Sinh thái học nông nghiệp : Sinh thái học và sự phát triển Nông nghiệp part 8

Chia sẻ: AJFGASKJHF SJHDB | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:8

Thêm vào BST

Báo xấu

113
lượt xem 23
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lớp phủ “sống” là trồng một loại cây họ đậu thấp, có khả năng bò lan nhanh. Ưu điểm là không cần phải thu gom nguyên liệu, bảo vệ đất lâu dài, cung cấp thêm N cho đất. ở Việt nam có thể dùng đậu ván, đậu triều, cỏ ba lá... c) Tăng cường sử dụng phân xanh Dùng phân xanh là trồng cây phân xanh (cây họ đậu) một thời gian và trả lại toàn bộ sinh khối cho đất. Cây phân xanh có ưu điểm là mọc nhanh, thu được sinh khối lớn sau một thời gian ngắn...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sinh thái học nông nghiệp : Sinh thái học và sự phát triển Nông nghiệp part 8

Líp phñ “sèng” lµ trång mét lo¹i c©y hä ®Ëu thÊp, cã kh¶ n¨ng bß lan nhanh. ¦u ®iÓm lµ kh«ng cÇn ph¶i thu gom nguyªn liÖu, b¶o vÖ ®Êt l©u dµi, cung cÊp thªm N cho ®Êt. ë ViÖt nam cã thÓ dïng ®Ëu v¸n, ®Ëu triÒu, cá ba l¸... c) T¨ng c−êng sö dông ph©n xanh Dïng ph©n xanh lµ trång c©y ph©n xanh (c©y hä ®Ëu) mét thêi gian vµ tr¶ l¹i toµn bé sinh khèi cho ®Êt. C©y ph©n xanh cã −u ®iÓm lµ mäc nhanh, thu ®−îc sinh khèi lín sau mét thêi gian ng¾n, cã thÓ cè ®Þnh ®−îc N khÝ quyÓn nhê céng sinh víi vi khuÈn cã kh¶ n¨ng cè ®Þnh N ë hÖ rÔ. Cã thÓ c¾t c©y ph©n xanh lµm líp phñ trªn mÆt ®Êt ®Ó rót ng¾n thêi gian ph©n huû, gi¶m c«ng lµm ®Êt. Ph©n xanh c¶i thiÖn ®é ph× nhiªu cña ®Êt: ®Êt trë nªn t¬i xèp h¬n, t¨ng kh¶ n¨ng gi÷ n−íc vµ dÉn n−íc, t¨ng dinh d−ìng cho ®Êt, t¨ng sè l−îng vµ ho¹t tÝnh cña c¸c vi sinh vËt. Nh−îc ®iÓm lµ cÇn nhiÒu thêi gian: chê c©y mäc 1,5-2 th¸ng vµ ph©n huû trong 2-3 tuÇn (phô thuéc vµo nhiÖt ®é, lo¹i c©y ph©n xanh...). Th−êng ng−êi ta chØ gieo ph©n xanh vµo thêi gian kh«ng thÓ trång c©y kinh tÕ. d) TÝch cùc sö dông ph©n trén (ph©n r¸c) Trén ph©n (compèt) lµ c¸ch lµm phæ biÕn nhÊt ®Ó c¶i thiÖn ®é ph× cña ®Êt. Trén c¸c nguyªn liÖu h÷u c¬ kh¸c nhau (tû lÖ C/N kh¸c nhau, t−¬i vµ kh«, cá, ®Êt...) gióp cho sù ph©n huû vµ sau khi ph©n huû hoµn toµn th× sö dông lµm ph©n bãn. Môc ®Ých chÝnh lµ biÕn ®æi chÊt h÷u c¬ th« thµnh mïn. So víi ph©n xanh vµ líp phñ, ph©n trén ®−îc sö dông nhanh h¬n. Nguyªn liÖu h÷u c¬ ®· ®−îc ph©n huû tr−íc vµ ë d¹ng mïn hîp víi c©y. Ph©n trén lµ lo¹i ph©n s¹ch nªn ®Êt còng s¹ch. ¦u ®iÓm n÷a lµ dïng nguyªn liÖu s¾n cã ngay t¹i chç vµ dïng c¶ r¸c th¶i. Nh−îc ®iÓm lµ cÇn nhiÒu chÊt h÷u c¬ trong khi kh«ng ph¶i ë vïng n«ng th«n nµo còng s½n r¸c th¶i lµ chÊt h÷u c¬. Trong qu¸ tr×nh trén ph©n, mét sè chÊt dinh d−ìng bÞ mÊt do n¾ng nãng, m−a vµ giã. Ng−êi ta th−êng ®Æt hè trén d−íi t¸n c©y hay cã m¸i che vµ trén ®¶o sao cho ph©n cã thÓ dïng sau 3 th¸ng. Qu¸ tr×nh xö lý ph©n trén kh¸ vÊt v¶: thu nhÆt, trén, ®¶o... e) Trång c©y vµ cá däc ®−êng ranh giíi §−êng ranh giíi gi÷a c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ nguån tµi nguyªn cã thÓ sinh lîi. ¦u ®iÓm cña biÖn ph¸p nµy lµ kiÓm tra ®−îc sù xãi mßn cña dÊt. M−a to kh«ng nh÷ng lµm cuèn tr«i chç ®Êt mÆt mµ cßn lµm sôt lë vïng ranh giíi. RÔ c©y vµ rÔ cá gi÷ chÆt ®Êt lµm cho vïng ranh giíi kh«ng bÞ röa tr«i, sôt lë. C©y to cßn ng¨n giã, b¶o vÖ c©y trång phÝa trong. Vïng ranh giíi còng lµ n¬i s¶n xuÊt chÊt h÷u c¬ ®Ó båi d−ìng ®Êt. C©y l©u n¨m sö dông ¸nh s¸ng mÆt trêi quanh n¨m, vµ cã kh¶ n¨ng huy ®éng dinh d−ìng tõ c¸c tÇng ®Êt s©u, ®ång thêi s¶n xuÊt sinh khèi lín h¬n c©y hµng n¨m. Cá ven ®−êng dïng cho gia sóc, c©y lµm cñi ®un... C©y, cá ë ®©y cßn cã ý nghÜa quan träng trong c©n b»ng sinh th¸i, t¨ng tÝnh ®a d¹ng cña thùc vËt, t¹o n¬i sèng cho ®éng vËt cã Ých (chim, nhÖn, Õch nh¸i...). Ng−êi ta Ýt trång c©y to trong v−ên v× tèn diÖn tÝch, che ¸nh s¸ng c©y hµng n¨m; v× thÕ ë nh÷ng khu ranh giíi cã thÓ trång c©y to ®a môc ®Ých: t¹o bãng m¸t, lÊy gç, lÊy thùc phÈm, lÊy ph©n xanh, lÊy cñi... §øng trªn quan ®iÓm NNBV, cã thÓ thÊy cã mÊy h−íng sö dông víi c¸c lo¹i “®Êt cã vÊn ®Ò” nh− sau: §Êt dèc vïng ®åi nói: Tuú theo ®é dèc, tÇng dÇy, møc ®é lÉn ®¸, ®é ph× vµ c¸c chØ tiªu thæ nh−ìng n«ng ho¸ kh¸c mµ chän c¸c lo¹i c©y trång cho phï hîp, chó
ý dÕn ý nghÜa b¶o vÖ vµ c¶i t¹o ®Êt (trång rõng, trång c©y n«ng nghiÖp l©u n¨m (nh− chÌ, cµ phª, cao su, c©y ¨n qu¶...), c©y d−îc liÖu. ¸p dông hÖ thèng c¸c biÖn ph¸p kü thuËt chèng röa tr«i, xãi mßn, duy tr× vµ n©ng cao ®é mµu mì cña ®Êt. §Êt óng tròng: NÕu viÖc tiªu n−íc ë ®ã qu¸ tèn kÐm, cÇn chuyÓn h−íng s¶n xuÊt phï hîp víi ®iÒu kiÖn ngËp óng nh− trång trät kÕt hîp nu«i trång thuû s¶n, më mang nghÒ phô... §Êt mÆn ven biÓn: TËn dông tiÒm n¨ng n−íc lî, n−íc mÆn, ph¸t triÓn nguån lîi thuû s¶n, trång vµ b¶o vÖ rõng ngËp mÆn vµ −u tiªn c¸c lo¹i c©y trång chÞu mÆn (cãi) vµ ph¸t triÓn nghÒ phô. §Êt phÌn: N©ng cao tÝnh ®a d¹ng sinh häc trong canh t¸c vµ sö dông ®Êt: trång rõng (trµm, so ®òa, bÇn...), nu«i c¸, t«m vµ c¸c nguån lîi sinh häc kh¸c. 7. 8. X©y dùng NNBV trªn c¬ së sinh th¸i häc 8.1. NNBV vËn dông c¸c mÉu h×nh trong thiªn nhiªn §Ó thùc hµnh NNBV chóng ta ph¶i häc tõ thiªn nhiªn. Trong viÖc s¶n xuÊt sinh khèi, duy tr× ®é ph× cña ®Êt, b¶o vÖ ®Êt, phßng chèng dÞch h¹i, sö dông n¨ng l−îng ®−a tõ ngoµi vµo... thiªn nhiªn ®· chØ cho ta nh÷ng gi¶i ph¸p h÷u hiÖu nhÊt cho c¶ hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai. M« h×nh Êy lµ c¸c c¸nh rõng tù nhiªn. Rõng tù nhiªn s¶n xuÊt ra mét sinh khèi khæng lå hµng n¨m mµ kh«ng cÇn “®Çu vµo” nh©n t¹o, vµ cung cÊp thøc ¨n cho mäi loµi ®éng vËt sèng trong ®ã, kÓ c¶ cho con ng−êi. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp s¶n xuÊt ra mét sinh khèi Ýt h¬n, l¹i kh«ng thÓ thiÕu c¸c ®Çu vµo nh©n t¹o, vµ lu«n ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu vÊn ®Ò m«i tr−êng. C¬ chÕ s¶n xuÊt cña n«ng nghiÖp vµ rõng tù nhiªn lµ gièng nhau. Chóng ®Òu s¶n xuÊt ra hydratcacbon (sinh khèi) nhê sö dông c¸c chÊt dinh d−ìng vµ n−íc tõ ®Êt, CO2 tõ kh«ng khÝ, th«ng qua n¨ng l−îng ¸nh s¸ng mÆt trêi ®Ó tiÕn hµnh quang hîp. §iÒu kh¸c nhau c¬ b¶n lµ: rõng lµ tù nhiªn cßn n«ng nghiÖp lµ nh©n t¹o. TÝnh nh©n t¹o nµy ®· t¹o ra nhiÒu vÊn ®Ò kh«ng cã trong tù nhiªn: lµm suy tho¸i ®Êt vµ tµi nguyªn sinh häc, ph¸t sinh nhiÒu lo¹i dÞch h¹i... N«ng nghiÖp lµ nh©n t¹o nh−ng nã vÉn tån t¹i trong thiªn nhiªn vµ chÞu sù chi phèi cña tù nhiªn. §iÒu rÊt quan träng mµ mäi ng−êi cÇn ph¶i ý thøc ®−îc lµ cÇn vµ ph¶i tu©n theo vµ thÝch øng ®−îc víi nh÷ng quy luËt cña tù nhiªn. PhÇn lín nh÷ng vÊn ®Ò mµ nÒn n«ng nghiÖp hiÖn nay ®ang ph¶i ®èi mÆt lµ do ng−êi ta ®· kh«ng hiÓu, kh«ng tu©n theo vµ ®«i khi lµm ng−îc l¹i c¸c quy luËt ®ã. HÖ sinh th¸i rõng tù nhiªn HÖ sinh th¸i rõng tù nhiªn lµ mét hÖ hoµn chØnh, trong ®ã cã mét sè l−îng rÊt lín c¸c loµi ®éng, thùc vËt vµ vi sinh vËt kh¸c nhau, gi÷a vËt sèng (sinh vËt) vµ vËt kh«ng sèng (phi sinh vËt) ®· t¹o lËp ®−îc mèi quan hÖ ë tr¹ng th¸i c©n b»ng nµo ®ã. §iÒu quan träng lµ ph¶i hiÓu ®−îc c¸c mèi quan hÖ vµ t¸c ®éng qua l¹i ®ã trong hÖ sinh th¸i rõng tù nhiªn. Vßng chu chuyÓn dinh d−ìng VÒ mÆt sinh th¸i, mäi sinh vËt trong tù nhiªn ®Òu thuéc vµo mét trong ba lo¹i: sinh vËt s¶n xuÊt, sinh vËt tiªu thô vµ sinh vËt ph©n huû. Muèn hiÓu hÖ sinh th¸i, cÇn
hiÓu biÕt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c nhãm sinh vËt trªn còng nh− víi c¸c yÕu tè phi sinh vËt kh¸c (mÆt trêi, kh«ng khÝ, chÊt kho¸ng...). Vai s¶n xuÊt thuéc vÒ thùc vËt cã diÖp lôc, cã kh¶ n¨ng t¹o ra cacbonhydrat cho b¶n th©n chóng vµ cho c¸c sinh vËt kh¸c nhê kh¶ n¨ng ®Æc biÖt “®ãng hép” ®−îc n¨ng l−îng ¸nh s¸ng mÆt trêi vµo trong c¬ thÓ chóng. Vai tiªu thô lµ c¸c loµi ®éng vËt dïng thùc vËt xanh lµm thøc ¨n (trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp). Vai tiªu thô l¹i ®−îc chia thµnh 4 líp: Líp I lµ c¸c sinh vËt ¨n thùc vËt (nh− c«n trïng ¨n l¸); líp II lµ c¸c sinh vËt ¨n thÞt bËc 1 (nh− nhÖn, Õch); líp III lµ c¸c sinh vËt ¨n thÞt bËc 2, chñ yÕu dïng sinh vËt líp II lµm thøc ¨n (nh− r¾n); líp IV lµ ®éng vËt ¨n thÞt (diÒu h©u, hæ), bän nµy dïng c¸c ®éng vËt líp tr−íc nã lµm thøc ¨n. Vai ph©n huû lµ c¸c vi sinh vËt (nÊm, vi khuÈn...) sèng b»ng c¸ch ¨n c¸c chÊt h÷u c¬ nh− chÊt th¶i cña vai s¶n xuÊt vµ vai tiªu thô (l¸ rông, x¸c sóc vËt). Sè l−îng cña chóng trong ®Êt vµ trong tù nhiªn cùc kú lín. Chøc n¨ng quan träng nhÊt cña c¸c vi sinh vËt trong vai nµy lµ biÕn ®æi chÊt h÷u c¬ thµnh mïn qua qu¸ tr×nh kho¸ng ho¸. Mïn cÇn thiÕt ®Ó t¹o ra ®Êt vµ c¶i thiÖn ®é ph× ®Êt. ChÊt kho¸ng l¹i ®−îc c¸c vai s¶n xuÊt hÊp thô. ë mét gãc ®é kh¸c, vai nµy cã vai trß “dän s¹ch” cho hµnh tinh chóng ta. Nh− vËy, vai s¶n xuÊt cµng s¶n xuÊt ®−îc nhiÒu carbonhydrat th× c¸c vai tiªu thô cµng sèng tèt h¬n. C¸c chÊt h÷u c¬ do vai s¶n xuÊt vµ vai tiªu thô cung cÊp cho ®Êt cµng nhiÒu th× c¸c vai ph©n huû cµng ho¹t ®éng m¹nh vµ cµng t¹o ra nhiÒu chÊt dinh d−ìng kho¸ng cho c¸c vai s¶n xuÊt. C¸c vai s¶n xuÊt t¨ng thªm vµ l−îng ¸nh s¸ng mÆt trêi ®−îc cè ®Þnh cµng nhiÒu... HÖ thèng nµy ®−îc gäi lµ vßng chu chuyÓn dinh d−ìng. Qua vßng chu chuyÓn, mäi sinh vËt ®Òu t¨ng vµ ®Êt trë lªn ph× nhiªu. Mäi sinh vËt vµ phi sinh vËt ®Òu t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau trong tù nhiªn vµ kh«ng cã g× lµ v« dông hay kh«ng cÇn thiÕt trong vßng quay kh«ng cïng Êy. Chóng liªn kÕt víi nhau b»ng c¸c mèi liªn hÖ nhu cÇu vµ hç trî lÉn nhau. NÕu mét bé phËn nµo ®ã bÞ ¶nh h−ëng th× sÏ ¶nh h−ëng ®Õn toµn bé hÖ thèng. Mèi quan hÖ nãi trªn gi÷a c¸c vai gäi lµ d©y chuyÒn thøc ¨n vµ m¹ng l−íi thøc ¨n. D©y chuyÒn nµy ®−îc c©n b»ng mét c¸ch máng manh, v× mäi mèi quan hÖ h÷u c¬ ®Òu lµ t¹m thêi vµ cã m©u thuÉn; bÊt kú mét sù ®ét biÕn cña m¾t xÝch nµo còng cã thÓ lµm cho c©n b»ng bÞ ph¸ vì. VÝ dô, nÕu r¾n hay mÌo bÞ tiªu diÖt nhiÒu th× chuét sÏ t¨ng m¹nh; hay nÕu Õch bÞ b¾t nhiÒu th× s©u h¹i sÏ t¨ng lªn... Tõ nh÷ng hiÖn t−îng vÒ sinh th¸i nh− trªn, cã thÓ rót ra mét sè chØ dÉn cho n«ng nghiÖp sinh th¸i (NNBV): Nguån n¨ng l−îng chñ yÕu ®Ó s¶n xuÊt carbonhydrat lµ mÆt trêi. N©ng cao hiÖu suÊt sö dông n¨ng l−îng nµy cho quÇn thÓ thùc vËt lµ ®iÒu quan träng nhÊt trong n«ng nghiÖp. ChØ cã c©y xanh míi cã kh¶ n¨ng quang hîp. Møc ®é sö dông n¨ng l−îng mÆt trêi phô thuéc vµo sè l−îng vµ cÊu tróc cña quÇn thÓ thùc vËt. Nguån ®é ph× (chÊt kho¸ng, mïn...) phô thuéc vµo l−îng chÊt h÷u c¬ cã chøa vi sinh vËt. ViÖc cung cÊp chÊt h÷u c¬ lµ hÕt søc cÇn thiÕt ®Ó c¶i thiÖn ®Êt th«ng qua biÖn ph¸p bãn ph©n h÷u c¬.
Mäi sinh vËt ®Òu cã t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, vµ kh«ng cã sinh vËt nµo lµ kh«ng cÇn thiÕt hay cã h¹i trong thiªn nhiªn. Vßng chu chuyÓn n−íc vµ l−îng m−a h÷u hiÖu: Vßng chu chuyÓn n−íc trªn hµnh tinh th«ng qua lùc cña n¨ng l−îng mÆt trêi. Nguån n−íc cña n−íc trong ®Êt lµ m−a. Tuy nhiªn chØ cã mét phÇn nhá n−íc m−a lµ c©y cã thÓ sö dông, phÇn cßn l¹i bÞ mÊt ®i b»ng nhiÒu c¸ch. Tæng l−îng n−íc m−a r¬i xuèng gäi lµ l−îng m−a hiÖn t¹i. L−îng m−a h÷u hiÖu lµ tæng l−îng n−íc m−a ®−îc dù tr÷ trong ®Êt, ®−îc sö dông bëi c©y cá vµ cho c¸c nhu cÇu kh¸c, lo¹i trõ phÇn mÊt ®i do ch¶y tr«i vµ bèc h¬i. L−îng m−a h÷u hiÖu lµ nguån lùc cho c©y cá, ®éng vËt vµ n«ng nghiÖp. L−îng m−a h÷u hiÖu t¨ng lªn hay kh«ng tuú thuéc vµo l−îng m−a, lo¹i ®Êt, mËt ®é th¶m thùc vËt, ®Þa h×nh...Nh÷ng c¸ch lµm t¨ng “l−îng m−a h÷u hiÖu” trong n«ng nghiÖp lµ: Cung cÊp chÊt h÷u c¬ cho ®Êt ®Ó t¨ng kh¶ n¨ng gi÷ n−íc cña ®Êt; Lu«n gi÷ líp phñ thùc vËt vµ chÊt h÷u c¬; Canh t¸c theo ®−êng ®ång møc vµ cã nh÷ng biÖn ph¸p kü thuËt gi÷a n−íc trªn ®Êt dèc. ViÖc b¶o vÖ rõng vµ t¨ng vèn rõng lµ c¸ch lµm h÷u hiÖu nhÊt ®Ó lµm t¨ng l−îng n−íc h÷u hiÖu cña mét khu vùc. Rõng gi÷ ®−îc l−îng n−íc m−a trong ®Êt rÊt lín nhê hÖ rÔ ph¸t triÓn, vµ sÏ cung cÊp n−íc tõ tõ cho s«ng ngßi. §ång thêi, rõng cßn lµm t¨ng vµ duy tr× l−îng m−a hiÖn t¹i nhê viÖc h×nh thµnh m©y tõ sù bèc h¬i côc bé, nhÊt lµ ë nh÷ng n¬i n»m s©u trong lôc ®Þa. 8.2. Sù kh¸c biÖt gi÷a n«ng nghiÖp vµ rõng tù nhiªn a) TÝnh ®a d¹ng Kh¸c biÖt lín nhÊt gi÷a hai hÖ sinh th¸i nµy lµ sè l−îng loµi. Rõng tù nhiªn cã sù ®a d¹ng rÊt cao vÒ loµi c©y, ng−êi ta cã thÓ t×m thÊy h¬n 100 loµi trªn diÖn tÝch 1/2 ha. Trªn ®Êt n«ng nghiÖp chØ cã Ýt loµi hoÆc ®«i khi chØ cã mét loµi ®éc nhÊt (®éc canh) trªn diÖn tÝch 1/2ha. §éc canh trong n«ng nghiÖp lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm mÊt sù c©n ®èi trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. b) DÞch h¹i Trong rõng tù nhiªn hÇu nh− kh«ng cã vÊn ®Ò dÞch bÖnh, vµ kh«ng cã viÖc mét loµi s©u hay bÖnh nµo ®ã tµn ph¸ hoµn toµn mét khu rõng tù nhiªn. Cßn trong n«ng nghiÖp th× chuyÖn ®ã x¶y ra kh«ng ®Õn nçi hiÕm. NhiÒu ng−êi cho r»ng nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do trong n«ng nghiÖp thiÕu tÝnh ®a d¹ng. c) §é ph× cña ®Êt §é ph× cña ®Êt rõng t¨ng dÇn vµ bÒn l©u, v× vßng chu chuyÓn dinh d−ìng kh«ng bÞ ®¶o lén nhê liªn tôc cã th¶m thùc vËt trªn mÆt ®Êt. Vßng chu chuyÓn dinh d−ìng lµm t¨ng ®é ph× cña ®Êt cßn th¶m thùc vËt th× duy tr× ®é ph× ®ã. Trong n«ng nghiÖp, phÇn lín sinh khèi bÞ lÊy ®i khái hÖ sinh th¸i qua mçi vô thu ho¹ch, rÊt Ýt sinh khèi thùc vËt ®−îc tr¶ l¹i cho ®Êt, nªn ®é ph× ®Êt bÞ suy gi¶m dÇn. §Êt trèng ®åi nói träc kh«ng hoÆc Ýt ®−îc thùc vËt che phñ, rÊt dÔ bÞ xãi mßn lµm gi¶m ®é ph× ®Êt.
d) S¶n xuÊt sinh khèi Rõng tù nhiªn cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt ra mét l−îng sinh khèi khæng lå, chñ yÕu lµ nhê cã cÊu tróc nhiÒu tÇng vµ vßng chu chuyÓn dinh d−ìng kh«ng bÞ ®¶o lén. Trªn ®Êt n«ng nghiÖp, cÊu tróc cña c©y cá lµ theo chiÒu ngang nªn kh«ng thÓ sö dông n¨ng l−îng tù nhiªn víi hiÖu suÊt cao. Vßng chu chuyÓn dinh d−ìng bÞ ®¶o lén do phÇn lín sinh khèi bÞ lÊy ra khái ®Êt. Do ®ã s¶n l−îng cña ®Êt n«ng nghiÖp thÊp h¬n nhiÒu s¶n l−îng cña rõng tù nhiªn mÆc dï cã nhiÒu ®Çu vµo nh©n t¹o. 8.3. §Æc ®iÓm cña hÖ sinh th¸i nhiÖt ®íi Mçi vïng trªn tr¸i ®Êt ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh th¸i riªng. §¸ng tiÕc lµ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi l¹i ®i ¸p dông c¸c tiÕn bé kü thuËt trong n«ng nghiÖp cña c¸c n−íc «n ®íi, n¬i cã c¸c ®iÒu kiÖn sinh th¸i hoµn toµn kh¸c víi nhiÖt ®íi. C¸c hÖ n«ng nghiÖp cæ truyÒn t¹i c¸c n−íc nhiÖt ®íi vèn ®· duy tr× ®−îc bÒn v÷ng qua nhiÒu thÕ hÖ ®· bÞ mÊt ®i nhanh chãng, thay vµo ®ã lµ c¸c kiÓu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp hiÖn ®¹i hay n«ng nghiÖp ho¸ häc, thùc chÊt lµ “n«ng nghiÖp th−¬ng m¹i”. N¨ng suÊt c©y trång cña nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi thua kÐm c¸c n−íc «n ®íi, trong khi rõng m−a nhiÖt ®íi lµ n¬i sinh lîi lín nhÊt trong tù nhiªn, ®øng vÒ mÆt s¶n xuÊt sinh khèi. Chóng ta h·y xem qua nh÷ng ®Æc ®iÓm cña khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm. a) KhÝ hËu nhiÖt ®íi NhiÖt ®é cao, n¾ng g¾t vµ thêi gian cã n¾ng kÐo dµi h¬n nhiÒu so víi vïng «n ®íi. L−îng m−a rÊt lín, l¹i m−a tËp trung theo mïa; nh−ng l−îng m−a h÷u hiÖu bÞ gi¶m thÊp, do n−íc m−a kh«ng kÞp thÊm, t¹o thµnh dßng ch¶y m¹nh trªn mÆt ®Êt. NhiÖt ®é vµ ®é Èm cao ë ®©y ®· t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u cho sù ph©n huû diÔn ra nhanh chãng, nªn l−îng h÷u c¬ tån t¹i trong ®Êt lu«n cã nguy c¬ bÞ tiªu hao. b) CÊu tróc nhiÒu tÇng cña rõng tù nhiªn KhÝ hËu nhiÖt ®íi rÊt cùc ®oan trong khi l−îng h÷u c¬ trong ®Êt kh«ng mÊy dåi dµo. §Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn nh− vËy, thiªn nhiªn ®· t¹o ra ë ®©y mét c¬ chÕ lý t−ëng, ®ã lµ nh÷ng th¶m thùc vËt nhiÒu tÇng. CÊu tróc cña rõng gåm cã: c©y lín víi t¸n réng, c©y nhì d−íi t¸n cña nh÷ng c©y lín, c©y nhá vµ −a bãng d−íi t¸n cña h÷ng c©y nhì, ®Êt cã cá vµ líp th¶m môc. ¸nh s¸ng gay g¾t phÇn lín ®−îc l¸ c©y sö dông vµ kh«ng bao giê räi trùc tiÕp xuèng mÆt ®Êt. T¸c dông tiªu cùc cña m−a lín vµ tËp trung víi ®Êt bÞ th¶m thùc vËt dÇy ®Æc nhiÒu tÇng triÖt tiªu, t¸c dông tÝch cùc cña n−íc m−a ®−îc th¶m thùc vËt l−u gi÷ tèi ®a. c) N«ng nghiÖp trong hÖ sinh th¸i nhiÖt ®íi KhÝ hËu cùc ®oan vµ sù ph©n huû nhanh chãng chÊt h÷u c¬ diÔn ra mét c¸ch tÝch cùc trong rõng kh«ng ho¹t ®éng theo cïng mét kiÓu nh− chóng x¶y ra trong n«ng nghiÖp. Canh t¸c n«ng nghiÖp b¾t ®Çu b»ng viÖc chÆt vµ khai hoang rõng. B»ng c¸ch ®ã kho¶ng 90% tæng chÊt dinh d−ìng bÞ lÊy ®i khái ®Êt, vµ ®Êt trë nªn thiÕu chÊt h÷u c¬, mÊt dÇn ®é ph× còng nh− gi¶m thiÓu kh¶ n¨ng gi÷ n−íc vµ c¸c phÈm chÊt tèt kh¸c. H¬n n÷a ¸nh s¸ng gay g¾t vµ nhiÖt ®é cao t¸c ®éng trùc tiÕp vµo mÆt ®Êt, lµm tho¸i ho¸ cÊu tróc ®Êt. M−a d÷ déi lµm xãi mßn líp ®Êt mÆt vèn mµu mì... HÖ sinh th¸i nhiÖt ®íi rÊt cùc ®oan nh−ng sù c©n b»ng l¹i còng rÊt máng manh. §iÒu ®ã ®Æt ra nhiÖm vô cÊp thiÕt cho c¸c nhµ n«ng häc vµ c¸c nhµ sinh th¸i häc lµ ph¶i x©y dùng ®−îc nh÷ng hÖ canh t¸c thÝch hîp, cã kh¶ n¨ng sö dông cao c¸c −u
thÕ cña vïng nhiÖt ®íi vµ gi¶m thiÓu tíi møc tèi ®a c¸c t¸c ®éng tiªu cùc cña khÝ hËu nhiÖt ®íi, sö dông hîp lý c¸c nguån lîi. NÕu chóng ta cã ®−îc nh÷ng hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp thÝch øng víi ®iÒu kiÖn ë ®©y, th× c¸c hÖ sinh th¸i nµy cho n¨ng suÊt vµ s¶n l−îng cao h¬n nhiÒu so víi c¸c hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp «n ®íi. 8.4. C¸c vÊn ®Ò x¶y ra víi hÖ canh t¸c kh«ng hîp lý §éc canh vµ canh t¸c liªn tôc lµ tr¸i víi tù nhiªn xÐt trªn quan ®iÓm sinh th¸i häc. Nh÷ng hÖ canh t¸c nµy dÔ lµm bïng næ dÞch h¹i vµ lµm suy tho¸i ®Êt. a) §éc canh §éc canh lµ hiÖn t−îng chØ trång mét hay rÊt Ýt loµi (hay gièng) trªn mét khu ®Êt nh»m thu cµng nhiÒu lîi nhuËn cµng tèt. Thùc ra th× nh÷ng n«ng d©n giÇu kinh nghiÖm còng ®· biÕt lµ ®éc canh cã rñi ro lín, dÔ bÞ mÊt mïa v× thiªn tai vµ dÞch bÖnh. Nh−ng trong nhiÒu tr−êng hîp hä vÉn ph¶i lµm v× søc Ðp ph¶i nu«i sèng gia ®×nh trong thêi gian tr−íc m¾t, hoÆc do thiÕu vèn, thiÕu t− liÖu s¶n xuÊt. HiÖn nay do cã nhiÒu ph©n ho¸ häc vµ thuèc b¶o vÖ thùc vËt cã hiÖu lùc cao vµ nhanh, nªn nhiÒu ng−êi ®· canh t¸c ®éc canh víi c¸c gièng míi n¨ng suÊt cao nh»m t¹o ra nhiÒu s¶n phÈm hµng ho¸ tøc thêi. Nh÷ng hËu qu¶ tiªu cùc chñ yÕu cña ®éc canh lµ: DÞch bÖnh dÔ g©y h¹i khi chØ trång trät mét loµi c©y. Gi¶m sót tµi nguyªn di truyÒn. NhiÒu ng−êi ®· l·ng quªn c¸c gièng b¶n ®Þa vèn rÊt quan träng trong duy tr× tÝnh ®a d¹ng di truyÒn, vµ ng−êi ta chØ cßn biÕt ®Õn c¸c gièng lai n¨ng suÊt cao. Rñi ro kinh tÕ lín. ChØ trång mét loµi c©y, dÔ bÞ thiªn tai hay s©u bÖnh lµm cho mÊt mïa hoµn toµn. Ngay c¶ khi ®−îc mïa th× gi¸ c¶ cña lo¹i n«ng s¶n ®ã rÊt dÔ bÞ gi¶m thÊp do v−ît qu¸ nhu cÇu cña thÞ tr−êng. §éc canh ch−a bao giê lµm kinh tÕ n«ng hé æn ®Þnh. b) Canh t¸c liªn tôc Canh t¸c liªn tôc cã nghÜa lµ mét sè loµi c©y nhÊt ®Þnh ®−îc g©y trång trªn cïng mét m¶nh ®Êt hµng n¨m hoÆc theo mïa liªn tôc. Nh÷ng khã kh¨n th−êng gÆp lµ: Lµm mÊt c©n b»ng dinh d−ìng ®Êt, cô thÓ lµ lµm thiÕu chÊt dinh d−ìng, nhÊt lµ c¸c nguyªn tè vi l−îng, vÝ dô ë nhiÒu ruéng lóa miÒn B¸c th−êng bÞ thiÕu kÏm vµ l−u huúnh. Nguyªn nh©n lµ viÖc canh t¸c liªn tôc cïng mét lo¹i c©y ®ßi hái nh÷ng chÊt dinh d−ìng nh− nhau liªn tôc, trong khi viÖc sö dông ph©n ho¸ häc chØ cung cÊp ®−îc mét sè nguyªn tè ®a l−îng hay vi l−îng nµo ®ã. §Ó kh¾c phôc, nhÊt thiÕt ph¶i tiÕn hµnh lu©n canh vµ bãn ph©n h÷u c¬ cho ®Êt. DÞch bÖnh. Vïng quanh rÔ c©y rÊt ®Æc biÖt vµ kh¸c h¼n so víi c¸c n¬i kh¸c trong ®Êt vÒ mÆt ho¹t ®éng cña vi sinh vËt. Th−êng c¸c vi sinh vËt ho¹t ®éng m¹nh ë vïng rÔ do cã nhiÒu chÊt tiÕt ra tõ rÔ. Mçi vïng quanh rÔ cña mét loµi hay gièng c©y ®Òu cã nh÷ng ®iÒu kiÖn riªng biÖt cho nh÷ng vi sinh vËt ®Æc biÖt. ThÝ dô, vïng quanh rÔ c©y cµ chua th−êng thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn giun trßn (tuyÕn trïng) g©y h¹i, cßn cña c©y cèc nh− c©y ng« l¹i hÇu nh− kh«ng cã. Do vËy, nÕu cø canh t¸c liªn tôc th× sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho mét sè sinh vËt g©y h¹i ph¸t triÓn, vµ do ®ã rÊt dÔ lµm n¶y sinh c¸c bÖnh ®Æc biÖt.
8.5. C¶i tiÕn hÖ thèng canh t¸c §Ó gi¶i quyÕt c¸c khã kh¨n vÒ dÞch bÖnh vµ mÊt c©n ®èi dinh d−ìng, cÇn ¸p dông nh÷ng hÖ thèng canh t¸c thay thÕ, nhÊt thiÕt kh«ng nªn ®éc canh. Mét sè hÖ thèng thay thÕ n»m ngay trong c¸c ph−¬ng thøc canh t¸c cæ truyÒn nh− võa ®Ò cËp ë trªn, nh− lµ canh t¸c nhiÒu loµi (®a canh), lu©n canh, canh t¸c kÕt hîp... §Ó thùc hiÖn mét hÖ thèng canh t¸c thay thÕ, cÇn hiÓu râ vÒ ph©n lo¹i c©y trång. TÊt c¶ c¸c lo¹i c©y trång ®Òu ®· ®−îc ph©n lo¹i theo nh÷ng ®Æc tÝnh thùc vËt häc, nh−ng c¸ch ph©n lo¹i nµy kh«ng mÊy dÔ hiÓu víi n«ng d©n. Víi n«ng d©n, ng−êi ta th−êng ph©n lo¹i theo mïa vô hay môc ®Ých sö dông, vÝ dô: c©y l−¬ng thùc (c©y cèc), c©y hä ®Ëu, c©y rau, c©y ¨n cñ... a) Canh t¸c nhiÒu loµi Nªn gieo trång nhiÒu loµi hay gièng c©y trªn mét m¶nh ®Êt, ë ®ã cã mét hay vµi loµi c©y chÝnh vµ nhiÒu loµi c©y phô. §iÒu ®ã lµm gi¶m dÞch bÖnh vµ nguy c¬ mÊt mïa cña trang tr¹i. b) Lu©n canh Nªn trång lu©n phiªn nhiÒu lo¹i c©y trång kh¸c nhau theo thêi gian trªn cïng mét m¶nh ®Êt. §iÒu ®ã lµm gi¶m sù tho¸i ho¸ ®é ph×, mÊt c©n b»ng hay thiÕu dinh d−ìng vµ gi¶m bít dÞch h¹i. §Ó x©y dùng chÕ ®é lu©n canh, ng−êi ta th−êng quan t©m ®Õn hai vÊn ®Ò: Møc ®é vµ lo¹i dinh d−ìng c©y tiªu thô. VÝ dô, sau khi trång c©y cÇn nhiÒu dinh d−ìng th× trång c©y cÇn Ýt dinh d−ìng h¬n vÒ mét vµi yÕu tè nµo ®ã. Møc tiªu thô dinh d−ìng tõ thÊp ®Õn cao lµ: c©y hä ®Ëu, c©y lÊy cñ, rau, c©y ¨n qu¶ vµ c©y cèc. Nh− vËy lµ c©y hä ®Ëu cÇn Ýt dinh d−ìng nhÊt, ®ång thêi nã cßn cã kh¶ n¨ng cung cÊp thªm N cho ®Êt. Do vËy, nªn ®−a c©y hä ®Ëu vµo chu kú lu©n canh. TÝnh chèng chÞu s©u bÖnh h¹i. XÕp theo kh¶ n¨ng chèng chÞu dÞch h¹i tõ cao xuèng thÊp lµ: c©y cèc, c©y lÊy cñ, c©y hä ®Ëu, rau, c©y ¨n qu¶. Nh− vËy, c©y cèc cã thÓ lµm “s¹ch” hay “ch÷a bÖnh” cho ®Êt, lµm gi¶m thiÓu dÞch h¹i (®iÒu nµy kh«ng ®óng cho ®Êt trång c©y cèc liªn tôc). Do vËy, cÇn ®−a c©y cèc vµo hÖ thèng lu©n canh trong c¸c hÖ thèng cßn “v¾ng bãng” c©y cèc. c) Canh t¸c kÕt hîp HÖ thèng canh t¸c kÕt hîp lµ mét biÕn d¹ng cña kiÓu canh t¸c nhiÒu loµi víi viÖc trång nhiÒu loµi c©y kh¸c nhau trªn cïng mét l« ®Êt. VÝ dô trång ng« xen ®Ëu. Ng« lµ lo¹i c©y rÔ ¨n s©u vµ cÇn nhiÒu dinh d−ìng, ®Ëu lµ c©y rÔ ¨n n«ng vµ cÇn Ýt dinh d−ìng l¹i cung cÊp ®¹m cho ®Êt. Kh«ng cã sù c¹nh tranh ®¸ng kÓ nµo gi÷a ng« vµ ®Ëu: ng« dïng ®¹m do c©y hä ®Ëu cè ®Þnh, ®Ëu dïng th©n ng« lµm gi¸ leo hay lµ c©y che bãng... Tæng s¶n l−îng cña ng« vµ ®Ëu cao h¬n lµ s¶n phÈm riªng rÏ cña tong loµi.
B¸n lîn Chuång lîn PhÕ liÖu N−íc röa chuång thuû sinh Thùc vËt Thøc ¨n bæ sung B¸n c¸ C¸ (Ao) B¸n vÞt VÞt T−íi PhÕ liÖu B¸n rau Rau H×nh 47. HÖ thèng kÕt hîp lîn - c¸ - vÞt - rau Lîi Ých cña canh t¸c kÕt hîp lµ gi¶m ®−îc s©u bÖnh, ®ång thêi sö dông ®Êt, ¸nh s¸ng, n−íc m−a tèt h¬n. C¸c vÊn ®Ò cÇn quan t©m lµ: Tiªu thô dinh d−ìng vµ lo¹i dinh d−ìng c©y cÇn cña c¸c loµi c©y trång kÕt hîp. §é s©u cña rÔ. C©y trång cã ®é sau rÔ kh¸c nhau th−êng kh«ng c¹nh tranh dinh d−ìng vµ n−íc víi nhau. VÝ dô: xen gi÷a ng« víi bÝ ®á trªn n−¬ng cña ®ång bµo thiÓu sè (rÔ ng« ¨n s©u, rÔ bÝ ¨n n«ng). C¸c loµi c©y ®uæi c«n trïng. Mét sè loµi c©y tiÕt ra ho¹t chÊt cã kh¶ n¨ng xua ®uæi c«n trïng. VÝ dô, hµnh to¶ ra mïi mµ phÇn lín c¸c lo¹i b−ím kh«ng −a. NÕu trång hµnh víi c¶i b¾p th× hµnh sÏ ng¨n chÆn s©u tÊn c«ng c¶i b¾p. C©y hµnh trong tr−êng hîp nµy ®−îc gäi lµ c©y “®ång hµnh”. Sö dông c©y ®ång hµnh lµ mét biÖn ph¸p phßng chèng sinh häc cã hiÖu qu¶. TÝnh chÞu bãng. Mét sè c©y −a bãng hay chÞu bãng chØ sinh tr−ëng tèt d−íi t¸n c©y kh¸c.Trång c©y chÞu bãng d−íi t¸n c©y cao lµ mét biÖn ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt vµ ¸nh s¸ng. VÝ dô trång døa d−íi mÝt, trång gõng d−íi xoµi... Trªn thÕ giíi còng nh− ë ViÖt nam cã v« vµn c¸c c«ng thøc kÕt hîp gi÷a c¸c lo¹i c©y n«ng nghiÖp víi nhau, gi÷a c©y n«ng nghiÖp víi c©y rõng (gäi lµ n«ng l©m kÕt hîp - agroforestry); nh÷ng c«ng thøc nµy cßn më réng cho c¶ ngµnh ch¨n nu«i vµ nu«i trång thuû s¶n. M« h×nh VAC ë n−íc ta lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh. 8.6. Nh÷ng nguyªn t¾c x©y dùng NNBV (n«ng nghiÖp sinh th¸i) MÆc dï n«ng nghiÖp lµ nh©n t¹o nh−ng nã vÉn ë trong thiªn nhiªn vµ do ®ã phô thuéc vµo thiªn nhiªn... Trong thiªn nhiªn kh«ng cã g× thõa vµ mäi sinh vËt ®Òu cã t¸c ®éng qua l¹i, kÓ c¶ nh÷ng loµi mµ ta cho lµ cã h¹i. NÕu ta h×nh dung sù t¸c ®éng qua l¹i nµy gièng nh− nh÷ng m¾t xÝch trong mét sîi d©y chuyÒn, th× ph¶i hÕt søc c©n nh¾c khi ®Þnh tiªu diÖt mét loµi mµ ta cho lµ cã h¹i cho con ng−êi, trong khi nã l¹i cã vai trß quan träng trong hÖ sinh th¸i... Dùa vµo viÖc ph©n tÝch cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña rõng tù nhiªn, chóng ta cã thÓ thÊy NNBV ph¶i b¶o ®¶m: n¨ng suÊt cao h¬n n«ng nghiÖp hiÖn t¹i, kh«ng lµm suy