Thiết kế và sử dụng bộ câu hỏi định hướng bài học chương nhóm nitơ nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2017, Vol. 62, No. 1, pp. 76-84<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2017-0008<br /> <br /> THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BỘ CÂU HỎI ĐỊNH HƯỚNG BÀI HỌC<br /> CHƯƠNG NHÓM NITƠ NHẰM PHÁT TRIỂN<br /> NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH<br /> Đỗ Thị Thu Huyền<br /> Trường Trung học phổ thông Lê Lợi, Thọ Xuân, Thanh Hoá<br /> Tóm tắt. Năng lực tự học được xác định là một năng lực cốt lõi cần được hình thành và<br /> phát triển cho học sinh (HS) trong mọi môn học và ở mọi cấp học. Để phát triển năng lực<br /> tự học cho học sinh, có thể sử dụng nhiều biện pháp khác nhau. Trong bài viết này, chúng<br /> tôi đề cập tới cơ sở lí luận về tự học, năng lực tự học của học sinh và việc sử dụng bộ câu<br /> hỏi định hướng bài học chương nhóm Nitơ nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh.<br /> Từ khóa: Phát triển năng lực, năng lực tự học, học sinh, câu hỏi định hướng.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Trong giai đoạn hiện nay, giáo dục nước ta đang thực hiện công cuộc đổi mới căn bản và<br /> toàn diện nhằm chuyển từ giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực người học. Thông qua<br /> dạy học, giáo viên (GV) cần chú trọng hình thành và phát triển cho HS các năng lực chung như<br /> năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, năng lực hợp tác, thẩm mĩ, thể chất, giao<br /> tiếp, tính toán, công nghệ thông tin và truyền thông và các năng lực đặc thù cho từng môn học.<br /> Năng lực tự học (NLTH) là một trong những năng lực chung quan trọng giúp HS có khả năng học<br /> tập, tự học suốt đời để có thể tồn tại, phát triển trong xã hội tri thức và hội nhập quốc tế.<br /> Để hình thành và phát triển năng lực tự học cho HS, chúng ta có thể thực hiện bằng nhiều<br /> biện pháp khác nhau. Chẳng hạn như, tác giả Phạm Thị Phú đã thiết kế e-learning làm phương tiện<br /> tự học ngoài giờ lên lớp [1], tác giả Nguyễn Ngọc Duy đã nghiên cứu sử dụng sơ đồ tư duy trong<br /> dạy học hóa học phần hóa học vô cơ lớp 11 Trung học phổ thông (THPT) [2]. Tác giả Nguyễn Thị<br /> Nguyệt nghiên cứu sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy hóa hữu cơ ở các<br /> trường Đại học, Cao đẳng [3]. . . Tuy nhiên, chưa có nhiều các nghiên cứu về việc sử dụng bộ câu<br /> hỏi định hướng bài học trong việc phát triển NLTH cho học sinh. Vì vậy, trong khuôn khổ bài báo<br /> này, chúng tôi sẽ trình bày về việc sử dụng bộ câu hỏi định hướng bài học trong nhóm Nitơ lớp 11<br /> THPT nhằm phát triển NLTH cho HS và đề cập sâu hơn tới việc đánh giá năng lực tự học của HS.<br /> <br /> 2.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> <br /> Theo GS.TSKH. Nguyễn Cảnh Toàn: “Tự học là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các<br /> năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp...) và có khi cả cơ bắp (khi phải sử dụng<br /> công cụ) cùng các phẩm chất của mình, rồi cả động cơ, tình cảm, cả nhân sinh quan, thế giới quan<br /> Ngày nhận bài: 17/11/2016. Ngày nhận đăng: 19/1/2017.<br /> Liên hệ: Đỗ Thị Thu Huyền, e-mail: dothithuhuyenleloi@gmail.com<br /> <br /> 76<br /> <br /> Thiết kế và sử dụng bộ câu hỏi định hướng bài học Chương Nhóm nitơ nhằm phát triển...<br /> <br /> (như tính trung thực, khách quan, có chí tiến thủ, không ngại khó, ngại khổ, kiên trì, nhẫn nại, lòng<br /> say mê khoa học, ý muốn thi đỗ, biến khó khăn thành thuận lợi..vv...) để chiếm lĩnh một lĩnh vực<br /> hiểu biết nào đó của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình”.<br /> Còn theo từ điển Giáo dục học – NXB Từ điển Bách Khoa 2001: “Tự học là quá trình tự<br /> mình hoạt động lĩnh hội tri thức khoa học và rèn luyện kĩ năng thực hành.<br /> Từ những quan niệm trên đây có thể nhận thấy rằng, tự học luôn đi cùng, gắn bó chặt chẽ<br /> với khái niệm tự thân. Tri thức, kinh nghiệm, kĩ năng của mỗi cá nhân chỉ được hình thành bền<br /> vững và phát huy hiệu quả thông qua các hoạt động tự thân ấy. Như vậy, tự học (Self - learning)<br /> là quá trình nỗ lực chiếm lĩnh tri thức của bản thân người học bằng hành động của chính mình,<br /> hướng tới những mục đích nhất định.<br /> NLTH là khả năng tự tìm tòi, nhận thức và vận dụng kiến thức vào tình huống mới hoặc<br /> tương tự với chất lượng cao, NLTH là năng lực hết sức quan trọng giúp con người có thể tự học<br /> suốt đời.<br /> NLTH bao gồm 3 thành tố và 7 tiêu chí.<br /> - Năng lực xác định được mục tiêu và nhiệm vụ học tập.<br /> + Xác định được mục tiêu học tập.<br /> + Xác định nhiệm vụ học tập.<br /> + Xác định các yêu cầu cần đạt được.<br /> - Năng lực lập kế hoạch tự học.<br /> + Hiểu rõ mục tiêu để đánh giá và tính toán những bước đi thích hợp, điều chỉnh được kế<br /> hoạch học tập.<br /> + Hình thành cách học tập, tự học phù hợp riêng và đạt được kết quả cao trong học tập của<br /> bản thân.<br /> - Năng lực tự đánh giá, rút kinh nghiệm và điều chỉnh quá trình học tập.<br /> + So sánh đối chiếu được kết quả học tập từ đó tự đánh giá, nhận thức bản thân.<br /> + Rút kinh nghiệm, tự điều chỉnh, bổ sung và tìm kiếm thông tin.<br /> <br /> 2.1.<br /> <br /> Câu hỏi định hướng bài học<br /> <br /> Bộ câu hỏi định hướng bài học bao gồm câu hỏi khái quát, câu hỏi bài học, câu hỏi nội<br /> dung và câu hỏi vận dụng. Đây là những thành phần quan trọng của kế hoạch bài dạy theo chương<br /> trình dạy học cho tương lai của Intel. Những câu hỏi này khuyến khích học sinh vận dụng những<br /> kĩ năng tư duy ở mức độ cao, giúp học sinh hiểu sâu, hiểu đúng bản chất các vấn đề học tập và<br /> hình thành hệ thống kiến thức, kĩ năng một cách vững chắc.<br /> Câu hỏi khái quát (Essential Questions) là dạng câu hỏi mang tính mở, khơi dậy sự thích<br /> thú, sự quan tâm của học sinh và chỉ ra được sự phong phú và phức tạp của một chủ đề nghiên cứu.<br /> Câu hỏi khái quát giúp học sinh hiểu sâu các vấn đề vì chúng đề cập đến những câu hỏi mấu chốt<br /> và những ý tưởng cốt lõi của một vấn đề. Những câu hỏi khái quát có những đặc điểm như:<br /> Câu hỏi bài học thường gắn với một nội dung bài học cụ thể, chúng được thiết kế để chỉ ra<br /> và khai thác những câu hỏi khái quát thông qua chủ đề. Câu hỏi bài học đưa ra các chỉ dẫn liên<br /> quan đến chủ đề và môn học cụ thể đối với các câu hỏi khái quát. Chúng thường mở ra và gợi ý<br /> các hướng nghiên cứu, bàn luận; Chúng khai thác các phương diện, tính phức tạp, phong phú của<br /> vấn đề và được dùng để khởi đầu cho một sự tranh luận.<br /> Tác dụng của câu hỏi đinh hướng bài học với sự phát triển năng lực tự học.<br /> - Định hướng hoạt động cho GV và HS vào những nội dung quan trọng. Tránh được tình<br /> trạng trình bày nông cạn, hời hợt, ngoài chủ đích.<br /> 77<br /> <br /> Đỗ Thị Thu Huyền<br /> <br /> - Giúp GV và HS đạt được các mục tiêu dạy học.<br /> - Dẫn dắt HS đến kiến thức thông qua hệ thống câu hỏi. Giúp HS học tập tốt hơn, nhanh<br /> hơn, thông minh và sâu sắc hơn.<br /> - Rèn luyện kĩ năng tổ chức và sử dụng kiến thức.<br /> - Rèn cho HS kĩ năng tư duy bậc cao, khơi dậy sự chú ý của HS, kích thích hứng thú học tập.<br /> Để phát huy được những tác dụng trên thì việc thiết kế và sử dụng bộ câu hỏi phải đáp ứng<br /> được những yêu cầu sau:<br /> - Bộ câu hỏi định hướng bài học cần hướng đến việc phát huy năng lực tư duy, kích thích<br /> được hứng thú học cho học sinh.<br /> - Hướng vào mục tiêu, chú ý các nội dung quan trọng.<br /> - Câu hỏi phải ngắn gọn, rõ ràng, dễ hiểu, ngôn ngữ trong sáng.<br /> - Đảm bảo tính vừa sức, số lượng vừa phải.<br /> - Bộ câu hỏi phải có tính logic cao, có sự gắn kết giữa câu hỏi khái quát, câu hỏi bài học,<br /> câu hỏi nội dung, câu hỏi vận dụng.<br /> - Đa dạng về hình thức và mức độ nhận thức của các câu hỏi.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Thiết kế bộ câu hỏi định hướng bài học<br /> <br /> Trong phạm vi bài viết này tôi xin trình bày bộ câu hỏi định hướng bài học trong bài AXIT<br /> NITRIC VÀ MUỐI NITRAT hóa 11 chương trình Nâng cao.<br /> BỘ CÂU HỎI ĐỊNH HƯỚNG BÀI HỌC<br /> Câu hỏi khái quát:<br /> Nitơ và các hợp chất của nó có ý nghĩa như thế nào đối với cuộc sống của chúng ta?<br /> Câu hỏi bài học<br /> Câu hỏi nội dung<br /> 1. Xác định công<br /> 1.1. Viết công thức e của N, O từ đó suy ra công thức cấu tạo của HNO3 .<br /> thức cấu tạo của<br /> 1.2 Cho biết kiểu liên kết trong phân tử HNO3 ?<br /> HNO3 ?<br /> 1.3. Tại sao trong HNO3 nitơ có số oxi hóa là +5 nhưng chỉ có hóa trị 4.<br /> 2. HNO3 có những<br /> tính chất vật lí gì?<br /> <br /> 3. Tính chất hóa<br /> học cơ bản của<br /> HNO3 là gì? Vì sao<br /> HNO3 lại có những<br /> tính chất đó?<br /> <br /> 78<br /> <br /> 2.1. Trình bày tính chất vật lí của HNO3<br /> 2.2 Tại sao HNO3 lại tan trong nước theo bất kì tỷ lệ nào?<br /> 2.2 Tại sao lọ đựng dd HNO3 đặc để lâu lại có màu vàng?<br /> .3.1. HNO3 thể hiện tính axit mạnh khi phản ứng với nhũng chất nào? Viết<br /> PTHH của các phản nứng đó?<br /> 3.2. HNO3 tác dụng với kim loại có giải phóng khí H2 không? Vì sao?<br /> 3.3. Dựa vào số oxi hoá của N trong HNO3 hãy dự đoán tính oxi hóa khử<br /> của HNO3 ?<br /> 3.4. HNO3 thể hiện tính oxi hóa mạnh khi tác dụng với những chất nào?<br /> Sản phẩm khử thu được là gì? Viết PTHH của các phản ứng xảy ra khi cho<br /> HNO3 tác dụng với Al, Fe, Cu, Mg các phản ứng đó xảy ra trong điều kiện<br /> nào?<br /> 3.5. Xác định số oxi hoá của N trong các phản ứng trên.<br /> 3.6. Dd HNO3 không tác dụng với kim loại vàng. Vậy dd nào có thể hòa tan<br /> vàng?<br /> 3.7 Viết PTHH của phản ứng khi cho HNO3 tác dụng với S, C, H2 S.<br /> <br /> Thiết kế và sử dụng bộ câu hỏi định hướng bài học Chương Nhóm nitơ nhằm phát triển...<br /> <br /> 4. HNO3 có những<br /> ứng dụng quan<br /> trọng nào?<br /> 5. HNO3 được điều<br /> chế như thế nào<br /> trong phòng thí<br /> nghiệm và trong<br /> công nghiệp?<br /> <br /> 6. Muối nitrat là gì,<br /> có nhũng tính chất<br /> nào?<br /> <br /> 7.Cho biết chu<br /> trình của nitơ trong<br /> tự nhiên.<br /> <br /> 4.1. Nêu các ứng dụng của HNO3 , các ứng dụng đó dựa trên những tính<br /> chất nào?<br /> 5.1. Trong phòng thí nghiệm, HNO3 được điều chế từ những hóa chất nào?<br /> Viết PTHH?<br /> 5.2 Vẽ sơ đồ bộ dụng cụ để điều chế HNO3 trong phòng thí nghiệm<br /> 5.2. Trạng thái của các chất tham gia phản ứng phải như thế nào? Tại sao?<br /> (có thể liên hệ bài HCl đã học ở lớp 10).<br /> 5.3. Quá trình sản xuất HNO3 trong công nghiệp qua mấy giai đoạn? Viết<br /> phương trình phản ứng ở từng giai đoạn.<br /> 6.1. Muối nitrat là gì?<br /> 6.2. Hãy cho biết một vài tính chất vật lí của muối nitrat (trạng thái, màu<br /> sắc, tính tan. . . ).<br /> 6.3. Ngoài tính chất chung của muối, muối nitrat còn có tính chất nào khác<br /> nữa? Viết PTHH minh họa.<br /> 6.4. Muối nitrat được nhận biết bằng hóa chất nào? Tại sao? Viết PTHH<br /> minh họa<br /> 6.5. Muối nitrat có ứng dụng quan trọng gì trong cuộc sống?<br /> 7.1. Cây xanh, động vật lấy nitơ ở dạng ion nào để chuyển thành protein<br /> thực vật, động vật?<br /> 7.2. Trong đất nitơ tồn tại dạng ion nào? Nó có thể bị chuyển hóa thành<br /> những chất nào?<br /> 7.3. Trong tự nhiên, còn sự chuyển hóa nào của nitơ nữa không?<br /> 7.4. Hãy khái quát chu trình nitơ trong tự nhiên?<br /> <br /> Câu hỏi vận dụng<br /> 1. Bằng kiến thức hóa học, hãy giải thích cơ sở khoa học của câu ca dao<br /> "Lúa chiêm lấp ló đầu bờ<br /> Hễ nghe tiếng sấm phất cờ mà lên"?<br /> 2. Dung dịch nào có thể hòa tan vàng và bạch kim?<br /> 3. Để phân biệt heroin với moocphin người ta có thể dùng hóa chất nào, tại sao?<br /> 4. Tại sao khi HNO3 đặc rơi vào da chỗ da đó lại bị chuyển thành màu vàng?<br /> 5 . Những hóa chất chính trong thuốc nổ đen là gì?<br /> Với bộ câu hỏi định hướng bài học đã thiết kế, kết hợp với các phương tiện trực quan như<br /> thí nghiệm hoá học, mô hình, tranh vẽ các dạng thù hình của các bon, giáo viên thiết kế các hoạt<br /> động học tập trên lớp cho học sinh và tài liệu hướng dẫn tự học với nội dung bài tập giúp học sinh<br /> chủ động trong việc chiếm lĩnh tri thức. Hình thành năng lực tự học cho học sinh đạt hiệu quả cao.<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Thiết kế công cụ đánh giá năng lực tự học của học sinh<br /> <br /> Bộ công cụ đánh giá năng lực tự học của HS cần đảm bảo đánh giá được các tiêu chí, biểu<br /> hiện của năng lực này. Do đó, ngoài các hình thức kiểm tra đánh giá mức độ nắm vững kiến thức,<br /> kĩ năng của HS, cần sử dụng thêm các công cụ đánh giá năng lực như bảng kiểm quan sát, phiếu<br /> tự đánh giá của HS hoặc phiếu hỏi, phỏng vấn GV, HS trong những tình huống, bối cảnh cụ thể.<br /> Để thiết kế bộ công cụ đánh giá năng lực tự học của HS, cần dựa vào các thành tố cấu trúc<br /> 79<br /> <br /> Đỗ Thị Thu Huyền<br /> <br /> của năng lực tự học và mức độ đạt được theo các tiêu chí đó. Từ các thành tố và tiêu chí (biểu hiện)<br /> của năng lực tự học, chúng tôi đã xây dựng các tiêu chí đánh giá và mức độ thể hiện các tiêu chí<br /> của năng lực này và trình bày trong bảng sau:<br /> TT NLTH<br /> <br /> Năng lực<br /> xác định<br /> mục tiêu học<br /> tập<br /> <br /> Tiêu chí( biểu<br /> hiện)<br /> <br /> 1. Xác định<br /> nhiệm vụ học<br /> tập dựa trên kết<br /> quả đã đạt được<br /> <br /> 2. Đặt mục tiêu<br /> học tập chi tiết,<br /> cụ thể, khắc<br /> phục<br /> những<br /> khía cạnh còn<br /> yếu kém.<br /> <br /> Năng lực<br /> lập kế hoạch<br /> và thực hiện<br /> cách học<br /> <br /> 3. Lập kế hoạch<br /> học tập<br /> <br /> 4. Đánh giá và<br /> điều chỉnh được<br /> kế hoạch học<br /> tập<br /> <br /> Năng lực<br /> lập kế hoạch<br /> và thực hiện<br /> cách học<br /> <br /> 80<br /> <br /> 5. Hình thành<br /> cách học tập<br /> riêng của bản<br /> thân<br /> <br /> Mức độ đánh giá năng lực tự học<br /> Mức 1<br /> Chưa đạt (0 4,0đ)<br /> <br /> Mức 2<br /> Đạt (4,5- 7,0đ)<br /> <br /> Mức 3<br /> Tốt (7,5- 10đ)<br /> <br /> Chưa xác định<br /> được nhiệm vụ<br /> học tập dựa trên<br /> kết quả đã đạt<br /> được<br /> <br /> Xác định được<br /> nhiệm vụ học<br /> tập dựa trên kết<br /> quả đã đạt được<br /> nhưng chưa đầy<br /> đủ hoặc chưa<br /> hợp lí<br /> <br /> Xác định được<br /> đầy đủ và hợp<br /> lí nhiệm vụ học<br /> tập dựa trên kết<br /> quả đã đạt được<br /> <br /> Chưa đặt được<br /> mục tiêu học<br /> tập cụ thể và<br /> chưa khắc phục<br /> được<br /> những<br /> khía cạnh còn<br /> yếu kém<br /> <br /> Đặt được mục<br /> tiêu học tập cụ<br /> thể nhưng chưa<br /> chi tiết đầy đủ,<br /> khắc phục được<br /> một số khía<br /> cạnh còn yếu<br /> kém<br /> <br /> Đặt ra được<br /> mục tiêu học<br /> tập cụ thể rõ<br /> ràng,<br /> đúng<br /> hướng,<br /> khắc<br /> phục<br /> được<br /> những<br /> khía<br /> cạnh còn yếu<br /> kém<br /> <br /> Lập được<br /> hoạch học<br /> nhưng chưa<br /> tiết, cụ thể<br /> hợp lí<br /> <br /> Lập kế hoạch<br /> chi tiết, cụ thể,<br /> hợp lí<br /> <br /> Chưa lập được<br /> kế hoạch học<br /> tập hoặc lập kế<br /> hoạch học tập<br /> sơ sài mang tính<br /> đối phó<br /> Chưa đánh giá<br /> và điều chỉnh<br /> được kế hoạch<br /> học tập hoặc<br /> đánh giá và điều<br /> chỉnh chưa đầy<br /> đủ<br /> Chưa<br /> hình<br /> thành được cách<br /> học riêng của<br /> mình, còn học<br /> theo cảm hứng,<br /> phong trào<br /> <br /> kế<br /> tập<br /> chi<br /> và<br /> <br /> Đánh giá và<br /> điều chỉnh được<br /> kế hoạch học<br /> tập nhưng chưa<br /> hợp lí<br /> <br /> Đánh giá chi<br /> tiết kế hoạch<br /> học tập và điều<br /> chỉnh hợp lí<br /> <br /> Hình<br /> thành<br /> được cách học<br /> riêng của mình<br /> nhưng chưa thật<br /> phù hợp với các<br /> môn học khác<br /> nhau<br /> <br /> Hình<br /> thành<br /> được cách học<br /> riêng của bản<br /> thân, phù hợp<br /> với đặc thù của<br /> môn học<br /> <br />