Tản mạn về Bình vôi
Bài viết của Trần Thị Lai Hồng
Trong số những vật dụng dân gian, tôi yêu thích nhất cái bình
vôi. Không có kỷ niệm đặc biệt liên hệ, nhưng hễ nhìn thấy
gốc đa với những bình vôi lăn lóc, là lòng cứ bồi hồi không
thôi với những xúc cảm dấy lên từ tận cùng máu xương da
thịt.
Tôi cũng chẳng phải là một nhà khảo cổ, nhưng có tính xấu
rất tò mò tìm hiểu những gì yêu thích. Thấy tài liệu nào liên
hệ là ôm lấy ngấu nghiến nghiền ngẫm, và sau đó không cất
giấu riêng, mà muốn chia xẻ với mọi người.
Trong số những sản phẩm đất nung, gọi chung là đồ gốm,
phải nói rằng bình vôi có nét riêng rẽ độc lập mang cá tính rất
Việt Nam, mặc dầu tục ăn cau trầu vôi lan rộng cả vùng
Đông Nam Á, kể từ Quảng Đông Quảng Tây Vân Nam phía
Nam Trung Hoa cho đến các nước láng giềng Miên Thái Lào
Miến Điện, sang tận Mã Lai Tân Gia Ba Phi Luật Tân Nam
Dương và Ấn Độ …
Bình vôi đơn giản chỉ là một bình nhỏ đựng vôi bột trắng
nguyên chất có hoà nước sền sệt, có khi được tí phẩm hồng
làm đẹp. Vôi phết lên lá trầu bằng cái chìa vôi, têm gọn, nhai
chung với một miếng cau, theo tập tục ăn cau trầu tương
truyền có từ đời Hùng Vương, tức là cả ngàn năm trước
Thiên Chúa.
Bình vôi tìm được ở Nam Mỹ, xứ Ecuador, 1500 năm trước
Công Nguyên
Tại Việt Nam, bình vôi được tôn kính là Ông – Ông Vôi hoặc
Ông Bình Vôi – được coi như một vị thần, được giữ gìn tôn
trọng, để ở khay, ô, tráp, hộp, quả hộp, hay cơi cau trầu trên
sập gụ hay trên bàn kê giữa nhà. Chiếc khay cũng được bảo
trọng, thường được làm bằng gỗ quý chạm trổ hoặc cẩn xà
cừ, cẩn ngà. Đi đôi với bộ khay cau trầu vôi trên sập gụ hay
trên bàn, là một ống nhổ bằng đồng thau để dưới chân sập
chân bàn, dùng đựng nước trầu và bã trầu.
Tuy được tôn kính bảo trọng, bình vôi không được để trên
bàn thờ tổ tiên hoặc trên hương án, không để trên bàn thờ
Thành hoàng hay Tổ đình, cũng không được để trên bàn
Phật. Bình vôi có vị trí quan trọng nhưng chỉ trong phạm vi
gia đình – như Ông Táo, Vua Bếp – liên bệ đến những sinh
hoạt trong nhà.
Bình vôi cũ hoặc sứt mẻ không được vứt bỏ rác, mà được
đem để dưới gốc đa trong làng hoặc dưới luỹ tre bên đình, là
những nơi cũng được tôn kính, dân làng hay qua lại ngồi nghỉ
mát hoặc họp chợ.
Về chuyện kể liên hệ đến bình vôi, xưa có một tên trộm
chuyên nghiệp tài tình, khi về già ăn năn hối cải, bỏ nghề, xin
vào chùa tá túc nghe kinh. Sư cụ trụ trì giao việc giữ lửa, gà
gáy sáng có phận sự nấu nước pha trà cúng Phật. Tên trộm
chăm lo giữ lửa và làm tất cả mọi việc nặng trong chùa, thành
tâm tu tập, được sư cụ tin cậy.
Trong chùa có chú tiểu nhỏ không ưa tên trộm và sinh lòng
ghét bỏ, ghen tỵ về lòng tin cậy của sư cụ. Một đêm, chú lén