Thực trạng, nhu cầu và các điều kiện cần thiết để phát triển đào tạo bác sĩ gia đình ở Việt Nam

TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> <br /> THỰC TRẠNG, NHU CẦU VÀ CÁC ĐIỀU KIỆN CẦN THIẾT<br /> ĐỂ PHÁT TRIỂN ĐÀO TẠO BÁC SĨ GIA ĐÌNH Ở VIỆT NAM<br /> Trần Khánh Toàn1, Nguyễn Hoàng Long2, Phạm Lê Tuấn2<br /> 1<br /> <br /> Trường Đại học Y Hà Nội; 2Bộ Y tế<br /> <br /> Nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng, nhu cầu và các điều kiện cần thiết cho đào tạo bác sĩ gia đình<br /> (BSGĐ) thông qua phỏng vấn sâu, phỏng vấn bằng bảng hỏi mở với cán bộ lãnh đạo, quản lý, cán bộ<br /> chuyên môn và cán bộ đào tạo y tế ở trung ương và 7 tỉnh, thành phố. Kết quả cho thấy đào tạo bác sĩ gia<br /> đình là một nhu cầu tất yếu để nâng cao chất lượng y tế cơ sở. Trên 500 bác sĩ gia đình đã được đào tạo,<br /> song đội ngũ giảng viên của các trường còn thiếu và yếu, chưa có định hướng kế hoạch dài hạn cho đào tạo<br /> bác sĩ gia đình. 92% bác sĩ tuyến y tế cơ sở có nhu cầu đào tạo nâng cao, trong đó chỉ 29% có nguyện vọng<br /> đào tạo chuyên ngành bác sĩ gia đình. Cần đẩy mạnh tuyên truyền nâng cao nhận thức về bác sĩ gia đình;<br /> có quy định về vai trò, chức năng và cơ chế hoạt động của bác sĩ gia đình; có chiến lược đào tạo dài hạn và<br /> chính sách hỗ trợ cho cán bộ y tế cơ sở.<br /> Từ khoá: thực trạng, nhu cầu, điều kiện cần thiết, đào tạo, bác sĩ gia đình<br /> <br /> I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Mô hình bác sĩ gia đình ra đời từ những<br /> năm 1960 nhằm đáp ứng với sự thay đổi trong<br /> mô hình bệnh tật và nhu cầu sử dụng dịch vụ<br /> y tế của người dân ở các nước phát triển. Bác<br /> sĩ gia đình là những thầy thuốc chịu trách<br /> nhiệm chăm sóc sức khỏe toàn diện và liên<br /> tục cho tất cả các cá nhân trong bối cảnh gia<br /> đình, cho các gia đình trong bối cảnh cộng<br /> đồng, không phân biệt tuổi, giới, chủng tộc,<br /> bệnh tật cũng như điều kiện văn hoá và tầng<br /> lớp xã hội” [1]. Với những thế mạnh của mình,<br /> mô hình này đã cho thấy hiệu quả trong việc<br /> tăng cường khả năng tiếp cận và nâng cao<br /> chất lượng chăm sóc sức khỏe ở nhiều nước<br /> trên thế giới [2].<br /> Đào tạo nguồn nhân lực chuyên ngành y<br /> học gia đình chính là chìa khoá để phát triển<br /> và nhân rộng mô hình bác sĩ gia đình. Mặc dù<br /> Địa chỉ liên hệ: Trần Khánh Toàn, bộ môn Y học Gia đình,<br /> trường Đại học Y Hà Nội<br /> Email: tktoan@yahoo.com<br /> Ngày nhận:<br /> Ngày được chấp thuận:<br /> <br /> TCNCYH 82 (2) - 2013<br /> <br /> chia sẻ mục tiêu chung chăm sóc sức khoẻ<br /> liên tục và toàn diện cho người dân song vẫn<br /> có sự khác biệt trong các dịch vụ được cung<br /> cấp bởi bác sĩ gia đình trong các hệ thống<br /> chăm sóc sức khỏe của các nước. Đào tạo<br /> bác sĩ gia đình cũng phản ánh sự đa dạng của<br /> hệ thống dịch vụ chăm sóc sức khỏe và cộng<br /> đồng của các nước. Đại hội đồng Y tế thế giới<br /> đã thông qua nghị quyết kêu gọi các nước<br /> thành viên "đào tạo và đảm bảo đầy đủ số<br /> lượng nhân viên y tế, bao gồm cả bác sĩ gia<br /> đình” [3].<br /> Chăm sóc sức khoẻ ban đầu chú trọng<br /> công tác dự phòng tại tuyến y tế cơ sở là một<br /> trong những định hướng chiến lược quan<br /> trong trong công tác chăm sóc sức khoẻ nhân<br /> dân ở nước ta. Phát triển mô hình bác sĩ gia<br /> đình được kỳ vọng là một giải pháp quan<br /> trọng để nâng cao chất lượng dịch vụ y tế ở<br /> tuyến cơ sở và giảm tải cho các bệnh viện<br /> tuyến trên [4]. Tuy nhiên vẫn chưa có nhiều<br /> nghiên cứu về đào tạo và hoạt động của bác<br /> sĩ gia đình ở Việt Nam [5]. Nghiên cứu này<br /> nhằm đánh giá nhu cầu và thực trạng đào tạo<br /> 175<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> bác sĩ gia đình và đưa ra các khuyến cáo đề<br /> tăng cường đào tạo phát triển mô hình bác sĩ<br /> gia đình ở Việt Nam.<br /> <br /> II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> 1. Đối tượng<br /> Nghiên cứu được thực hiện tại 7 tỉnh,<br /> thành phố được lựa chọn có chủ đích ở cả 3<br /> miền và có tính đại diện tương đối cho các<br /> vùng sinh thái trong cả nước là Thái Nguyên,<br /> Hà Nội, Thừa Thiên Huế, Khánh Hòa, Đắc<br /> Lắc, thành phố Hồ Chí Minh, Cần Thơ. Các<br /> tỉnh này hoặc có dự án về bác sĩ gia đình<br /> đang được triển khai và đã có ít nhiều kinh<br /> nghiệm trong tổ chức, quản lý và sử dụng dịch<br /> vụ bác sĩ gia đình.<br /> <br /> tính dựa trên phần mềm EpiData và xử lý<br /> bằng phần mềm STATA phiên bản 12.0. Số<br /> liệu định tính được ghi âm hoặc ghi tốc ký sau<br /> đó gỡ băng hoặc đánh máy lại và thực hiện<br /> việc phân tích theo phương pháp phân tích<br /> nội dung.<br /> 3. Đạo đức nghiên cứu<br /> Tất cả các đối tượng tham gia trả lời phỏng<br /> vấn đều được giải thích rõ về nội dung và mục<br /> tiêu của nghiên cứu và tự nguyện tham gia.<br /> Các cuộc phỏng vấn sâu được ghi âm khi<br /> được phép hoặc được ghi tốc ký. Thông tin<br /> định lượng được nhập vào máy tính dưới<br /> dạng mã hoá và chỉ những thành viên có trách<br /> nhiệm trong nhóm nghiên cứu mới được tiếp<br /> cận. Kết quả nghiên cứu đều được trình bày<br /> dưới hình thức vô danh.<br /> <br /> 2. Phương pháp<br /> - Phỏng vấn sâu lãnh đạo sở y tế 7 tỉnh và<br /> lãnh đạo Trung tâm y tế của 2 huyện trong<br /> mỗi tỉnh về nhu cầu đạo tạo bác sĩ gia đình ở<br /> địa phương.<br /> - Phỏng vấn bằng bảng hỏi cấu trúc với 53<br /> bác sĩ làm công tác khám và điều trị tại 4 trạm<br /> y tế và 2 phòng khám bệnh viện đa khoa<br /> huyện/tỉnh và 02 phòng khám bác sĩ gia đình<br /> công và tư/tỉnh, nếu có.<br /> - Phỏng vấn sâu và phỏng vấn bằng bảng<br /> hỏi mở với lãnh đạo nhà trường và lãnh đạo<br /> bộ môn y học gia đình của các trường đại học<br /> y trên địa bàn về mô hình tổ chức, kế hoạch,<br /> chiến lược, nội dung chương trình và các vấn<br /> đề tồn tại vướng mắc trong đào tạo chuyên<br /> ngành y học gia đình.<br /> Nghiên cứu tổng hợp các văn bản chính<br /> sách, tài liệu sẵn có liên quan đến định hướng<br /> công tác chăm sóc sức khoẻ, hoạt động đào<br /> tạo chuyên ngành bác sĩ gia đình tại Việt Nam<br /> và ở một số nước trên thế giới.<br /> Số liệu định lượng được nhập vào máy<br /> 176<br /> <br /> III. KẾT QUẢ<br /> 1. Thực trạng công tác đào tạo y học<br /> gia đình<br /> Trong 5 trường đại học Y dược được khảo<br /> sát, chỉ có 4 trường (Hà Nội, Huế, Cần Thơ,<br /> Hải Phòng) thành lập bộ môn Y học gia đình<br /> với 23 cán bộ cơ hữu, phần lớn từ các chuyên<br /> ngành khác. Riêng trường Đại học Y Thái<br /> Nguyên vẫn giữ mô hình trung tâm với toàn<br /> bộ cán bộ giảng viên kiêm nhiệm.<br /> Việc đào tạo bác sĩ chuyên khoa cấp I y<br /> học gia đình được bắt đầu từ năm 2002 tại<br /> trường Đại học Y Hà Nội, sau đó được phát<br /> triển ra tất cả các trường trong cả nước và<br /> đến nay đã có 546 bác sĩ tốt nghiệp.<br /> Mã số đào tạo thạc sĩ y học gia đình đã<br /> được chấp thuận từ năm học 2010 - 2012<br /> song chưa thực hiện được do thiếu học viên.<br /> Hai đơn vị học trình y học gia đình được đưa<br /> vào chương trình đào tạo bác sĩ đa khoa<br /> nhưng phần lớn các trường chỉ có thể bắt đầu<br /> TCNCYH 82 (2) - 2013<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> triển khai từ năm học 2017 - 2018.<br /> Chương trình đào tạo bác sĩ chuyên khoa<br /> cấp I hiện vẫn còn nhiều bất cập:<br /> “… chương trình còn nặng nề, dàn trải<br /> nhiều nội dung nhưng không sâu, một số vấn<br /> <br /> đề không nắm vững, một số chuyên khoa chỉ<br /> đào tạo trong thời gian ngắn 2 - 3 tuần nên<br /> học viên cảm thấy chưa tự tin …” (Lãnh đạo<br /> bộ môn Y học gia đình).<br /> <br /> Biểu đồ 1. Số lượng học viên bác sĩ chuyên khoa cấp I y học gia đình qua các năm<br /> Cơ sở thực tập cho học viên bác sĩ gia<br /> đình hiện nay chủ yếu là tại các bệnh viện<br /> tuyến tỉnh và tuyến trung ương đóng trên địa<br /> bàn và chưa có các cơ sở thực hành chuẩn<br /> theo mô hình y học gia đình:<br /> “…Bộ môn còn thiếu giáo viên giảng dạy<br /> thực hành và chưa có phòng khám y học gia<br /> đình hoạt động đúng theo nguyên lý y học gia<br /> đình đã được dạy về lý thuyết…” (Lãnh đạo bộ<br /> môn Y học gia đình).<br /> 2. Nhu cầu đào tạo bác sĩ gia đình<br /> Mặc dù chưa khảo sát đầy đủ về nhu cầu<br /> của cộng đồng, tuy nhiên lãnh đạo của các<br /> trường đại học đều thừa nhận nhu cầu đào<br /> tạo bác sĩ gia đình. Cơ sở cho nhận định này<br /> là điều kiện kinh tế được cải thiện và mô hình<br /> bệnh tật thay đổi dẫn đến nhu cầu lớn hơn<br /> cho việc chăm sóc toàn diện, liên tục; mô hình<br /> bác sĩ gia đình đã cho thấy hiệu quả trong khi<br /> bác sĩ tuyến y tế cơ sở hiện nay không có<br /> nhiều cơ hội để học lên cao, ngoài việc đi theo<br /> con đường bác sĩ gia đình.<br /> <br /> TCNCYH 82 (2) - 2013<br /> <br /> Khảo sát 53 bác sĩ đang công tác tại các<br /> phòng khám, trạm y tế cho thấy, có 49 người<br /> có nhu cầu học lên (92%), trong số đó chỉ có<br /> 14 người mong muốn học về y học gia đình<br /> (29%). Bậc học được lựa chọn nhiều nhất là<br /> bác sĩ chuyên khoa cấp I, II đều là 16 người<br /> chiếm 33%. Ngoài ra có 9 bác sĩ mong muốn<br /> được đào tạo lại để cập nhật kiến thức. Có 18<br /> bác sĩ (37%) mong muốn được học tại chức<br /> và 17 bác sĩ mong muốn được học ngay tại<br /> địa phương (35%).<br /> Nhận thức của cộng đồng về bác sĩ gia<br /> đình vẫn còn hạn chế, ngay cả với cán bộ y<br /> tế. Kết quả khảo sát cho thấy mặc dù có<br /> 29/53 bác sĩ tại các cơ sở y tế đã từng nghe<br /> nói về y học gia đình, tuy nhiên chỉ có chưa<br /> đầy 1/3 trong số này hiểu đúng cơ bản về<br /> chuyên ngành.<br /> Trong khi lãnh đạo các trường Đại học Y<br /> dược đều cho rằng nhu cầu đào tạo về y học<br /> gia đình ở mức rất cao thì lãnh đạo của các<br /> cơ quan quản lý y tế địa phương lại bày tỏ thái<br /> độ dè dặt hơn.<br /> <br /> 177<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> “chuyên ngành y học gia đình chưa thu hút<br /> được người học, không có nguồn đào tạo do<br /> thiếu nhân lực cộng với sự thiếu quan tâm và<br /> <br /> 8%<br /> <br /> hiểu biết của dân và lãnh đạo cộng đồng”.<br /> (Lãnh đạo một Trung tâm y tế huyện).<br /> <br /> Không có nhu cầu<br /> <br /> 26%<br /> <br /> Có nhu cầu học YHGĐ<br /> <br /> 66%<br /> Có nhu cầu học<br /> chuyên ngành khác<br /> Biểu đồ 2. Nhu cầu học thêm của cán bộ tại các phòng khám<br /> Một lý do quan trọng là chức năng nhiệm<br /> vụ của bác sĩ gia đình chưa được quy định rõ<br /> ràng nên, như lời của một lãnh đạo sở y tế,<br /> “đến cả bản thân bác sĩ gia đình cũng chưa rõ<br /> chức năng nhiệm vụ của mình”. Bởi vậy khi so<br /> với các chuyên ngành lâm sàng khác thì<br /> chuyên ngành y học gia đình vẫn còn thiếu<br /> sức hấp dẫn.<br /> “…đa số học viên thì thích chọn bác sĩ đa<br /> khoa hoặc bác sĩ các chuyên khoa như Nội,<br /> Ngoại, Sản, Nhi,… mà ít chọn y học gia đình<br /> vì không thấy hấp dẫn…”. (lãnh đạo một sở<br /> y tế).<br /> Một lý do khác khiến cho chuyên ngành y<br /> học gia đình thiếu sức hấp dẫn là “…sau học<br /> xong vẫn làm việc tại tuyến xã phường không<br /> cải thiện được lương, thu nhập, chuyên<br /> môn...” (lãnh đạo một trường đại học y).<br /> 3. Các điều kiện cần thiết để phát triển<br /> đào tạo bác sĩ gia đình<br /> Một khi nhận thức được nâng cao, thái độ<br /> của người dân đối với việc sử dụng dịch vụ<br /> bác sĩ gia đình sẽ được cải thiện, nhu cầu đào<br /> tạo cũng sẽ tăng lên.<br /> “chỉ khi nào người dân hiểu rõ về bác sĩ gia<br /> đình, tìm đến với bác sĩ gia đình thì tự khắc<br /> 178<br /> <br /> nhu cầu đào tạo về Y học gia đình cũng sẽ<br /> tăng lên” (lãnh đạo một trường đại học y).<br /> Để thúc đẩy công tác đào tạo, Bộ Y tế cần<br /> có quy định rõ vai trò, vị trí của bác sĩ gia đình<br /> để tăng khả năng thu hút cán bộ y tế theo học<br /> và làm cơ sở cho lập kế hoạch, chiến lược<br /> đào tạo chuyên ngành y học gia đình.<br /> “…Bộ cũng cần xác định rõ vị trí công tác,<br /> chức năng nhiệm vụ của bác sĩ gia đình trong<br /> hệ thống y tế, nhất là vai trò chăm sóc sức<br /> khoẻ ban đầu ở tuyến y tế cơ sở…” (lãnh đạo<br /> một trường đại học y).<br /> Để đảm bảo chất lượng và hiệu quả đào<br /> tạo cần xây dựng các phòng khám bác sĩ gia<br /> đình chuẩn làm cơ sở thực hành cho học viên<br /> và rút kinh nghiệm nhân rộng mô hình. Các cơ<br /> chế hỗ trợ cho hoạt động của bác sĩ gia đình<br /> như quy định về chuyển tuyến, phản hồi thông<br /> tin, chi trả bảo hiểm y tế,... là hành lang pháp<br /> lý bắt buộc cho các phòng khám y học gia<br /> đình hoạt động.<br /> <br /> IV. BÀN LUẬN<br /> Với đội ngũ cán bộ, giảng viên mỏng, hầu<br /> hết các bộ môn y học gia đình ở các trường<br /> mới chỉ dừng lại ở việc giảng daỵ phần đại<br /> TCNCYH 82 (2) - 2013<br /> <br /> TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU Y HỌC<br /> cương về y học gia đình chứ chưa tham gia giảng<br /> dạy lâm sàng như ở các nước phát triển [6].<br /> Nhìn chung, các trường vẫn chưa có định<br /> hướng chiến lược dài hơi cho đào tạo y học<br /> gia đình nên vẫn còn lúng túng, bị động trong<br /> xác định đối tượng và loại hình đào tạo ưu<br /> tiên. Nguồn tuyển sinh đào tạo hiện chủ yếu<br /> vẫn dựa vào nhu cầu tự phát của cán bộ y tế<br /> cơ sở chứ chưa có đánh giá nhu cầu thực tế<br /> và kế hoạch thu hút học viên. Ngoại trừ các<br /> trường liên kết đào tạo với những địa phương<br /> có dự án hỗ trợ, số lượng học viên đang có xu<br /> hướng giảm, nhiều trường không duy trì được<br /> việc tuyển sinh hàng năm. Việc đánh giá đầy<br /> đủ hơn về nhu cầu đào tạo là hết sức cần thiết<br /> để có chiến lược tổng thể dài hạn cho đào tạo<br /> y học gia đình.<br /> Chương trình đào tạo bác sĩ chuyên khoa<br /> cấp I y học gia đình được phát triển kết hợp<br /> một phần chương trình bác sĩ đa khoa với<br /> chương trình y tế dự phòng, chăm sóc sức<br /> khỏe ban đầu chứ chưa căn cứ vào nhu cầu<br /> thực tế của cộng đồng, chức năng, nhiệm vụ,<br /> vị trí công tác của người học, mô hình bệnh<br /> tật, điều kiện nhân lực cũng như trang thiết bị<br /> sẵn có tại tuyến y tế cơ sở [6]. Hơn nữa, mô<br /> hình bệnh tật và trang thiết bị kỹ thuật tại các<br /> bệnh viện tuyến tỉnh, trung ương khác hẳn với<br /> ở tuyến y tế cơ sở. Bởi vậy việc đào tạo thực<br /> hành lâm sàng cần có sự sàng lọc, lựa chọn<br /> những khoa phòng phù hợp.<br /> Hiện nay đã có hàng trăm bác sĩ tốt nghiệp<br /> chuyên khoa cấp I Y học gia đình và trở về<br /> làm việc ở tuyến y tế cơ sở. Tuy nhiên chúng<br /> ta vẫn chưa có những nghiên cứu đầy đủ về ý<br /> kiến phản hồi của các cán bộ sau đào tạo về<br /> sự phù hợp của mô hình đào tạo, nội dung<br /> chương trình giảng dạy cũng như khả năng áp<br /> dụng các kiến thức đã học vào tình hình thực<br /> tế của địa phương [5].<br /> Mặc dù có hơn 8000 bác sĩ đang công tác<br /> TCNCYH 82 (2) - 2013<br /> <br /> tại các trạm y tế song trên thực tế, hiện nay<br /> các trường đều gặp khó khăn trong việc kêu<br /> gọi và thu hút học viên sau đại học. Điều đó<br /> chứng tỏ rằng chỉ đơn thuần dựa vào sự phát<br /> triển nhu cầu tự phát của cán bộ y tế cơ sở<br /> như hiện nay là chưa đủ để phát triển công<br /> tác đào tạo chuyên ngành y học gia đình.<br /> Việc đào tạo đồng loạt cho toàn bộ các bác<br /> sĩ đang công tác tại tuyến y tế cơ sở là không<br /> khả thi. Thay vào đó đòi hỏi các trường phải<br /> đa dạng hoá các loại hình đào tạo, tăng<br /> cường đào tạo liên tục tại địa phương, đào tạo<br /> bổ sung cập nhật kiến thức và thay đổi thái độ<br /> thực hành theo hướng y học gia đình. Mô hình<br /> đào tạo tại chỗ theo tín chỉ và từng bước<br /> chuẩn hoá kiến thức, kỹ năng như ở một số<br /> nước phát triển có thể được tham khảo và áp<br /> dụng đối với các cán bộ y tế đang công tác tại<br /> các trạm y tế [6].<br /> Nhu cầu đào tạo về y học gia đình chưa<br /> cao bởi đây là một chuyên ngành mới, độ bao<br /> phủ còn thấp, khái niệm bác sĩ gia đình vẫn<br /> còn khá xa lạ với cả cộng đồng lẫn cán bộ y<br /> tế. Để mở rộng đào tạo, trước hết cần có biện<br /> pháp để nâng cao nhận thức của người dân<br /> về chuyên ngành này. Ngoài việc tăng cường<br /> công tác tuyên truyền, cần phải có quy định rõ<br /> rằng về chức năng nhiệm vụ của bác sĩ gia<br /> đình. Điều này không chỉ giúp người dân hiểu<br /> rõ hơn về bác sĩ gia đình mà còn góp phần<br /> làm tăng tỷ lệ sinh viên đăng ký theo học<br /> chuyên ngành y học gia đình [7].<br /> Kinh nghiệm từ các nước phát triển cho<br /> thấy, mô hình bác sĩ gia đình đều được vận<br /> hành thành công trong cơ chế công - tư kết<br /> hợp. Đào tạo bác sĩ gia đình cần phải được<br /> đặt ra đối với hệ thống y tế tư nhân, trước mắt<br /> tập trung đào tạo định hướng, cập nhật bổ<br /> sung kiến thức và khuyến khích hành nghề<br /> theo định hướng y học gia đình, sau đó từng<br /> bước đào tạo chuyên khoa sau đại học.<br /> 179<br /> <br />