Tích hợp giáo dục môi trường trong dạy học môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2017, Vol. 62, Iss. 4, pp. 158-164<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2017-0068<br /> <br /> TÍCH HỢP GIÁO DỤC MÔI TRƯỜNG TRONG DẠY HỌC<br /> MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG<br /> Phạm Việt Thắng<br /> <br /> Khoa Lí luận Chính trị - Giáo dục Công dân, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Giáo dục môi trường cho học sinh là một vấn đề có ý nghĩa quan trọng đối với<br /> việc nâng cao ý thức và hành động bảo vệ môi trường cho các công dân tương lai. Trong<br /> nhà trường Trung học phổ thông, Giáo dục công dân là môn học có thể tích hợp nhiều nội<br /> dung giáo dục môi trường nhưng trên thực tế chưa được thực hiện một cách tự giác và có<br /> hệ thống. Để việc này đạt được hiệu quả thì người giáo viên cần phải được bồi dưỡng và<br /> cập nhật thường xuyên kiến thức về phương pháp và kĩ thuật dạy học tích hợp, các kiến<br /> thức về môi trường. Bên cạnh đó, các nhà trường phổ thông cần phối hợp với chính quyền<br /> và các đoàn thể xã hội tại địa phương, các tổ chức bảo vệ môi trường. . . tổ chức các hoạt<br /> động ngoại khóa cho học sinh gắn với các hoạt động bảo vệ môi trường nhằm đưa công tác<br /> giáo dục môi trường được diễn ra thường xuyên và đi vào thực chất<br /> Từ khóa: Tích hợp, Giáo dục môi trường, Giáo dục môi trường ở trường trung học phổ<br /> thông, Giáo dục công dân.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Một trong những khủng hoảng mà nhân loại đã và đang phải đối mặt là khủng hoảng môi<br /> trường, đó là các suy thoái về chất lượng môi trường sống trên quy mô toàn cầu, đe dọa cuộc sống<br /> của loài người trên trái đất. Những biểu hiện chủ yếu của khủng hoảng môi trường là ô nhiễm<br /> không khí vượt tiêu chuẩn cho phép tại các đô thị và khu công nghiệp, hiệu ứng nhà kính gia tăng<br /> làm biến đổi khí hậu toàn cầu, tầng ô zôn bị phá hủy, sa mạc hóa đất đai, nguồn nước sạch bị ô<br /> nhiễm với mức độ ngày càng gia tăng, suy giảm mạnh đa dạng sinh học, chất thải đang gia tăng<br /> nhanh chóng cả về số lượng và mức độ độc hại. . . Chính vì vậy, ở nhiều quốc gia trên thế giới, từ<br /> những thập niên 70 của thế kỉ trước giáo dục môi trường (GDMT) đã trở thành một nội dung giáo<br /> dục quan trọng được đưa vào trong nhà trường. Nhiều công trình nghiên cứu không chỉ đề cập đến<br /> hoạt động GDMT với vị trí như một hoạt động giáo dục độc lập mà còn đề cập đến vấn đề tích hợp<br /> lồng ghép nội dung GDMT trong các môn học (tự nhiên và xã hội) nhằm tăng cường GDMT cho<br /> học sinh (HS). Tùy theo cách tiếp cận và quan niệm mà nội dung GDMT ở các nước được đưa vào<br /> trong chương trình giáo dục ở nhà trường với các mức độ khác nhau.<br /> Ở Việt Nam, ngày 17/10/2001 Thủ tướng Chính phủ đã ra Quyết định số 1363/QĐ-TTg về<br /> việc phê duyệt đề án “Đưa các nội dung bảo vệ môi trường vào hệ thống giáo dục quốc dân”. Hiện<br /> nay GDMT đã và đang tiến hành theo hướng tích hợp trong một số môn học như Sinh học, Địa lí,<br /> Giáo dục công dân (GDCD). . . Trong những năm gần đây đã có nhiều công trình đi vào nghiên<br /> Ngày nhận bài: 12/12/2016. Ngày nhận đăng: 4/5/2017.<br /> Liên hệ: Phạm Việt Thắng, e-mail: vietthang271077@yahoo.com<br /> <br /> 158<br /> <br /> Tích hợp giáo dục môi trường trong dạy học môn giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông<br /> <br /> cứu vấn đề này. Có thể kể đến các công trình như: Thiết kế bài giảng khai thác nội dung giáo dục<br /> môi trường trong sách giáo khoa Địa lí phổ thông (2004) của nhóm tác giả Nguyễn Thị Thu Hằng,<br /> Đoàn Thị Thanh Phương [1], Giáo dục bảo vệ môi trường trong môn hóa học Trung học phổ thông<br /> (2008) của tập thể tác giả Phan Thị Lạc, Trần Thị Nhung, Đặng Thị Oanh, Cao Thị Thặng, Vũ<br /> Anh Tuấn [2], Dạy học tích hợp giáo dục môi trường trong bài Dầu mỏ, khí thiên nhiên – Hóa học<br /> 9 ở trường Trung học cơ sở (2016) của Phạm Thị Bình, Đỗ Thị Quỳnh Mai, Bùi Thị Thủy [3], Tập<br /> huấn bồi dưỡng, nâng cao nhận thức, kiến thức, kĩ năng về giáo dục bảo vệ môi trường cho giáo<br /> sinh Trường Đại học Sư phạm Hà Nội (ngành Sinh học, Địa lí, GDCD) (2016) của tác giả Ngô Thị<br /> Hải Yến [4].v.v..<br /> Đối với môn GDCD, đây là môn học có thể tích hợp nhiều nội dung GDMT xuyên suốt từ<br /> lớp 10 đến lớp 12 nhưng trên thực tế chưa được thực hiện một cách tự giác và có hệ thống. Chính<br /> vì vậy, việc nghiên cứu Tích hợp giáo dục môi trường trong môn GDCD ở trường THPT là một<br /> vấn đề có ý nghĩa quan trọng đối với việc nâng cao ý thức và hành động bảo vệ môi trường cho<br /> học sinh hiện nay.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Tích hợp GDMT trong dạy học môn GDCD ở trường THPT<br /> <br /> 2.1.1. Tích hợp GDMT trong dạy học<br /> * Giáo dục môi trường<br /> Giáo dục môi trường là một quá trình thông qua các hoạt động giáo dục chính quy và không<br /> chính quy nhằm giúp con người có được sự hiểu biết, kĩ năng và giá trị tạo điều kiện cho họ tham<br /> gia vào phát triển một xã hội bền vững về sinh thái.<br /> Mục đích của giáo dục môi trường: là làm cho cá nhân và các cộng đồng hiểu được bản chất<br /> phức tạp của môi trường là kết quả tương tác của nhiều nhân tố sinh học, lí học, xã hội, kinh tế và<br /> văn hóa; mang đến cho họ kiến thức, nhận thức về giá trị, thái độ và hành động nhằm giữ gìn và<br /> bảo tồn môi trường một cách bền vững cho cả thế hệ hiện tại và tương lai<br /> Mục tiêu của giáo dục môi trường:<br /> - Một là, hiểu biết bản chất của các vấn đề môi trường, trang bị cho các đối tượng được giáo<br /> dục các kiến thức về môi trường như: tính phức tạp, quan hệ nhiều mặt, nhiều chiều, tính hạn chế<br /> của tài nguyên thiên nhiên và khả năng chịu tải của môi trường, mối quan hệ chặt chẽ giữa môi<br /> trường và phát triển, giữa môi trường địa phương, vùng, quốc gia với môi trường khu vực và toàn<br /> cầu..<br /> - Hai là, định hướng xây dựng thái độ, cách đối xử thân thiện với môi trường. Nhận thức<br /> được ý nghĩa, tầmquan trọng của các vấn đề môi trường như một nguồn lực để sinh sống, lao động<br /> và phát triển, đối với bản thân mỗi cá nhân cũng như đối với cộng đồng, quốc gia của họ và quốc<br /> tế, từ đó có thái độ, cách ứng xử đúng đắn trước các vấn đề môi trường, xây dựng cho mình quan<br /> niệm đúng đắn về ý thức trách nhiệm, về giá trị nhân cách để dần hình thành các kĩ năng thu thập<br /> số liệu và phát triển sự đánh giá thẩm mĩ.<br /> - Ba là, có tri thức, kĩ năng, phương pháp hành động để nâng cao năng lực trong việc lựa<br /> chọn phong cách sống thích hợp với việc sử dụng một cách hợp lí và khôn ngoan các nguồn tài<br /> nguyên thiên nhiên, để họ có thể tham gia hiệu quả vào việc phòng ngừa và giải quyết các vấn đề<br /> môi trường cụ thể tại nơi ở và làm việc.<br /> * Tích hợp GDMT trong dạy học<br /> Tích hợp là một khái niệm rộng, được sử dụng trong nhiều lĩnh vực. Tích hợp trong dạy học<br /> 159<br /> <br /> Phạm Việt Thắng<br /> <br /> được hiểu là sự kết hợp, tổ hợp các nội dung từ các môn học, lĩnh vực học tập khác nhau thành một<br /> môn học mới hoặc lồng ghép các nội dung cần thiết vào những nội dung vốn có của một môn học.<br /> Tích hợp GDMT vào dạy học là sự kết hợp một cách tự giác và có hệ thống các kiến thức<br /> GDMT và kiến thức môn học thành một thể thống nhất, gắn bó chặt chẽ với nhau dựa trên những<br /> nguyên tắc nhất định. Sự tích hợp GDMT vào môn GDCD có thể phân thành 2 dạng:<br /> - Dạng lồng ghép: Kiến thức GDMT đã có trong chương trình và sách giáo khoa (SGK);<br /> - Dạng liên hệ: Các kiến thức GDMT không được đưa vào chương trình và SGK, nhưng<br /> dựa vào nội dung bài học, giáo viên (GV) có thể bổi sung kiến thức GDMT có liên quan vào bài<br /> học một cách hợp lí qua giờ dạy trên lớp.<br /> Các mức độ tích hợp<br /> - Mức độ toàn phần: Mục tiêu và nội dung của bài học hoặc của chương phù hợp hoàn toàn<br /> với mục tiêu và nội dung của GDMT. Ví dụ: Bài 15 (lớp 10) Công dân với một số vấn đề cấp thiết<br /> của nhân loại; Bài 12 (lớp 11) Chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường. . .<br /> - Mức độ từng bộ phận: Chỉ có một phần bài học có mục tiêu và nội dung giáo dục bảo vệ<br /> môi trường. Ví dụ, Bài 4 (lớp 11) Cạnh tranh trong sản xuất và lưu thông hàng hóa, nội dung có<br /> thể tích hợp GDMT là mục 3.b: ảnh hưởng hai mặt của cạnh tranh đối với môi trường; sự tác động<br /> của con người đến với môi trường và đạo đức môi trường. . .<br /> - Mức độ liên hệ: Bài học có một số nội dung có thể liên hệ với nội dung về GDMT nói<br /> chung hoặc giáo dục bảo vệ môi trường ở địa phương, gần gũi với HS. Giáo viên chú ý liên hệ một<br /> cách hợp lí, vừa sức. Ví dụ, bài 13 (lớp 11) Chính sách giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ,<br /> văn hóa, giáo viên có thể liên hệ đến việc phát triển công nghệ xanh, thân thiện với môi trường ở<br /> các nước phát triển và ở Việt Nam hiện nay .<br /> Bên cạnh đó, do yêu cầu quan trọng của GDMT là vấn đề thực hành, hình thành các kĩ năng,<br /> thói quen, phương pháp hành động cụ thể để HS có thể tham gia có hiệu quả vào các bảo vệ môi<br /> trường nên cần quan tâm đến các hoạt động ngoại khóa, các hoạt động trải nghiệm sáng tạo có thể<br /> tích hợp nội dung GDMT như: sinh hoạt câu lạc bộ, các hoạt động dự án, các hoạt động khác liên<br /> quan đến bảo vệ môi trường do các tổ chức đoàn thể xã hội, các tổ chức bảo vệ môi trường.v.v.. tổ<br /> chức.<br /> <br /> 2.1.2. Nguyên tắc và yêu cầu tích hợp nội dung GDMT trong môn GDCD ở trường THPT<br /> * Các nguyên tắc tịch hợp hợp nội dung GDMT trong môn GDCD ở trường THPT<br /> Khi tích hợp GDMT qua các môn học ở nhà trường phổ thông thì cần phải đảm bảo các<br /> nguyên tắc sau:<br /> Thứ nhất, phải đảm bảo mục tiêu và nội dung bài học, không biến thể bài học của bộ môn<br /> thành bài học về GDMT, không làm nặng thêm kiến thức bài học<br /> Thứ hai, khai thác nội dung GDMT có chọn lọc, cần tập trung khai thác những nội dung<br /> GDMT phù hợp với từng chương, từng bài, tránh tràn lan, tuỳ tiện.<br /> Thứ ba, phải đảm bảo tính vừa sức và phát huy cao độ các hoạt động tích cực, nhận thức<br /> của học sinh, tận dụng tối đa mọi khả năng có thể ở trong và ngoài lớp học để học sinh được tiếp<br /> xúc với môi trường cụ thể, sinh động thông qua các trò chơi trong sân trường, các buổi tham quan<br /> dã ngoại, tổ chức thi vẽ tranh, thi tái chế chất thải, cắm trại, biểu diễn văn nghệ, trò chơi đóng vai...<br /> Thứ tư, phải dựa trên đời sống cộng đồng tại địa phương và trên tinh thần hợp tác. Phải huy<br /> động được nhiều người tham gia và có tính thực tế.<br /> * Yêu cầu về nội dung GDMT<br /> Yêu cầu về kiến thức về GDMT cần khai thác để tích hợp bao gồm:<br /> 160<br /> <br /> Tích hợp giáo dục môi trường trong dạy học môn giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông<br /> <br /> Một là, cung cấp cho HS sự hiểu biết về vai trò của môi trường tự nhiên đối với sự tồn tại<br /> và phát triển của xã hội loài người; Tác động đa chiều của con người đến môi trường, ô nhiễm môi<br /> trường và những hậu quả của nó; Quan hệ giữa phát triển và môi trường, dân số, sự bùng nổ dân<br /> số và sức ép của nó đối với kinh tế - xã hội và môi trường.<br /> Hai là, giáo dục các giá trị, hành vi, ứng xử, sự tôn trọng của con người đối với nhau và đối<br /> với tự nhiên. Chỉ khi nào con người thực sự tự giác tôn trọng sự sống của các sinh vật khác trên<br /> trái đất thì lúc đó con người mới thực sự sống hài hòa với thiên nhiên. Quan hệ đạo đức giữa con<br /> người với tự nhiên nói chung và môi trường nói riêng chỉ có được khi dựa trên nền tảng quan niệm<br /> con người và tự nhiên là “cùng loại” và “đồng đẳng”.<br /> Ba là, giáo dục hiểu biết về sự quản lí của Nhà nước đối với các vấn đề môi trường bằng<br /> nhiều công cụ khác nhau, trong đó chủ yếu là các công cụ tài chính và pháp luật về môi trường.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Các bước tích hợp và địa chỉ tích hợp GDMT trong dạy học môn GDCD<br /> <br /> 2.2.1. Các bước tích hợp GDMT trong dạy học môn GDCD<br /> Để thực hiện tích hợp các nội dung GDMT vào dạy học môn Giáo dục công dân, giáo viên<br /> có thể tiến hành theo các bước sau:<br /> * Bước 1. Lựa chọn bài<br /> Giáo viên căn cứ vào SGK để lựa chọn những bài mà kiến thức có thể cho phép tích hợp<br /> được nội dung GDMT. Có thể đưa ra 3 loại bài sau:<br /> - Loại bài 1. Nội dung của bài hoàn toàn phù hợp với nội dung GDMT<br /> - Loại bài 2. Trong bài có một hoặc nhiều mục có thể tích hợp từng phần nội dung GDMT<br /> - Loại bài 3. Trong bài có một hay nhiều nội dung có khả năng liên hệ, bổ sung kiến thức<br /> môi trường mà SGK chưa đề cập.<br /> * Bước 2. Xác định mức độ tích hợp nội dung GDMT vào môn học<br /> Sau khi chọn và phân loại bài, giáo viên cần xác định mức độ tích hợp phù hợp. Có thể lựa<br /> chọn một trong các mức độ sau đây:<br /> - Mức độ 1. Nội dung kiến thức của bài phần lớn phù hợp với nội dung GDMT Ở mức độ<br /> này, giáo viên căn cứ vào nội dung sẵn có trong bài để triển khai và khắc sâu nội dung GDMT<br /> - Mức độ 2. Căn cứ vào nội dung kiến thức của bài để lựa chọn nội dung GDMT cần bổ<br /> sung hoặc liên hệ thực tiễn. Ở mức độ này nội dung GDMT đưa vào bài không nhiều.<br /> - Mức độ 3. Chọn lọc những nội dung GDMT thích hợp dưới dạng các ví dụ, các liên hệ<br /> thực tiễn để đưa vào bài một cách hợp lí.<br /> * Bước 3. Xác định kiến thức GDMT để tích hợp vào bài<br /> Khi tích hợp nội dung GDMT giáo viên phải đảm bảo các nguyên tắc đã nêu ở trên, đồng<br /> thời yêu cầu giáo viên phải nắm chắc những kiến thức về môi trường cũng như các mục tiêu và nội<br /> dung của GDMT một cách hiệu quả.<br /> * Bước 4. Lựa chọn phương pháp dạy học tích hợp<br /> Khi tích hợp, lồng ghép nội dung GDMT trong dạy học môn GDCD giáo viên nên kết hợp<br /> sử dụng các phương pháp dạy học tích cực để có hiệu quả cao như: phương pháp trực quan (sử<br /> dụng tư liệu, tranh ảnh, thí nghiệm. . . ), phương pháp dự án, phương pháp tình huống, nghiên cứu<br /> trường hợp điển hình.v.v.. kết hợp sử dụng các kĩ thuật dạy học tích cực như kĩ thuật “KWLH,<br /> XYZ và 321”.v.v..<br /> * Bước 5. Kiểm tra, đánh giá<br /> 161<br /> <br /> Phạm Việt Thắng<br /> <br /> - Đánh giá theo chuẩn và sản phẩm đầu ra: không chỉ kiểm tra kiến thức, mà quan trọng là<br /> kiểm tra kĩ năng (kĩ năng nhận xét, đánh giá, các kĩ năng vận dụng bài học để giải quyết vấn đề,<br /> tình huống và thực hành trong cuộc sống), kiểm tra thái độ, tình cảm của học sinh đối với các vấn<br /> đề về môi trường. Từ đó thúc đẩy học sinh tích cực rèn luyện theo yêu cầu của các mục tiêu bài<br /> học.<br /> - Đảo bảo tính khách quan, toàn diện, khoa học và trung thực trong kiểm tra đánh giá.<br /> - Căn cứ theo chuẩn kiến thức, kĩ năng, thái độ của môn học và kiến thức, kĩ năng và thái<br /> độ dạy học tích hợp GDMT để xây dựng nội dung và hình thức kiểm tra.<br /> Giáo viên cũng nên hướng dẫn học sinh phát triển kĩ năng tự đánh giá, tạo điều kiện thuận<br /> lợi để học sinh được tham gia đánh giá lẫn nhau. Tự đánh giá đúng và điều chỉnh hoạt động kịp<br /> thời là năng lực rất cần cho học sinh. Một điểm cần chú ý trong việc đánh giá đó phải là đánh giá<br /> dựa trên quá trình, tránh tập trung đánh giá cuối học kì và đa dạng các hoạt động đánh giá để người<br /> học có cơ hội thể hiện sự tiến bộ của mình trong quá trình học.<br /> Căn cứ vào những yêu cầu trên, có thể sử dụng các phương pháp kiểm tra đánh giá như:<br /> nghiên cứu sản phẩm học tập của học sinh, quan sát trên lớp, hỏi vấn đáp, tự đánh giá và đánh giá<br /> đồng đẳng trước khi vào bài học (đánh giá kiến thức đã được học), trong quá trình học và kiểm tra<br /> sau bài học.<br /> <br /> 2.2.2. Gợi ý địa chỉ và nội dung tích hợp trong môn GDCD<br /> Lớp<br /> <br /> Địa chỉ tích hợp<br /> <br /> 10<br /> <br /> Bài 5: Cách thức vận động, phát triển của<br /> sự vật, hiện tượng<br /> Bài 9: Con người là chủ thể của lịch sử và<br /> là mục tiêu của xã hội<br /> Bài 10: Quan niệm về đạo đức<br /> <br /> Bài 13: Công dân với cộng đồng<br /> <br /> Bài 14: Công dân với sự nghiệp xây dựng<br /> và bảo vệ Tổ quốc<br /> <br /> Bài 15: Công dân với một số vấn đề cấp<br /> thiết của nhân loại<br /> <br /> 162<br /> <br /> Nội dung GDMT<br /> - Những tác động của con người gây biến<br /> đổi môi trường.<br /> - Ô nhiễm môi trường ảnh hưởng đến sức<br /> khỏe và sự phát triển của con người.<br /> - Hiểu được mục tiêu phát triển bền vững<br /> của xã hội gắn với môi trường.<br /> - Đạo đức môi trường.<br /> - Biết hợp tác trong công tác bảo vệ môi<br /> trường.<br /> - Tôn trọng pháp luật về bảo vệ môi trường.<br /> - Trách nhiệm của công dân trong việc gìn<br /> giữ, bảo vệ môi trường (trong cộng đồng<br /> nơi cư trú, nhà trường, lớp học v.v..).<br /> - Bảo vệ môi trường là trách nhiệm của<br /> mọi công dân, góp phần bảo vệ Tổ quốc<br /> xanh, sạch, đẹp hơn.<br /> - Trách nhiệm của công dân trong việc gìn<br /> giữ, bảo vệ môi trường (trong cộng đồng<br /> nơi cư trú, nhà trường, lớp học v.v..).<br /> - Ô nhiễm môi trường và Đạo đức môi<br /> trường.<br /> - Mối quan hệ giữa phát triển kinh tế với<br /> bảo vệ môi trường.<br /> - Tác động của dân số đến môi trường.<br /> <br />