaán maïnh söï quan troïng cuûa quy hoaïch moâi tröôøng trong caùc töø sau: Döôøng nhö roõ raøng raèng neáu chuùng ta muoán baûo toàn cho theá heä töông lai moät toång theå sinh vaät cuûa theá giôùi trong quùa khöù vaø hy voïng caûi thieän caùc tieâu chuaån suy thoaùi cuûa söùc khoeû coäng ñoàng ñoâ thò, thì khoa hoïc moâi tröôøng vaø coâng ngheä caàn phaûi nhanh choùng trôû neân moät vai troø chuû choát trong vieäc thieát keá caáu truùc coâng nghieäp vaø xaõ hoäi cuûa chuùng ta trong töông lai... Döï ñoaùn taùc ñoäng coù theå taïo thaønh moät phaàn cuûa caùc nhieäm vuï trong quy hoaïch vaø thieát keá moâi tröôøng, quaûn lyù taøi nguyeân vaø sinh thaùi öùng duïng. Do vaäy caùc muïc tieâu cuûa quy hoaïch moâi tröôøng bao goàm caùc bieän phaùp caàn ñöôïc thöïc hieän trong caùc hoaøn caûnh khaùc nhau, moät soá khoâng theå bieát tröôùc. Quaù trình quy hoaïch moâi tröôøng cuõng thuùc ñaåy caùc quan chöùc nhaø nöôùc khaúng ñònh moät caùch tích cöïc quyeàn löïc cuûa Chính phuû trong caùc lónh vöïc kinh teá roäng lôùn thuoäc sôû höõu tö nhaân. Rosenbaum (1973) quaû quyeát raèng Chính phuû quoác gia phaûi thieát laäp caùc öu tieân cho baûo veä moâi tröôøng, phaûi tính toaùn vaø taïo ra caùc löïa choïn öu tieân giöõa baûo veä moâi tröôøng vaø caùc muïc tieâu quoác gia khaùc vaø phaûi quy hoaïch söû duïng vaø baûo veä taøi nguyeân cho nhieàu theá heä. Theâm vaøo ñoù qua trình quy hoaïch caàn nhaán maïnh caû phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc vaø chaát löôïng moâi tröôøng. Moät ñieàu raát quan troïng laø Chính phuû phaûi nhaïy caûm hôn vôùi caùc taùc ñoäng moâi tröôøng cuûa caùc chính saùch cuûa hoï vaø saün saøng hy sinh caùc muïc tieâu khaùc cho baûo veä moâi tröôøng khi coù neàn sinh thaùi laønh maïnh laø raát caàn thieát. Caùc daân toäc khoâng chæ chòu ñöïng caùc chi phí moâi tröôøng naëng neà trong vieäc trì hoaõn caùc quy hoaïch nhö vaäy maø cuõng seõ naûy sinh caùc chi phí kinh teá vaø chính trò cao. Vieäc trì hoaõn quy hoaïch moâi tröôøng coù theå daãn ñeán caùc chi phí moâi tröôøng nghieâm troïng, noù cuõng daãn ñeán caùc tình traïng gaàn nhö khuûng hoaûng do vieäc quaûn lyù chuùng coù theå seõ phaùt sinh caùc chi phí xaõ hoäi cao hoaëc raát cao. Vieäc thieát keá vaø thöïc hieän caùc quy hoaïch moâi tröôøng hieäu quaû vaø thích hôïp phuï thuoäc vaøo khaû naêng chuaån bò Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng (EIA) chính xaùc, ñöôïc ñeà caäp ñeán ôû muïc khaùc trong saùch naøy. 3.2. Caùc tieáp caän cho quy hoaïch moâi tröôøng Tieáp caän cho quy hoaïch moâi tröôøng caàn roäng, döïa treân caùc caân nhaéc vaø lieân quan ñeán taøi chính vaø khoâng taøi chính. Caùc kyõ naêng lieân ngaønh toát vaø caàn thieát trong tieáp caän quy hoaïch toång hôïp. Ngay ban ñaàu nhaø quy hoaïch moâi tröôøng caàn hieåu söï khaùc nhau giöõa ‘ñaùnh giaù’ (assessment) vaø 'xaùc ñònh giaù trò' (‘evaluation’) moâi tröôøng. Coù hai muïc ñích
10 cuûa ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng: thöù nhaát, noù thöû nghieäm xaùc ñònh caùc chöùc naêng naøo cuûa nguoàn taøi nguyeân bò aûnh höôûng caàn ñöôïc thay ñoåi baèng töøng ñeà xuaát thay theá; vaø thöù hai laø thöû nghieäm döï ñoaùn höôùng vaø möùc ñoä cuûa baát kyø söï thay ñoåi naøo coù theå laø keát quaû töø töøng quyeát ñònh hoaëc haønh ñoäng thay theá so vôùi khi haønh ñoäng ñoù khoâng ñöôïc tieán haønh. Maët khaùc ‘xaùc ñònh giaù trò’ laø söï kieåm tra tieáp theo cuûa caû hai khuoân maãu thay ñoåi do caùc haønh ñoäng vaø caùc haäu quaû sau ñoù gaây ra. Faludi (1987) gôïi yù raèng quy hoaïch caàn phuï thuoäc vaøo boái caûnh trong ñoù quy hoaïch moâi tröôøng ñöôïc tieán haønh; trong khi Ryding (1994) ñeà xuaát hai caùch tieáp caän ra quyeát ñònh vaø quy hoaïch moâi tröôøng khaùc nhau nhöng lieân quan chaët cheõ vôùi nhau: • Tieáp caän theå cheá, söû duïng trong quaù trình quy hoaïch xaõ hoäi (bao goàm caùc khu vöïc noâng nghieäp, laâm nghieäp, ñoâ thò vaø giao thoâng), trong ñoù caùc bieän phaùp giaûm nheï thöôøng laø döôùi daïng phaùp lyù, quy ñònh, thueá vaø phí; vaø • Tieáp caän thöông maïi, söû duïng cho quy hoaïch khu vöïc (bao goàm saûn xuaát naêng löôïng vaø caùc khu vöïc coâng nghieäp, thöông maïi vaø baùn leû), trong ñoù caùc bieän phaùp giaûm nheï coù theå ôû trong hình thöùc caùc khuyeán khích cho vieäc caûi thieän cho caùc quaù trình xöû lyù hieän haønh, cho phaùt trieån caùc quaù trình vaø saûn phaåm môùi hôïp vôùi moâi tröôøng, cho giaûm thieåu chaát thaûi thoâng qua caùc chöông trình giaûm tôùi möùc toái thieåu chaát thaûi, vaø/hoaëc cho vieäc caûi thieän caùc cô sôû haï taàng cuûa giao thoâng, kho chöùa vaø baùn saûn phaåm. Moät moâ hình ra quyeát ñònh vaø quy hoaïch chung cho taát caû caùc khía caïnh baûo veä moâi tröôøng, do Ryding (1994) xaây döïng, ñöôïc trình baøy trong Hình 1. Ba ñaëc tröng thích hôïp cuûa quy hoaïch moâi tröôøng coù theå ñöôïc suy ra töø hình naøy. Ñaàu tieân laø baûn chaát ña lónh vöïc cuûa quy hoaïch, noù bao goàm caùc caân nhaéc thí duï nhö kinh teá, xaõ hoäi, sinh thaùi, söû duïng ñaát vaø kyõ thuaät. Ñaëc tröng thöù hai vaø thöù ba lieân quan ñeán söï tham gia coâng coäng trong quaù trình quy hoaïch vaø lieân quan ñeán caùch tieáp caän coù heä thoáng cuûa quaù trình baét ñaàu töø thieát laäp caùc muïc tieâu ñeán thöïc hieän caùc chöông trình giaûm nheï, ñaùnh giaù keát quaû vaø cô cheá phaûn hoài laâu daøi.
11 Hình 1: Trình töï chung cuûa caùc khía caïnh ra quyeát ñònh vaø quy hoaïch trong vieäc thöïc hieän caùc chöông trình giaûm nheï, Nguoàn: Ryding, (1994) Quaûn lyù moâi tröôøng, Quyeån I, Chöông 2.1, Boon Ñaàu vaøo cho moâ hình ra quyeát ñònh vaø quy hoaïch chung ñöôïc daãn daét töø caùc öu tieân rieâng reõ vaø laäp ra trong caùc tieáp caän theå cheá vaø thöông maïi, cuõng nhö töø keát quaû phaân tích caùc haäu quaû tieàm naêng döïa treân caùc nhaân toá chi phí/lôïi ích vaø ngöôøi söû duïng. Caùc vaán ñeà sau caàn ñöôïc caân nhaéc trong quaù trình quy hoaïch: • Caùc vaán ñeà coù höôùng aûnh höôûng moâi tröôøng caàn taäp trung leân vieäc giaûm tôùi möùc toái thieåu caùc ñe doaï sinh thaùi gaây ra bôûi ñaàu vaøo cuûa hoãn hôïp caùc chaát gaây oâ nhieãm thaûi ra; • Caùc vaán ñeà coù höôùng kyõ thuaät caàn taäp trung leân taát caû caùc nöôùc coù coâng ngheä coù saün toát nhaát; • Caùc vaán ñeà coù höôùng kinh teá caàn taäp trung leân caùc haäu quaû taøi chính tieàm naêng tröôùc khi ra quyeát ñònh; cuõng vaäy caû chöông trình vieän trôï taøi chính vaø caùc phöông thöùc chuyeån giao coâng ngheä caàn thieát cuõng caàn ñöôïc quyeát ñònh, vaø
12 • Caùc vaán ñeà coù höôùng ngöôøi söû duïng caàn taäp trung leân caùc chieán dòch thoâng tin ñeå baùo ñoäng cho taát caû nhöõng ngöôøi coù theå bò quyeát ñònh laøm aûnh höôûng. Caùch tieáp caän ra quyeát ñònh vaø quy hoaïch caàn döïa treân: • Ñaùnh giaù khôûi ñaàu caùc lónh vöïc moâi tröôøng bò ñe doaï • Danh saùch caùc haønh ñoäng öu tieân; • Keá hoaïch haønh ñoäng; • Quy trình caùc haønh ñoäng giaûm nheï; vaø • Kieåm toaùn thöôøng xuyeân Ñeå baûo ñaûm raèng taát caû caùc vaán ñeà khaùc nhau ñöôïc giaûi quyeát thoaû ñaùng vaø khoâng moät vaán ñeà quan troïng naøo bò boû queân hoaëc boû soùt, töøng böôùc trong vieäc xaây döïng chieán löôïc chung caàn ñöôïc ñaùnh giaù toaøn dieän vaø kieåm tra theo luaät leä. Töø vieát taét ACTION, ñöôïc giaûi thích döôùi ñaây, cung caáp caùc luaät leä thích hôïp cho ñieàu naøy: A Tính tröôùc söï tham gia/loâi cuoán cuûa taát caû caùc beân lieân quan vaø quaàn chuùng trong quaù trình ra quyeát ñònh vaø quy hoaïch moâi tröôøng cuõng nhö trong caùc keát quaû kinh teá, kyõ thuaät vaø moâi tröôøng khaùc nhau; C Choïn caùch phaùt trieån moâi tröôøng vaø kinh teá hôïp lyù nhaát; T Laäp ra caùc thuaän lôïi vaø khoâng thuaän lôïi coù theå cuûa taát caû caùc quyeát ñònh chính; I Baét ñaàu ñaùnh giaù caùc thuaän lôïi vaø khoâng thuaän lôïi cuûa caùc quyeát ñònh thay theá; O Loaïi boû caùc giaûi phaùp thay theá ít coù lôïi vaø nhaán maïnh nhöõng bieän phaùp ñöôïc öu tieân; N Ñaøm phaùn vôùi caùc beân thích öùng ñeå chaáp nhaän haønh ñoäng löïa choïn Noùi chung, nhöõng ñieàu sau ñaây ñaëc tröng cho moät quy hoaïch moâi tröôøng: • Taát caû caùc beân lieân quan vaø coâng chuùng caàn tham gia trong vieäc laäp ra vaø thaûo luaän caùc öu tieân moâi tröôøng; • Quy hoaïch caàn thích hôïp vaø coù khaû naêng ñaùp öùng caùc muïc tieâu moâi tröôøng ñeà ra; • Quy hoaïch caàn hoaït ñoäng toát vaø coù chi phí hieäu quaû toát caû ôû phaïm vi vuøng vaø toaøn caàu (ñieàu naøy yeâu caàu phaân boå caùc ñaàu tö moâi tröôøng treân ñöôøng bieân giôùi quoác gia vaø vuøng); vaø • Quy hoaïch caàn thöïc teá vaø linh hoaït.
13 4. Quy hoaïch vaø quaûn lyù moâi tröôøng chieán löôïc Vieäc öùng duïng khaùi nieäm keá hoaïch hoaù vaø quaûn lyù chieán löôïc cho quy hoaïch moâi tröôøng, cuøng vôùi vieäc laøm theá naøo ñeå baûo ñaûm söï thaønh coâng laâu daøi cuûa caùc quy hoaïch naøy, ñöôïc thaûo luaän trong phaàn naøy. Trong boái caûnh naøy caùc thaønh phaàn töông öùng cuûa quaûn lyù vaø keá hoaïch hoaù chieán löôïc bao goàm: laäp caùc muïc tieâu moâi tröôøng roõ raøng vaø xaùc ñònh caùc chính saùch vaø chöông trình thích hôïp ñeå ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu ñoù; giaùo duïc vaø ñaøo taïo moâi tröôøng hieäu quaû; phaùt trieån toå chöùc vaø theå cheá; söï tham gia cuûa coäng ñoàng; hôïp taùc vaø ñieàu phoái; söï hoaø hôïp cuûa caùc chính saùch vaø cuoái cuøng ñaùnh giaù, giaùm saùt vaø kieåm soaùt. 4.1. Caùc muïc tieâu quy hoaïch vaø quaûn lyù Trong qua trình quy hoaïch hoaù, vieäc laäp ra caùc muïc tieâu moâi tröôøng roõ raøng laø quan troïng, bôûi vì caùc muïc tieâu giuùp vieäc xaùc ñònh caùc haønh ñoäng vaø chính saùch cuï theå caàn ñöôïc xaây döïng nh theá naøo ñeå ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu ñoù. Quaûn lyù moâi tröôøng laø ñeå ñaït ñöôïc caùc muïc ñích moâi tröôøng cuï theå vaø muïc tieâu coù theå ñöôïc giôùi haïn roäng hôn trong phöông dieän baûo veä hoaëc caûi thieän chaát löôïng moâi tröôøng (Compton, 1993). Muïc tieâu moâi tröôøng coù theå laø taäp hôïp caùc muïc tieâu veà löôïng chính xaùc, hoaëc theå hieän nhö nguoàn gaây caûm höùng roäng. Nhö chæ ra trong phaàn 3.1, quy hoaïch hoaù laø trung taâm cho baát kyø thöû nghieäm quaûn lyù moâi tröôøng hieäu quaû naøo, vaø bao goàm söï xaùc ñònh caùc muïc tieâu vaø choïn caùc phöông tieän ñeå ñaït ñöôïc chuùng. Faludi (1987) vaø Wyatt (1989) ñeà nghò raèng vieäc thöïc haønh quy hoaïch hoaù caàn coù khaû naêng thích öùng vôùi caû söï thay ñoåi chính trò vaø vôùi söï taêng möùc ñoä khoâng chaéc chaén. Keá hoaïch hoaù chieán löôïc laø moät coâng cuï hieäu quaû maø caùc toå chöùc vaø caùc quoác gia coù theå söû duïng ñeå öôùc tính möùc ñoä ruûi ro cuûa caùc chính saùch vaø caùc haønh ñoäng cuûa hoï, do ñoù giuùp ñeå taïo ñieàu kieän deã daøng cho vieäc thöïc teá hoaù caùc muïc ñích vaø muïc tieâu moâi tröôøng. Tuy nhieân caùc nhaø quaûn lyù caáp cao cuûa moät toå chöùc phaûi hieåu khaùi nieäm keá hoaïch hoaù daøi haïn thích hôïp ñeå coù theå aùp duïng coâng cuï naøy moät caùch coù hieäu quaû. Daneke (1982) nhìn nhaän keá hoaïch hoaù chieán löôïc nhö ‘moät quaù trình chieát xuaát caùc muïc ñích vaø muïc tieâu xaõ hoäi, vaø thieát keá caùc kòch baûn thay theá hoaëc "caùc baûn ñoà ñöôøng ñi" maø coù theå laø cô sôû cho caùc löïa choïn taäp theå coù yù nghiaõ’: Theo Steiner vaø Miner (1977) caùc ñaëc tröng caàn thieát cuûa keá hoaïch hoaù chieán löôïc laø: • Giaûi quyeát taùc ñoäng trong töông lai cuûa nhöõng quyeát ñònh vaø haønh ñoäng; • Kieåm tra moái quan heä nguyeân nhaân vaø haäu quaû cuûa quyeát ñònh vaø haønh ñoäng döï tính hoaëc ñaõ coù qua thôøi gian; • Kieåm tra caùc haønh ñoäng thay theá coù theå ñöôïc tieán haønh trong töông lai vaø khi ñaõ ñöôïc choïn, chuùng caàn hình thaønh cô sôû cuûa caùc quyeát ñònh hieän taïi nhö theá naøo; • Caân nhaéc caùc cô hoäi vaø ñe doaï cuøng vôùi soá lieäu thích hôïp khaùc, do ñoù taïo ra moät cheá ñoä quaûn lyù ñeå caûi thieän nhöõng quyeát ñònh hieän haønh cho vieäc khai thaùc caùc cô hoäi vaø traùnh caùc ñe doaï trong töông lai.
14 • Noù laø moät quaù trình baét ñaàu baèng vieäc thieát laäp caùc muïc tieâu vaø xaùc ñònh caùc chieán löôïc vaø chính saùch ñeå ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu ñoù; caàn xaây döïng caùc keá hoaïch chi tieát ñeå baûo ñaûm raèng caùc chieán löôïc thích hôïp ñöôïc thöïc hieän ñeå ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu ñeà ra; • Noù laø moät quùa trình lieân tuïc ñeå quyeát ñònh tröôùc caùi gì caàn phaûi laøm, khi naøo caàn phaûi laøm, nhö theá naøo vaø ai seõ laøm. • Noù laø moät trieát lyù, thaùi ñoä vaø moät caùch soáng. Ñöôïc hieåu raèng keá hoaïch hoùa ñoøi hoûi haønh ñoäng thích hôïp döïa treân döï tính ñeán töông lai; xaùc ñònh laäp keá hoaïch lieân tuïc vaø heä thoáng nhö moät phaàn quaûn lyù toång hôïp; vaø • Noù coù theå ñöôïc giôùi haïn nhö moät caáu truùc keá hoaïch hoaëc caáu truùc loàng gheùp caùc keá hoaïch chieán löôïc vôùi caùc keá hoaïch hoaït ñoäng ngaén haïn. Raát nhieàu nöôùc ñaëc bieät laø caùc nöôùc ñang phaùt trieån phaûi ñoái maët vôùi caùc chi phí xaõ hoäi lôùn trong thôøi gian daøi haïn vì thieáu quy hoaïch vaø quaûn lyù moâi tröôøng toaøn dieän. UNDP (1995) nghieân cöùu kinh nghieäm cuûa moät soá caùc nöôùc ñang phaùt trieån veà vieäc hình thaønh vaø thöïc hieän caùc chieán löôïc baûo toàn quoác gia, caùc keá hoaïch haønh ñoäng moâi tröôøng quoác gia vaø chöông trình nghò söï 21 cuûa quoác gia ñaõ tieát loä caùc yeáu keùm sau ñaây: • Chieán löôïc khoâng phaûi laø öu tieân caû ôû caáp Chính phuû laãn ôû caáp ñòa phöông; • Quaù trình ñöôïc chæ ñaïo töø beân ngoaøi, khoâng coù nguoàn löïc trong nöôùc vaø öu tieân hoaù; • Nhaán maïnh leân saûn phaåm (thí duï, chieán löôïc hoaëc keá hoaïch haønh ñoäng nhö moät taøi lieäu) hôn laø leân quaù trình thöïc hieän; • Thieáu söï tham gia cuûa caùc beân lieân quan; vaø thieáu söï sôû höõu hoaëc quaù trình thöïc hieän; • Töøng baùo caùo hoaëc chieán löôïc ñöôïc thöïc hieän rieâng reõ; khoâng coù moái lieân keát, khoâng coù thu thaäp thoâng tin vaø ghi cheùp trình töï theo thôøi gian ñeå coù theå taïo ñieàu kieän deã daøng cho coâng vieäc tieáp theo; • Thieáu kyõ naêng quaûn lyù coù saün ôû ñòa phöông, thænh thoaûng chæ laø hình thöùc. Heä thoáng quaûn lyù moâi tröôøng chieán löôïc hieäu quaû caàn phuïc vuï nhö moät cô sôû ñeå khaéc phuïc caùc thieáu soùt treân. Trong boái caûnh naøy Ansoff (1977) ñònh nghóa quaûn lyù nhö " hoaït ñoäng saùng taïo vaø söûa chöõa thieáu soùt ñeå haõng coù theå ñaït ñöôïc muïc ñích, söï keát gaén, vaø baûo ñaûm thu hoài voán ñaàu tö moät caùch thoaû ñaùng". Maët khaùc chieán löôïc ñöôïc coi laø moät taäp hôïp caùc chöông trình haønh ñoäng ñöôïc ñieàu phoái nhòp nhaøng nhaèm baûo ñaûm söï thuaän lôïi beàn vöõng daøi haïn. Do vaäy quaûn lyù chieán löôïc ñöôïc coi laø vieäc xaùc ñònh coù heä thoáng vaø söï ñaùp öùng vôùi caùc cô hoäi vaø caùc moái ñe doaï, maø caû hai coù theå phaùt sinh töø thò tröôøng trong nöôùc vaø quoác teá cuûa haõng. Nhö moät quaù trình thích hôïp lieân tuïc ñöôïc xaây döïng treân neàn taûng thöïc teá cuûa vieäc thöïc haønh quaûn lyù toát, nhö vaäy quaûn lyù chieán löôïc taäp trung leân chieán löôïc hieän taïi cuûa haõng, vaø ñöôïc hoã trôï bôûi caùc nguoàn löïc vaø ñieåm maïnh ñaõ coù trong quaù khöù. Noù cuõng taäp trung leân thieát keá vaø thöïc hieän moät chieán löôïc maø seõ mang laïi thaønh coâng trong töông lai (Stahl vaø Grigsby, 1992). Söï phaân tích ñieåm maïnh, ñieåm yeáu, cô hoäi vaø moái ñe doaï ñöôïc goïi laø phaân tích SWOT. Phaân tích naøy thöôøng bao truøm caû moâi tröôøng trong vaø ngoaøi haõng.
15 Wheelen vaø Hunger (1995) ñaõ ñeà xuaát moät moâ hình quaûn lyù chieán löôïc, trình baøy ôû hình 2. Moâ hình naøy phaân chia caùc hoaït ñoäng khaùc nhau maø phaûi lieân keát vôùi nhau trong vieäc ra quyeát ñònh chieán löôïc cho moät toå chöùc. Nhö ñöôïc nhìn thaáy töø hình veõ, quaûn lyù chieán löôïc bao goàm vieäc hình thaønh, thöïc hieän, ñaùnh giaù vaø kieåm soaùt caùc keá hoaïch chieán löôïc cuûa toå chöùc ñöôïc ñeà caäp. Quaûn lyù chieán löôïc cuõng quan taâm ñeán vieäc toå chöùc ñoù laøm theá naøo ñeå bieán caùc chính saùch, nhieäm vuï, muïc tieâu, muïc ñích thaønh keát quaû. Tuy nhieân ñieàu naøy chæ coù theå ñaït ñöôïc neáu toå chöùc ñoù tieán haønh ñaùnh giaù thoaû ñaùng moâi tröôøng trong vaø ngoaøi cuûa noù. Hình 2: Moâ hình quaûn lyù chieán löôïc Nguoàn: Wheelen vaø Hunger (1995) Quaûn lyù moâi tröôøng, Quyeån I, Chöông 2.1, Boon 4.2. Giaùo duïc vaø ñaøo taïo moâi tröôøng Nhieäm vuï coù theå ñöôïc yeâu caàu nhieàu nhaát trong quaûn lyù moâi tröôøng laø giaùo duïc vaø ñaøo taïo nhaân söï veà kyõ naêng döï ñoaùn haäu quaû coù theå xaûy ra cuûa caùc hoaït ñoäng con ngöôøi leân xaõ hoäi vaø moâi tröôøng. Ñeå coù ñieàu naøy, khaùi nieäm veà quaûn lyù moâi tröôøng chieán löôïc, nhö ñaõ thaûo luaän ôû phaàn tröôùc, phaûi ñöôïc loàng gheùp vaøo trong caùc chöông trình giaùo duïc moâi tröôøng (EE). Thöïc söï nhö vaäy, taêng cöôøng nhaän thöùc coâng coäng veà caùc vaán ñeà moâi tröôøng laø moät moái quan taâm caáp thieát trong quaûn lyù vaø quy hoaïch moâi tröôøng thaønh coâng (Buckley, 1991):
16 Veà laâu daøi ñieàu naøy coù theå ñöôïc thoâng qua heä thoáng giaùo duïc tröôøng hoïc bình thöôøng. Tuy nhieân caùc caûi thieän laâu daøi seõ laø quaù muoän tröø phi nhaän thöùc moâi tröôøng coâng coäng ñöôïc caûi thieän trong thôøi gian naøy. Caàn caáp thieát phaûi coù caùc phöông tieän hieäu quaû hôn ñeå tuyeân truyeàn söï quan troïng cuûa caùc moái quan taâm moâi tröôøng ñeán caùc moái quan taâm trong thöông maïi, ñeán Chính phuû vaø toaøn boä nhaân daân. Do vaäy, roõ raøng laø baát cöù noã löïc naøo ñeå phaùt trrieån vaø ñoåi môùi heä thoáng quy hoaïch moâi tröôøng hieäu quaû seõ khoâng thaønh coâng neáu caùc quan chöùc Chính phuû chòu traùch nhieäm quaûn lyù moâi tröôøng cuûa ñaát nöôùc khoâng naâng cao moái quan taâm sinh thaùi cuûa chính hoï (Rosenbaum, 1973). Nhö ñaõ baøn ñeán ôû phaàn khaùc trong saùch naøy, giaùo duïc vaø ñaøo taïo moâi tröôøng laø thích hôïp nhaát ñeå trang bò cho caùc quan chöùc ñoù vaø caùc nhaø hoaït ñoäng moâi tröôøng khaùc kyõ naêng caàn thieát trong quaûn lyù vaø quy hoaïch moâi tröôøng. Cuï theå laø giaùo duïc moâi tröôøng seõ giuùp caùc nhaø moâi tröôøng trong caùc nöôùc ñang phaùt trieån coù ñöôïc caùc kyõ naêng caàn thieát ñeå hieåu vaø söû duïng caùc kyõ thuaät phaân tích cô baûn vaø caùc coâng cuï nhö Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Moâi tröôøng (EIA), Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Xaõ hoäi (SIA) vaø Ñaùnh giaù Taùc ñoäng Kinh teá (EcIA) (Clark, 1989; Jain vaø Hutchings, 1978; Welford vaø Gouldson, 1993). Ngoaøi vieäc giuùp ñôõ ñeå khaéc phuïc söï thieáu kyõ naêng nhö ñeà caäp ôû treân, giaùo duïc vaø ñaøo taïo moâi tröôøng cuõng seõ trang bò cho caùc nhaø khoa hoïc moâi tröôøng, ñaëc bieät laø ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån, caùc kyõ naêng veà caùc kieåu quaûn lyù moâi tröôøng toång hôïp vaø thích hôïp, cuõng nhö veà phaùt trieån theå cheá vaø toå chöùc thoâng qua nghieân cöùu haønh ñoäng. Tuy nhieân, caùch tieáp caän seõ phaûi laø ñöa phöông dieän, nhö chæ ra ôû hình 3. Caùc vaán ñeà rieâng reõ caàn ñöôïc phaân tích trong khuoân khoå moâi tröôøng roäng hôn. Ñieàu naøy ñoøi hoûi söï trang bò kieán thöùc veà moâi tröôøng roäng hôn vaø saâu hôn, ñöôïc laøm thaønh taøi lieäu vaø phoå bieán trong phöông thöùc ñôn giaûn nhöng hieäu quaû, cho taát caû caùc khu vöïc xaõ hoäi lieân quan. Vieäc phoå bieán thoâng tin seõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå thieát laäp caùc öu tieân moâi tröôøng vaø hôïp taùc quoác teá trong quaûn lyù vaø quy hoaïch moâi tröôøng.
17 Hình 3: Tieáp caän ña phöông dieän ñeán quy hoaïch Nguoàn: Ryding, 1994 4.3. Phaùt trieån theå cheá vaø toå chöùc Phaùt trieån theå cheá vaø toå chöùc cuõng quan troïng cho quy hoaïch moâi tröôøng hieäu quaû. Phaùt trieån theå cheá ñeà caäp ñeán caùc haïn cheá phaùp lyù, toå chöùc vaø caùc haïn cheá veà nguoàn nhaân löïc, trong khi caùc cô quan phaùp lyù ñaët neàn taûng cho moät cô caáu phaùt trieån vaø kieåm soaùt moâi tröôøng (Carley vaø Christie, 1992). Thí duï, heä thoáng sôû höõu vaø kieåm soaùt quy hoaïch söû duïng ñaát laø nhöõng nhaân toá raát quan troïng trong baát kyø quaù trình phaùt trieån noâng thoân hoaëc noâng nghieäp hoaëc saùng kieán baûo toàn naøo; nhöng caùc chöông trình thöôøng baét ñaàu maø khoâng coù söï phaân tích caùc heä thoáng cô baûn ñoù. Heä thoáng phaùp lyù goàm caùc boä luaät caàn thieát, quy ñònh, tieâu chuaån moâi tröôøng vaø khung laøm vieäc cuûa Chính phuû ñeå thöïc hieän chuùng. Heä thoáng phaùp lyù cuõng bao goàm caùc saép xeáp taäp trung hoaù hoaëc phaân caáp quy hoaïch vaø thöïc hieän, cuõng nhö caùc saép xeáp theå cheá cuûa Chính phuû. Trong moät soá nöôùc, caùc quy hoaïch moâi tröôøng thöôøng ñöôïc nhieàu cô quan thaûo ra. Nhöõng cô quan quy hoaïch ña ngaønh ñoù laø taäp hôïp caùc toå chöùc quy hoaïch lieân quan ñeán nhau, cho pheùp coù moät ñaàu vaøo chuyeân ngaønh roäng hôn cuõng nhö ñieàu phoái caùc nhieäm vuï toát hôn (Faludi, 1987). Muïc ñích cuûa söï phaùt trieån lieân toå chöùc laø ñeå taïo ra nhöõng moái lieân keát môùi, chính thöùc vaø khoâng chính thöùc giöõa caùc cô quan Chính phuû, vaø treân Chính phuû vôùi caùc khu vöïc thöông maïi, töï nguyeän vaø coäng ñoàng. Hieän nay, vieäc xaây döïng naêng löïc theå cheá cho phaùt trieån beàn vöõng laø ñieàu caáp thieát trong phaàn lôùn caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Ñeå thöïc hieän ñieàu ñoù, caùc coâng cuï chính saùch moâi tröôøng ñöôïc ñeà xuaát löïa choïn laø nhaân toá quan troïng ñeå taêng cöôøng caùc cô caáu theå cheá vaø phaùp cheá (Buckley, 1991). Coù ba kieåu coâng cuï chính ñeå laøm cho caùc chính saùch
18 moâi tröôøng coù hieäu quaû, ñoù laø coâng ngheä, quy ñònh vaø kinh teá. Ñaøo taïo caùc nhaø chuyeân moân vaø taêng cöôøng caáu truùc theå cheá laø hai lónh vöïc caáp thieát maø caùc nhaø taøi trôï coù theå trôï giuùp caùc nöôùc ñang phaùt trieån (Buckley, 1991). Thí duï, OECD (1995a), nhìn nhaän söï ñieàu phoái vaø hoaø hôïp caùc caùch tieáp caän cuûa nhaø taøi trôï trong vieäc hình thaønh vaø thöïc hieän nhöõng hoaït ñoäng phaùt trieån beàn vöõng laø caùc nhaân toá chuû choát ñeå caûi thieän tính hieäu löïc, hieäu quaû vaø chaát löôïng cuûa söï hôïp taùc phaùt trieån. Nhöõng bieän phaùp ñöôïc ñeà xuaát ñeå caûi thieän söï ñieàu phoái bao goàm: laäp caùc muïc tieâu thöïc teá; maïng löôùi thoâng tin toát hôn; söï nhaän bieát "vieäc ñeám ngöôøi"; ñaøo taïo nhaø taøi trôï vaø nhaân söï tieáp nhaän thích hôïp; vaø ñaùnh giaù caùc hoaït ñoäng ñieàu phoái laø moät phaàn trong quaù trình ñaùnh giaù chuyeân moân. Moät thaùch thöùc chuû choát trong vieäc hoaø hôïp caùc keá hoaïch moâi tröôøng vaø caùc ñoøi hoûi quy hoaïch laø tìm caùc caùch thöøa nhaän tính coù giaù trò cuûa caùc keá hoaïch vaø chieán löôïc, hoaëc thaäm chí caùc ñieåm hoaëc lónh vöïc chung cuûa caùc keá hoaïch khaùc nhau. Caàn xaây döïng moät hieåu bieát toát hôn veà vieäc laøm theá naøo ñeå lieân keát caùc chieán löôïc ngaønh vôùi khung quy hoaïch toång theå. Söï "phieân dòch"caùc keá hoaïch cho phuø hôïp vôùi nhöõng ñoøi hoûi cuûa caùc quoác gia khaùc nhau döïa treân cô sôû kinh nghieäm laø moät bieän phaùp quan troïng ñeå taêng tính hoaø hôïp. Thí duï, caùc nhaø taøi trôï, hoaëc song phöông hoaëc ña phöông, caàn phaûi thaän troïng ñeå khoâng nhaán maïnh ñeán caùc vaán ñeà toàn taïi cuûa nöôùc nhaän vieän trôï. Vieäc phaùt trieån lieân toå chöùc vaø caùc maïng löôùi taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc trao ñoåi thoâng tin vaø caùc nguoàn caàn thieát ñeå giaûi quyeát vaán ñeà moâi tröôøng. Caùc maïng löôùi ñoùng vai troø nhö heä thoáng xaõ hoäi khoâng ñaúng caáp ñaõ cho pheùp hôïp taùc vaø phoái hôïp trong vieäc thöïc hieän caùc döï aùn moâi tröôøng beàn vöõng. Thí duï, nghieân cöùu cuûa Lee (1994) veà söï tham gia cuûa coäng ñoàng trong quaù trình quy hoaïch chæ ra raèng, vôùi hoã trôï caàn thieát, caùc coâng daân taïi ngoaïi oâ hoaëc laøng xaõ coù theå quaûn lyù ngoõ xoùm, nguoàn nöôùc, thu gom chaát thaûi vaø heä thoáng thaûi; vaø hoï coù theå xaây döïng vaø côõng böùc tuaân thuû luaät leä vaø caùc ñieàu baét buoäc giöõa caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng. Theo Carley vaø Christie (1992) coù boán kieåu maïng löôùi laøm vieäc phuïc vuï caùc chöùc naêng khaùc nhau. Chuùng goàm maïng löôùi chính saùch, döïa treân nhöõng quan taâm chöùc naêng chính cuûa Chính phuû. Maïng löôùi naøy ñöôïc ñaëc tröng bôûi caùc moái quan heä oån ñònh, söï lieân tuïc cuûa soá thaønh vieân haïn cheá, chia seû traùch nhieäm thöïc hieän dòch vuï, vaø söï coâ laäp vôùi nhöõng maïng löôùi laøm vieäc khaùc. Maïng löôùi chuû ñeà ít lieân keát hôn nhieàu so vôùi maïng chính trò treân. Nhöõng maïng löôùi chuû ñeà naøy coù moät soá löôïng lôùn thaønh vieân nhng möùc ñoä phuï thuoäc laãn nhau ít. Moät soá döïa treân söï caàn thieát chia seû thoâng tin kyõ thuaät, trong khi moät soá khaùc döïa treân moái quan taâm chia seû veà vaán ñeà nh baûo toàn röøng ma. Maïng löôùi chuyeân moân laø keát hôïp cuûa hai maïng löôùi chính trò vaø chuû ñeà, trong khi maïng löôùi ngöôøi saûn xuaát quan taâm ñeán caùc chöùc naêng kinh teá vaø moái quan heä giöõa khu vöïc tö nhaân vaø nhaø nöôùc. Moät trong nhöõng chìa khoaù cho ñoåi môùi toå chöùc ñeå caûi thieän quaù trình quaûn lyù laø ñaàu tö trong kyõ naêng caù nhaân vaø nhoùm, khoâng chæ veà phöông dieän phaùt trieån nhaân söï vaø chuyeân moân, maø coøn ñeå naâng caáp taát caû caùc caáu truùc hoã trôï toå chöùc theå cheá vaø phaùp lyù khaùc. Caùc khuyeán khích laø nhöõng phöông tieän quan troïng ñeå taïo cam keát. Taïi caùc caáp
19 cao hôn, maïng löôùi laøm vieäc vaø vieäc xaây döïng söï ñoàng loøng laø caàn thieát vaø caàn ñöôïc thöïc hieän ñeå kính thích vieäc ra quyeát ñònh toát, do vaäy caùc quan chöùc cao caáp khoâng coù theå bò boû qua trong quaù trình naøy. 4.4. Taêng söï tham gia Vôùi Stohr vaø Taylor (1981) caùch tieáp caän thích hôïp nhaát ñeán quy hoaïch moâi tröôøng laø quy hoaïch "töø döôùi"; ñoù laø quy hoaïch hoaù cho moïi ngöôøi vaø vôùi moïi ngöôøi. Nhö Carley vaø Christie (1992) chæ ra, caùc vaán ñeà moâi tröôøng phaûi loàng gheùp hoaøn toaøn vaøo keá hoaïch hoaù kinh teá-xaõ hoäi vaø loâi cuoán söï tham gia coâng coäng taïi taát caû caùc caáp hoaëc caù nhaân, coäng ñoàng vaø toaøn caàu. Faludi (1987) cuõng ñeà caäp ñeán vieäc quy hoaïch nhö moät nhoùm laøm vieäc trong ñoù caùc thaûo luaän khoâng chæ ñöôïc giôùi haïn giöõa caùc nhaø quy hoaïch vaø nhaø chính trò, maø cuõng phaûi loâi cuoán taát caû caùc thaønh phaàn cuûa coäng ñoàng. OÂng nhìn nhaän söï tham gia nhö moät phöông tieän goùp yù theâm, do ñoù coù theå môû roäng caùc löïa choïn caân nhaéc. Ryding (1994) cuõng ñeà xuaát raèng taïi caáp caù theå, moïi ngöôøi caàn ñöôïc trôï giuùp trong vieäc baûo veä moâi tröôøng thoâng qua söï tham gia vaøo caùc toå chöùc moâi tröôøng. Taïi caáp coäng ñoàng, caùc caân nhaéc moâi tröôøng caàn ñöôïc loàng gheùp vaøo trong taát caû caùc khu vöïc cuûa xaõ hoäi, trong khi traùch nhieäm baûo veä moâi tröôøng taïi caáp toaøn caàu caàn ñöôïc chia seû bôûi taát caû caùc nöôùc caû giaøu laãn ngheøo. Quy hoaïch hoaù khoâng coù söï tham gia cuûa coäng ñoàng laø khoâng hieäu quaû, khoâng daân chuû, gia tröôûng vaø daãn ñeán thaát baïi. 4.5. Hôïp taùc, ñieàu phoái vaø hoaø hôïp caùc chính saùch vaø chöông trình Chechile vaø Carlisle (1991) lieät keâ moät soá caùc thaùch thöùc moâi tröôøng môùi, thuùc eùp caùc beân lieân quan khaùc nhau veà moâi tröôøng thay ñoåi thaùi ñoä cuûa hoï vôùi caùc vaán ñeà moâi tröôøng. Nhöõng thaùch thöùc naøy goàm: söï khoâng chaéc chaén ôû möùc ñoä cao trong thôøi gian laâu daøi; caùc moái quan heä noäi boä phöùc taïp cuûa raát nhieàu bieán soá vaø haïn cheá thôøi gian; ruùt ngaén khoaûng caùch; môû roäng phaïm vi; vaø ña daïng vaên hoaù. Söï phöùc taïp cuûa caùc thaùch thöùc chæ ra raèng nhöõng chính saùch, keá hoaïch vaø chöông trình cuûa töøng nöôùc caàn phaûi ñieàu phoái vaø hoaø hôïp moät caùch hieäu quaû. OECD (1995b) cuõng nhaän thaáy raèng quy hoaïch moâi tröôøng caàn ñöôïc ñieàu phoái coù hieäu quaû taïi caáp quoác teá, bôûi vì caùc ñoøi hoûi quy hoaïch ñang phaùt trieån vaø trôû neân ngaøy caøng phöùc taïp. Cuõng vaäy, vì caùc keá hoaïch moâi tröôøng ñöôïc thaûo ôû caùc caáp ñòa phöông, vuøng, quoác gia, quoác teá, do ñoù quaù trình quy hoaïch thöôøng loâi cuoán moät soá caùc toå chöùc tham gia, ñieàu naøy chæ ra roõ raøng raèng vieäc hôïp taùc giöõa caùc toå chöùc khaùc nhau laø heát söùc caàn thieát. Veà ñieåm naøy Morell (1995) ñeà xuaát raèng quaù trình quy hoaïch phaûi coù hai maët ñaëc tröng: thöù nhaát, moät cô caáu phoå bieán roäng raõi caùc quyeát ñònh vaø thoâng tin; vaø thöù hai, thieát laäp caùc caáu truùc laøm cho hoaït ñoäng lieân chöùc naêng coù hieäu löïc. Caùc phöông thöùc truyeàn thoâng coù hieäu quaû laø caáp thieát cho caû hai ñaëc tröng treân vaø caàn ñöôïc phaùt trieån ñeå ñaûm baûo caùc thoâng tin thích hôïp ñeå phoå bieán roäng raõi. Thí duï, video vaø caùc
20 phöông tieän hoäi thaûo vieãn thoâng coù theå giuùp ñeå giaûm chi phí giao tieáp vaø ñoàng thôøi taêng taàn soá giao tieáp giöõa caùc coá vaán. Cuõng vaäy, caùc maïng löôùi laøm vieäc caàn ñöôïc phaùt trieån ñeå hieåu vaø xaây döïng söï ñoàng loøng moät caùch deã daøng giöõa nhöõng ngöôøi vôùi caùc kieán thöùc, taàm nhìn vaø neàn taûng vaên hoaù khaùc nhau. Caû Chính phuû vaø caùc nhoùm moâi tröôøng thöôøng ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc baûo ñaûm raèng caùc chính saùch, chöông trình vaø haønh ñoäng moâi tröôøng ñöôïc ñieàu phoái hoaø hôïp. Khung 1 ñöa ra thí duï ñieån hình cuûa söï hôïp taùc trong chính saùch vaø quy hoaïch moâi tröôøng cuûa maïng löôùi laøm vieäc quoác teá cuûa caùc nhaø quy hoaïch xanh (INGP). Vieäc thöïc hieän thaønh coâng caùc quy hoaïch moâi tröôøng ñoøi hoûi söï ñieàu phoái ôû taát caû caùc caáp. Trong tröôøng hôïp caùc nöôùc ñang phaùt trieån caàn coù söï hôïp taùc ôû möùc ñoä cao giöõa caùc nhaø taøi trôï vaø nöôùc nhaän vieän trôï ñeå baûo ñaûm raèng hoï hieåu nhau vaø khoâng laøm vieäc choáng laïi nhau. (OECD, 1995c). Chính phuû quoác gia phaûi laø ôû vò trí trung taâm cuûa söï ñieàu phoái taïi caùc caáp sau ñaây: • Giöõa caùc Boä ngaønh vaø caùc toå chöùc lieân quan cuûa hoï; • Giöõa caùc caáp thaåm quyeàn, ñòa phöông vaø vuøng; • Giöõa caùc nhaø hoaït ñoäng beân ngoaøi khaùc nhau nhö caùc cô quan Lieân hôïp quoác, caùc nhaø taøi trôï song phöông vaø caùc toå chöùc quoác teá. Moät soá thöû nghieäm hieän taïi ñeå caûi thieän vieäc ñieàu phoái • Maïng löôùi thoâng tin toát hôn; • Söï nhaïy caûm ñeán caùc ñaëc tröng daân toäc (vaên hoaù, truyeàn thoáng v.vv..); • Ñieàu phoái ña taàng; xaây döïng theå cheá vaø coâng cuï; • Ñieàu phoái taïi caáp ngaønh nhö moät ñieåm khôûi ñaàu thöïc haønh; • Ña caùc khuyeán khích ñieàu phoái ôû caáp rieâng leû; • Ñaøo taïo chuyeân gia trong quy hoaïch vaø thöïc thi ña ngaønh; • Caùc chæ soá beàn vöõng; caùc chæ soá ñöôïc thoâng qua ñeå ño caùc thay ñoåi trong caû moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi nhaèm xaùc ñònh tính beàn vöõng cuûa caùc hoaït ñoäng coù ñaït ñöôïc hay khoâng. Maïng löôùi quoác teá cuûa caùc nhaø quy hoaïch xanh ñöôïc thaønh laäp vaøo thaùng 12, 1992 höôûng öùng keâu goïi caùc nöôùc taïi UNCED hôïp taùc treân tinh thaàn coäng taùc toaøn caàu ñeå baûo toàn, baûo veä vaø khoâi phuïc söùc khoeû vaø söï toaøn veïn cuûa heä sinh thaùi Traùi ñaát. INGP ñöôïc thieát laäp bôûi moät soá caùc coá vaán chính saùch moâi tröôøng töø UNDP, UNEP, OECD, Lieân bang Ma lai-xi-a, vaø Boä Moâi tröôøng cuûa Canada vaø Haø Lan (INGP, Maastricht, 1994). The INGP ñöôïc thieát laäp ñeå höôûng öùng vôùi "chuyeân moân môùi- ñang noåi leân cuûa caùc nhaø thöïc haønh moâi tröôøng; ñoù laø, daân chuùng tham gia tích cöïc trong phaùt trieån vaø thöïc thi chính saùch moâi tröôøng vôùi muïc tieâu laâu daøi ñeå ñaït ñöôïc phaùt trieån beàn vöõng. Hieän nay, raát nhieàu nöôùc coù moät daïng chính saùch moâi tröôøng/muïc tieâu-phaùp lyù quaûn lyù taøi nguyeân ñeå thieát laäp moät quaù trình xaây