464
SỬ DỤNG TRÒ CHƠI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ NHẰM PHÁT
TRIỂN PHẨM CHẤT, NĂNG LỰC HỌC SINH
Nguyễn Thị Duyên1, Phạm Thị Út2
1
Trường Đại học Vinh, Nghệ An
2Trường Đại học Hải Phòng, Hải Phòng
TÓM TẮT
Bài viết hướng đến mục tiêu góp phần nâng cao chất lượng dạy học Lịch
sử ở trường phổ thông, đáp ứng yêu cầu của Chương trình Giáo dục phổ thông
2018. Phương pháp sử dụng trò chơi trong dạy học Lịch sử được nghiên cứu
nhằm phát triển phẩm chất, năng lực học sinh. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết
được sử dụng kết hợp nghiên cứu thực tiễn qua trải nghiệm nghề nghiệp của bản
thân tác giả. Kết quả của bài viết đã nêu tổng quan vấn đề nghiên cứu; vai trò, ý
nghĩa, nguyên tắc, yêu cầu, các bước thiết kế, tổ chức trò chơi trong dạy học Lịch
sử nói chung và đi sâu vào một số loại trò chơi cụ thể, bao gồm hình thức trực
tiếp và sử dụng các phần mềm trên Internet.
Từ khóa: Trò chơi học tập; dạy học Lịch sử; phẩm chất; năng lực
1. Giới thiệu
Để hướng tới việc phát triển phẩm chất, năng lực cho người học, phải đổi
mới nhiều khâu của quá trình dạy học - bao gồm đổi mới phương pháp dạy học.
Với mục đích thay đổi hình thức tổ chức dạy học truyền thống, chuyển đổi sang
hướng linh hoạt, hoạt động hóa người học, giáo viên có thể sử dụng, khai thác
các trò chơi học tập. Điều này, giúp thay đổi trạng thái học tập căng thẳng, có tác
dụng lớn trong phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh. Và nó cũng đặt ra
cho giáo viên bộ môn cần phát triển các năng lực thiết kế, tổ chức trò chơi học
tập, bao gồm trò chơi dạng trực tiếp hoặc online, sử dụng các phần mềm trên
Internet để tổ chức trò chơi cho học sinh trong dạy học Lịch sử.
Theo Phan Ngọc Liên và cs. (2002)
1
, trò chơi được đề cập là một trong
những hình thức dạy học ngoại khóa gọn nhẹ, ý nghĩa, dễ tổ chức. Các tác giả
đưa ra các yêu cầu khi sử dụng trò chơi trong dạy học bộ môn như đảm bảo tính
mục đích, thu hút đông đảo học sinh tham gia; đề cập đến vai trò của thầy - trò…
Theo đó, “Có nhiều loại trò chơi lịch sử: “Thi đố kiến thức về lịch sử”, “ô chữ”,
“ô số”, “xúc xắc”, “lập niên biểu”, “trò chơi mật mã” …”. Vấn đề này được Cu-
1
Phan Ngọc Liên, Nguyễn Thị Côi, Trịnh Đình Tùng (2002), Phương pháp dạy học lịch sử, Tập 2, Nxb
Đại học Sư phạm, Hà Nội.
465
la-ghi-na (1975)
1
đặc biệt quan tâm, đề cập đến vai trò của trò chơi trong dạy
học, vị trí của giáo viên, các loại trò chơi lịch sử… Tác giả đưa ra cách thức tổ
chức và hướng dẫn trò chơi đối với một số loại như: ô chữ, xúc xắc, quay số,
vòng xích, bảng niên đại, mật mã, trò em có biết, ủng hộ hay phản đối…
Đặng Thị Phương (2023)
2
đã nghiên cứu việc thiết kế và tổ chức trò chơi
trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông, đã trình bày cụ thể vai trò, ý nghĩa;
một số hình thức tổ chức trò chơi trong dạy học. Tác giả đã đi sâu vào một số trò
chơi cụ thể với các ví dụ minh họa. Mỗi trò chơi được nêu phạm vi áp dụng, mục
đích, công tác chuẩn bị, cách thức tiến hành… Chu Thị Mai Hương, Lê Thị Dung
(2022)
3
đi sâu vào mô hình dạy học trực tuyến, cách thức thiết kế bài giảng; tổ
chức dạy học, kiểm tra, đánh giá, quản lý chất lượng giáo dục, quản lý tương tác
giữa giáo viên với học sinh... đối với dạy học trực tuyến. Tác giả khẳng định:
“Việc sử dụng một số phần mềm tin học để thiết kế trò chơi nhằm hỗ trợ cho
hoạt động dạy học là biện pháp quan trọng trong quá trình giáo viên tổ chức dạy
học trực tuyến”. Trong các biện pháp tổ chức dạy học trực tuyến cho học sinh
trong dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông như sử dụng tư liệu, đồ dùng trực
quan, bài tập tình huống... các tác giả cũng coi trò chơi là một biện pháp hiệu
quả. Theo đó, có rất nhiều phần mềm tin học hỗ trợ việc dạy học trực tuyến như
Kahoot, Quizizz, Wordwall, Blooket...
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Một số vấn đề chung về sử dụng trò chơi trong dạy học Lịch sử
2.1.1. Vai trò, ý nghĩa của trò chơi trong dạy học Lịch sử
Trò chơi là một biện pháp hữu ích trong dạy học ở trường phổ thông. Trong
dạy học Lịch sử cũng như các bộ môn xã hội nói chung, tổ chức trò chơi trong
dạy học có vai trò, ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Nó thực hiện ba chức năng: Enrich
(làm giàu tri thức), Educate (giáo dục), Entertain (Giải trí tích cực). Các trò chơi
giúp thay đổi không khí, tạo cảm giác vui vẻ. Đồng thời tạo sự thi đua cần thiết giữa
các học sinh trên cơ sở tạo hứng thú và các nguyên tắc “học mà vui”, “vui mà học”,
gắn với nội dung chương trình...
Sử dụng trò chơi trong dạy học còn tạo khả năng thiết lập mối quan hệ
tập thể, cải thiện năng lực giao tiếp; củng cố, mở rộng kiến thức, kỹ năng; phát
huy tính sáng tạo, năng lực phán đoán... Trong thực tiễn dạy học, nhiều giáo viên
1
G.A. Cu- la-ghi-na (1975), Một số trò chơi lịch sử, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
2
Đặng Thị Phương (2023), Hướng dẫn thiết kế và tổ chức trò chơi trong dạy học Lịch sử ở trường phổ
thông, Tạp chí Khoa học Giáo dục Việt Nam, Tập 19, số 10, tr. 33.
3
Chu Thị Mai Hương, Lê Thị Dung (2022). Một số biện pháp tổ chức dạy học trực tuyến cho học sinh
trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông. Tạp chí Khoa Học, đại học Tây Bắc, số 29, tr. 17.
466
Lịch sử đã áp dụng thành công các trò chơi để tâng hứng thú, hấp dẫn cho giờ
học, nâng cao hiệu quả của giờ học. Tuy nhiên, cũng còn nhiều giáo viên chưa
sử dụng, khái thác tốt công cụ dạy học hữu hiệu này. Một số người lạm dụng trò
chơi nên hiệu quả dạy học chưa được như mong muốn.
2.1.2. Một số nguyên tắc, yêu cầu khi thiết kế, tổ chức trò chơi trong dạy học
Lịch sử
Trước khi thiết kế, tổ chức một trò chơi nào đó trong dạy học Lịch sử,
giáo viên cần xác định rõ mục tiêu, yêu cầu cần đạt của mỗi trò chơi, xác định
mục đích giáo dục. “Trò chơi phải có mục đích giáo dục rõ rệt, có nội dung phong
phú, với nhiều hình thức thích hợp phát huy được sự ham hiểu biết, giàu trí tưởng
tượng, biết suy luận, nhanh trí, khéo tay, sôi nối nhưng không ồn ào, tư duy sâu
sắc nhưng không quá trầm lặng…” (Phan Ngọc Liên và cs., 2002). Ví dụ, trò
chơi có thể giúp học sinh thực hiện một trong những nhiệm vụ như: ghi nhớ,
thông hiểu, phân tích, so sánh, vận dụng được những nội dung lịch sử nào…? Từ
đó lựa chọn trò chơi học tập phù hợp. Các trò chơi cần được chuẩn bị chu đáo.
Học sinh cũng có thể tham gia thiết kế và tổ chức trò chơi trong quá trình học
tập. Giáo viên cần huấn luyện, trao quyền chủ động cho cá nhân, nhóm học sinh
để thực hiện hoạt động này. “Khi các trò chơi lịch sử ngày càng trở thành công
việc thường xuyên của các em thì giáo viên cũng ngày càng lui vào hậu trường”
(Cu-la-ghi-na, 1975). Tuy nhiên vai trò của giáo viên vẫn hết sức quan trọng
trong tất cả các khâu thiết kế, tổ chức trò chơi. Cần tính toán xem trò chơi học
tập sẽ được tổ chức vào thời điểm cụ thể nào, hết bao nhiêu thời gian, dự kiến
các tình huống xảy ra; cần phối kết hợp với những phương pháp, biện pháp dạy
học nào… Các trò chơi học tập cũng cần được cập nhật, thay đổi, tránh sự nhàm
chán đối với người học. Thiết kế, tổ chức trò chơi trong dạy học Lịch sử cần đảm
bảo tính khoa học; chính xác; tính sư phạm; tính công bằng. Thiết kế trò chơi
cần linh hoạt, đẹp mắt, hấp dẫn, có tính bất ngờ. Cần xác định thang đo công
bằng chính xác khi tham gia trò chơi học tập, nhằm tạo động lực cho học sinh.
2.1.3. Các bước thiết kế trò chơi trong dạy học Lịch sử
Bước 1: Xác định mục tiêu thiết kế, tổ chức: Cần xác định mục tiêu thiết
kế, tổ chức trò chơi trong dạy học Lịch sử là hình thành, phát triển những phẩm
chất, năng lực cụ thể nào cho học sinh. Giáo viên cũng có thể xác định thời điểm
sử dụng trò chơi trong các hoạt động chính của giờ học: Khởi động, khám phá
kiến thức, luyện tập, vận dụng - mở rộng. Vì mỗi hoạt động này có đặc trưng
khác nhau, cần lựa chọn hình thức trò chơi học tập phù hợp.
Bước 2: Xác định nội dung kiến thức: Việc xác định nội dung kiến thức
467
là làm rõ mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức trong bài học, phân loại đâu
là kiến thức cơ bản và đâu là kiến thức mở rộng, giúp nắm rõ nội dung những
kiến thức trong bài học, dễ dàng lựa chọn những trò chơi phù hợp với nội dung
kiến thức đã được xác định.
Bước 3: Lựa chọn loại trò chơi và đưa ra ý tưởng: Căn cứ vào nội dung
kiến thức, mục tiêu sử dụng. Với mỗi nội dung kiến thức, mỗi mục tiêu sử dụng
trò chơi đều có những đặc điểm riêng nên phải lựa chọn một loại trò chơi phù
hợp. Cùng với đó là căn cứ vào đặc điểm của mỗi loại trò chơi.
Bước 4: Tiến hành thiết kế: Việc thiết kế trò chơi học tập sẽ được dựa vào
mỗi loại trò chơi được lựa chọn. Cùng với đó là các công cụ, phương tiện kèm
theo. Ví dụ, các trò vận động cần phấn, phấn màu, các công cụ, khăn tay làm
hiệu lệnh, giấy các cỡ, bút màu, bìa, xốp… Với trò chơi trực tuyến, cần có máy
tính, điện thoại thông minh, các phần mềm ứng dụng…
2.2. Một số trò chơi được sử dụng trong dạy học Lịch sử
2.2.1. Trò chơi trực tiếp
- Trò “đoán hình ảnh”: Giáo viên tìm kiếm những bức ảnh phù hợp, học
sinh đoán tên nhân vật, sự kiện mà bức ảnh đó phản ánh. Hoặc có thể kết hợp
với trò các mảnh ghép, tạo các câu hỏi để sau khi có đáp án, học sinh lật được
một phần của bức ảnh. Trò chơi này thường được dùng để giới thiệu nội dung
mới, luyện tập sau khi học xong bài học.
- Trò “Điền lược đồ trống”: Giáo viên cần chuẩn bị lược đồ, sơ đồ trống
trước hoặc nhà trường có sơ đồ không màu để học sinh điền ký hiệu của một
chiến dịch, một cuộc khởi nghĩa.
- Trò “Đoán ý đồng đội”: Đây là trò chơi thể hiện sự nhanh trí, sáng tạo
của người chơi đồng thời qua đó giúp học sinh ghi nhớ, khắc sâu những kiến
thức cơ bản của bài hoặc của chương. Giáo viên chọn hai học sinh để tham gia
cuộc chơi và giáo viên sẽ cho các thông tin liên quan đến bài học, một học sinh
đứng quay về phía bảng thông tin, một học sinh đứng quay xuống phía dưới lớp.
Thông qua gợi ý của bạn mà học sinh phải đoán đúng từ thông tin yêu cầu.
- Trò “Theo dòng lịch sử”: Trò chơi này dùng vào các tiết ngoại khóa, các
tiết làm bài tập lịch sử để học sinh có điều kiện chuẩn bị và có thời gian thích
hợp cho khâu tổ chức. Giáo viên chọn chủ đề lịch sử đã học để học sinh tìm hiểu
kỹ hơn. Đối với dạng trò chơi này, giáo viên áp dụng sau khi học xong một
chương, một giai đoạn lịch sử.
- Trò “Nhận diện nhân vật lịch sử qua thơ ca”: Học sinh được nghe một
đoạn thơ, ca dao… về nhân vật lịch sử và hỏi nội dung đó nói về nhân vật nào.
468
Trò chơi này mục đích giúp học sinh vận dụng những kiến thức lịch sử đã học
để biết thêm, hiểu thêm vào các tác phẩm thơ ca, văn học. Qua đó vừa củng cố
kiến thức lịch sử, vừa mở rộng thêm kiến thức văn học.
- Trò ô chữ: Là hình thức dễ tổ chức, sử dụng với các dạng có cấu tạo khác
nhau: ô chữ hàng ngang, hàng dọc, ô chữ xoáy ốc; ô chữ cắt nhau... Ví dụ ở Hình
1, để có đáp án ở ô dọc là Ấn Độ, các câu hỏi của ô hàng ngang là: (1) Thực dân
nào xâm chiếm Ấn Độ? (2) Chức danh người đứng đầu bộ máy cai trị Ấn Độ do
Hoàng gia Anh bổ nhiệm được gọi là gì? (3) Thủ đô của Ấn Độ ở đâu? (4) Tôn giáo
nào thể hiện rõ dấu ấn trong các công trình lăng, thánh đường ở Ấn Độ thời phong
kiến?
T
H
U
C
D
A
N
A
N
P
H
O
V
U
O
N
G
D
E
L
I
H
O
I
G
I
A
O
Hình 1. Trò chơi “Ô chữ” khi giảng dạy Lịch sử
- Trò xúc xắc: Vật liệu để làm các quân xúc xắc có thể làm bằng bìa cứng.
Giáo viên chuẩn bị khoảng 20 tấm hình để dán lên. Các hình ảnh này chụp, mô
phỏng các nhân vật, sự kiện lịch sử. Số lượng ảnh tùy thuộc vào số chủ đề. Giáo
viên chia đều 20 quân bài thuộc các chủ đề trên cho 4 hay 5 học sinh. Một học
sinh gieo xúc xắc trên đó đánh số tương ứng với mỗi chủ đề. Gặp chủ đề nào thì
học sinh có quân bài thuộc chủ đề đó phải giới thiệu về chúng và được đặt xuống
một quân bài. Ai hết bài trước, người đó thắng cuộc. Ai có quân bài mà quên nội
dung lịch sử, không giới thiệu được thì mất lượt.
- Trò quay số: Giáo viên chuẩn bị trước hai tấm bìa dày, hình tròn, đóng
trên cùng một tấm gỗ, gắn đinh ở giữa làm trục. Hai hình tròn đặt cách nhau bởi
một mũi tên cố định có hai đầu chỉ về hai đĩa. Trên mỗi hình tròn lại chia các ô
tròn khác nhau, thành nhiều múi. Ví dụ, một hình tròn chia các múi, các mốc thời
gian về các sự kiện chính trong quá trình thực dân Pháp xâm lược giai đoạn 1858
-1873. Đó là các mốc: 1858; 1859; 1860; 1861-1862; 1867- 1873. Hình tròn
khác phân chia hai nội dung: quá trình xâm lược của thực dân Pháp và cuộc
kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược của nhân dân Việt Nam… Khi quay
một lượt, cả hai ô tròn dừng lại, mũi tên ở bảng 1 bên sẽ dừng lại, tương ứng một
lĩnh vực cụ thể, yêu cầu học sinh phải trình bày. Học sinh tham gia trò chơi này
phải nhanh trí để huy động càng nhiều sự kiện, kiến thức lịch sử càng tốt để có
câu trả lời cụ thể, thuyết phục.