Tầm soát bệnh thận và hệ niệu trong cộng đồng qua sử dụng bảng câu hỏi và máy siêu âm bụng xách tay

Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 20 * Số 4 * 2016<br /> <br /> <br /> TẦM SOÁT BỆNH THẬN VÀ HỆ NIỆU TRONG CỘNG ĐỒNG<br /> QUA SỬ DỤNG BẢNG CÂU HỎI VÀ MÁY SIÊU ÂM BỤNG XÁCH TAY<br /> Trần Thị Bích Hương*, Bùi Thị Ngọc Yến*, Nguyễn Thị Ánh Nguyệt**, Trần Ngọc Sinh***,<br /> Phan Thanh Hải****<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Siêu âm bụng là phương tiện chẩn đoán không xâm lấn đã được sử dụng rộng rãi trong tầm soát bệnh lý hệ<br /> thận niệu trên lâm sàng.<br /> Mục tiêu nghiên cứu: (1) Tần suất bất thường của thận và hệ niệu phát hiện bằng máy siêu âm xách tay<br /> trong cộng đồng, (2) Đánh giá các yếu tố nguy cơ liên quan đến sỏi niệu qua đối chiếu kết quả sỏi niệu trên siêu<br /> âm với bảng câu hỏi phỏng vấn.<br /> Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu cắt ngang, tiền cứu, tiến hành trên 2019 TH (tuổi<br /> trung bình là 42 tuổi, nữ chiếm 54,4%). Tầm soát bệnh thận và hệ niệu bằng máy siêu âm xách tay kết hợp với<br /> bảng câu hỏi tầm soát bệnh thận, tiết niệu cùng các bệnh lý nội khoa khác.<br /> Kết quả: Tần suất bất thường hệ thận niệu trên siêu âm là 12,3% (245 TH), trong đó 7,8% sỏi niệu, 2,1%<br /> nang thận, 1,4% thận ứ nước, 0,8% bệnh lý chủ mô thận. Có sự gia tăng tỷ lệ sỏi niệu và nang thận theo tuổi và<br /> đạt đỉnh ở nhóm 50-59 tuổi. Tuổi và tiền căn sỏi niệu là 2 yếu tố liên quan đến sỏi niệu phát hiện bằng siêu âm.<br /> Kết luận: Hỏi tiền căn sỏi niệu và siêu âm bụng hỗ trợ cho việc tầm soát sỏi niệu trong cộng đồng.<br /> Từ khóa: siêu âm, sỏi niệu, nang thận, câu hỏi tầm soát, tiền căn sỏi niệu.<br /> ABSTRACT<br /> SCREENING KIDNEY AND UROLOGIC DISEASES IN COMMUNITY<br /> BY USING VÀ QUESTIONAIRES AND PORTABLE ULTRASOUND<br /> Tran Thi Bich Huong, Bui Thi Ngoc Yen, Nguyen Thi Anh Nguyet, Tran Ngoc Sinh,<br /> Phan Thanh Hai * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Supplement of Vol. 20 - No 4 - 2016: 170 - 178<br /> <br /> Background: Abdominal ultrasound is a noninvasive diagnostic exam, which has been widely used in<br /> screening kidney and urologic abnormalities.<br /> Purpose: (1) To evaluate the prevalence of kidney and urologic abnormalities when screened in community<br /> by portable ultrasound machine; (2) To identify the related factors of urolithiasis through comparing results<br /> urolithiasis on urinary ultrasonography with interview questionnaire.<br /> Methods: A prospective, cross - sectional study, conducted in 2019 participants (average age was 42, women<br /> accounted for 54.4%). Screening kidney and urologic abnormalities used portable ultrasound should be combined<br /> with screening kidney - urologic disease and other internal medical conditions questionnaire.<br /> Results: The prevalence of kidney and urologic abnormality on ultrasound was 12.3% (245 patients), in<br /> which 7.8% urolithiasis, 2.1% kidney cyst, 1.4 hydronephrosis, 0.8% kidney structural abnormality. An increase<br /> in urolithiasis and kidney cyst rate related to age and peaked at 50-59 age groups. Age and urothiasis in history is<br /> two related factors of urolithiasis on ultrasound.<br /> <br /> <br /> * Bộ môn Nội, Đại học Y Dược TP.HCM, ** Bệnh viện Đa Khoa Đồng Nai,<br /> *** Bộ môn Ngoại Tiết Niệu, Đại học Y Dược TP.HCM, **** Trung tâm chẩn đoán Y Khoa MEDIC<br /> Tác giả liên lạc: PGS. Trần thị Bích Hương ĐT: 0938817385 Email: huongtrandr@yahoo.com<br /> <br /> 170 Chuyên Đề Niệu - Thận<br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 20 * Số 4 * 2016 Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Conclusion: Asking history and ultrasound should be combined to urolithiasis in community.<br /> Key words: urologic abnormality, urolithiasis, renal cyst, hydronepherosis, kidney structural abnormality.<br /> ĐẶT VẤN ĐỀ Long An đồng ý tham gia nghiên cứu.<br /> <br /> Siêu âm bụng là xét nghiệm hình ảnh học Tiêu chuẩn loại trừ<br /> không xâm lấn được ứng dụng rộng rãi trên thế Phụ nữ có thai, đang hành kinh, suy thận<br /> giới. Theo KDOQI 2002, cũng như KDIGO 2015, mạn giai đoạn cuối đã chẩn đoán hoặc đang<br /> bất thường ở thận và hệ niệu trên siêu âm hoặc chạy thận nhân tạo.<br /> các xét nghiệm hình ảnh khác nếu tồn tại trên 3 Phương pháp nghiên cứu<br /> tháng là 1 trong các tiêu chuẩn để chẩn đoán Được sự hỗ trợ của Viện Vệ Sinh Y Tế Công<br /> bệnh thận mạn. Theo Smith-Bindman và cs., Cộng Thành Phố Hồ Chí Minh, Sở Y Tế Tỉnh<br /> năm 2014, nhận thấy không có sự khác biệt giữa Long An, Trung Tâm Y Tế Dự Phòng địa<br /> siêu âm và CT Scan trong tầm soát sỏi niệu và phương, chúng tôi mời ngẫu nhiên (từ danh sách<br /> biến chứng(8). Ở các nước đang phát triển như địa phương gửi) những người trưởng thành ≥ 19<br /> nước ta, siêu âm được trang bị rộng rãi ở nhiều tuổi, cư ngụ tại tỉnh Long An, tham gia nghiên<br /> đơn vị khám chữa bệnh và được chỉ định rộng cứu. Sau khi đồng ý tham gia nghiên cứu, người<br /> rãi (đôi khi dẫn đến việc lạm dụng) trong tầm tham gia được đo sinh hiệu, cân nặng, chiều cao,<br /> soát bệnh lý nội ngoại và sản khoa(12). Nghiên vòng eo, vòng bụng và hướng dẫn uống nhiều<br /> cứu NHANES ghi nhận tần suất sỏi niệu ở mọi nước (do nhóm nghiên cứu cung cấp) cho đến<br /> đối tượng 20-74 tuổi, gia tăng tại Mỹ từ 3,2% khi mắc tiểu trước khi làm siêu âm bụng khảo<br /> năm 1976-1980 lên 5,2% năm 1988-1994.Tần suất sát hệ niệu. Khi làm siêu âm, người tham gia<br /> này gia tăng theo tuổi và cao nhất ở người da được hướng dẫn nằm bên phải của bác sĩ chuyên<br /> trắng. Nghiên cứu về tầm soát sỏi niệu tại Thừa khoa siêu âm và bộc lộ toàn bộ vùng bụng. Bác sĩ<br /> Thiên Huế, năm 2006, ghi nhận tần suất chung siêu âm sử dụng máy siêu âm xách tay<br /> của sỏi niệu 6,29%, của vùng đồng bằng 8,6%, Sonoscape của Trung Tâm Chẩn đoán Y Khoa<br /> vùng núi 5,84% và ven biển là 5,03%(5). Trong MEDIC. Thông tin về siêu âm thận và hệ niệu<br /> chương trình tầm soát sớm và giáo dục bệnh ghi nhận theo 1 mẫu nghiên cứu thống nhất bao<br /> thận trong cộng đồng tại Long An, ngoài mục gồm:<br /> tiêu tầm soát bệnh thận mạn trong cộng đồng<br /> - Về thận: nhận xét về độ phản âm của 2<br /> qua xét nghiệm và bảng câu hỏi, chúng tôi còn<br /> thận, so với gan, giới hạn vỏ tủy, kích thước thận<br /> sử dụng máy siêu âm để tầm soát bệnh lý thận<br /> teo nhỏ, thận ứ nước (nếu có, mức độ ứ nước),<br /> niệu. Mục tiêu của nghiên cứu là: (1) Xác định<br /> sỏi thận (vị trí, kích thước, số lượng), nang thận<br /> tần suất bất thường của thận và hệ niệu phát<br /> (vị trí, kích thước, số lượng) và bướu thận.<br /> hiện bằng máy siêu âm xách tay trong cộng<br /> đồng, (2) Đánh giá các yếu tố nguy cơ liên quan - Về niệu quản: tìm dấu hiệu của niệu quản<br /> đến sỏi niệu qua đối chiếu kết quả sỏi niệu trên dãn, sỏi niệu quản.<br /> siêu âm với bảng câu hỏi - Về bàng quang: nhận xét về thành bàng<br /> phỏng vấn. quang, sỏi bàng quang, bướu bàng quang.<br /> ĐỐITƯỢNG-PHƯƠNGPHÁP NGHIÊN CỨU - Với nam trên 60 tuổi: chúng tôi khảo sát<br /> thêm tiền liệt tuyến, đo kích thước tiền liệt tuyến<br /> Thiết kế nghiên cứu để tính thể tích tiền liệt tuyến. Do giới hạn của<br /> Nghiên cứu tiền cứu, cắt ngang. thời gian siêu âm, chúng tôi không tiến hành đo<br /> Đối tượng nghiên cứu thể tích nước tiểu tồn lưu ở các bệnh nhân có tiền<br /> Người trưởng thành ≥ 19 tuổi, cư ngụ tại tỉnh liệt tuyến to.<br /> <br /> <br /> <br /> Chuyên Đề Niệu - Thận 171<br /> Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 20 * Số 4 * 2016<br /> <br /> Các bác sĩ tham gia nghiên cứu được tập Tiền liệt tuyến to được định nghĩa thể tích<br /> huấn thống nhất về cách phỏng vấn bằng bảng tiền liệt tuyến ≥ 35 mL (với thể tích tiền liệt tuyến<br /> câu hỏi dài 4 trang về các dữ kiện cá nhân và gia (TLT) tính trên siêu âm bằng (chiều dài x rộng x<br /> đình. Bảng câu hỏi gồm 3 nhóm câu hỏi sau: (1) ngang của TLT x 0,52).<br /> Tiền căn liên quan bệnh lý thận-niệu: tiền căn sỏi Tăng huyết áp khi huyết áp tâm thu<br /> niệu, tiểu đêm, nhiễm trùng tiểu, tiền căn bệnh ≥140mmHg và/hoặc huyết áp tâm trương ≥ 90<br /> thận; (2) Tiền căn các bệnh lý nội khoa như tăng mmHg tại thời điểm khám bệnh trong 3 lần đo,<br /> huyết áp, đái tháo đường, suy tim, bệnh cơ tim hoặc tiền căn tăng huyết áp và đang dùng thuốc<br /> thiếu máu cục bộ, tai biến mạch máu não, bệnh hạ áp.<br /> mạch máu ngoại biên; (3) Thói quen sinh hoạt<br /> Chỉ số khối cơ thể (BMI) (kg/m2) tính bằng tỷ<br /> như hút thuốc lá, uống rượu, tập thể dục, ăn lạt.<br /> số giữa cân nặng/(chiều cao)2.<br /> Sau khi hoàn tất hỏi bệnh, người tham gia<br /> Tăng vòng eo: khi vòng eo của nam ≥ 90 cm,<br /> nghiên cứu được bác sĩ khám lâm sàng, được<br /> nữ ≥ 80cm (theo tiêu chuẩn người Châu Á).<br /> trực tiếp thông báo kết quả khám và kết quả siêu<br /> Hút thuốc lá: khi có hút thuốc lá trong tiền<br /> âm. Nếu phát hiện bệnh lý cần cấp cứu, người<br /> căn và/ hoặc hiện đang hút thuốc lá. Ăn lạt khi<br /> tham gia được sơ cứu tại trạm y tế địa phương<br /> bn chủ động giảm muối nhập, không chấm thêm<br /> hoặc giới thiệu đến bệnh viện tỉnh để xác định<br /> trên bàn ăn, không ăn thực phẩm khô hoặc dự<br /> chẩn đoán và điều trị. Kết quả siêu âm và kết<br /> trữ. Tiền căn sỏi niệu khi tiền căn đã được siêu<br /> luận tầm soát bệnh thận niệu, sau đó, được in và<br /> âm phát hiện sỏi, tiểu ra sỏi hoặc điều trị sỏi<br /> gửi đến người tham gia nghiên cứu kèm theo lời<br /> niệu. Tiền căn bệnh thận khi được thông báo qua<br /> khuyên về điều trị hoặc thay đổi lối sống qua<br /> khám có bệnh thận, niệu kèm hoặc không kèm<br /> trạm y tế địa phương và mạng y tế công cộng tại<br /> suy thận.<br /> địa phương.<br /> Định nghĩa biến số Thu thập và xử lý số liệu<br /> Số liệu được, nhập và xử lý số liệu bằng<br /> Các biến số liên quan trên siêu âm sử dụng<br /> phầm mềm SPSS 16.0. Kiểm định sự khác biệt<br /> trong nghiên cứu(4):<br /> biến định tính bằng Chi-square, 2 nhóm có phân<br /> Sỏi niệu: là cấu trúc phản âm, có bóng lưng<br /> phối chuẩn bằng T-test. Dùng hồi quy tuyến tính<br /> phía sau ở nhu mô thận, đài bể thận, niệu quản,<br /> logistic đơn biến và đa biến để khảo sát tác động<br /> bàng quang.<br /> của các biến số có ý nghĩa lên kết quả bất thường<br /> Nang thận: là cấu trúc phản âm trống, tăng siêu âm. p<br /> bất thường về thận và hệ niệu, bao gồm sỏi thận<br /> 35mL.<br /> (157 TH; 7,78%), thận ứ nước (29 TH; 1,4%), nang<br /> thận (42 TH; 2,08%) và bất thường chủ mô thận<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Biểu đồ 1: Biểu đồ tỷ lệ sỏi niệu và nang thận theo tuổi<br /> Bảng 2: Các bất thường của thận và hệ niệu phát hiện trên siêu âm<br /> Chung (N=2019) Nam (N=921) Nữ (N=1098)<br /> p<br /> N1 N2 %* N2 %* N2 %*<br /> Sỏi đường tiết niệu trên siêu âm 157 7,8 82 8,9 75 6,83<br /> - Sỏi thận 1 bên 148 7,33 76 8,25 72 6,56<br /> 0,06<br /> - Sỏi thận 2 bên 6 0,3 5 0,54 1 0,09<br /> - Sỏi niệu quản 3 0,15 1 0,11 2 0,18<br /> Thận ứ nước 29 1,44 11 1,19 18 1,64<br /> - Thận ứ nước 1 bên 26 1,29 10 1,09 16 1,46 0,7<br /> - Thận ứ nước 2 bên 3 0,15 1 0,11 2 0,18<br /> Nang thận 42 2,08 27 2,93 15 1,37 0,055<br /> - 1 bên 35 1,73 21 2,28 14 1,28<br /> - 2 bên 7 0,35 6 0,65 1 0,09<br /> Bất thường chủ mô thận 16 0,79 9 1 7 0,64 0,36<br /> Tổng 245 12,13 141 15,31 104 9,47 23, tăng huyết áp, tiền căn<br /> Bảng 3: Khảo sát các yếu tố ảnh hưởng lên sỏi niệu phát hiện trên siêu âm<br /> Biến số N % sỏi niệu trên siêu âm OR Khoảng tin cậy 95% P<br /> Tuổi so sánh (19-20) 419 3,3 1<br /> Tuổi 30-39 597 8,9 2,56 1,4 - 4,9 0,001*<br /> Tuổi 40-49 365 8,5 2,38 1,2 - 4,8 0,009*<br /> Tuổi 50-59 384 10,9 2,91 1,5 - 5,8 0,001*<br /> Tuổi 60-69 166 8,4 2,24 0,9 - 5,1 0,06<br /> Tuổi 70-90 88 4,6 1,74 0,5 - 5,3 0,36<br /> Giới nam 921 4,1 1,68 0,8 - 3,3 0,15<br /> 2<br /> BMI>23 kg/m 676 2,7 1,10 0,7 -1,6 0,61<br /> Tăng vòng eo 72 0,25 1,42 0,5 - 4,5 0,48<br /> Tiền căn sỏi niệu 304 4,0 7,28 4,6- 11,4 < 0,0001*<br /> Tiền căn đái tháo đường 52 0,4 1,39 0,5 - 2.9 0,55<br /> Tiền căn bệnh thận 224 2,5 1,009 0,6 -1,7 0,96<br /> Tiền căn nhiễm trùng tiểu 168 0,9 1,28 0,72- 2,2 0,37<br /> Tăng huyết áp 756 3,3 1,03 0,7- 1,5 0,84<br /> Hút thuốc lá 657 2,9 1,22 0,7- 2,1 0,46<br /> Uống rượu 800 3,6 1,04 0,5- 1,5 0,96<br /> Thói quen tập thể dục 560 2,5 1,00 0,7- 1,5 0,96<br /> Ăn lạt 96 0,7 1,91 0,9- 3,6 0,07<br /> Ghi chú: OR: odds ratio (tỉ số chênh), (*): có ý nghĩa thống kê, với p