Tìm hiểu quan hệ dòng họ trong hoạt động cúng giỗ ở nông thôn: Qua khảo sát việc thực thao lế giỗ tạo tại làng Đại Kim, xã Đồng Tiến, huyện Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên - Đinh Thị Phương Thảo

Sù kiÖn-NhËn ®Þnh X· héi häc sè 1 (81), 2003 65<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T×m hiÓu quan hÖ dßng hä<br /> trong ho¹t ®éng cóng giç ë n«ng th«n<br /> (Qua kh¶o s¸t viÖc thùc thao lÔ giç t¹i<br /> lµng §¹i Kim, x· §ång TiÕn, huyÖn Phæ Yªn, tØnh Th¸i Nguyªn)<br /> <br /> §inh ThÞ Ph−¬ng Th¶o<br /> <br /> <br /> <br /> Dßng hä cã mét vai trß vµ vÞ trÝ quan träng trong cuéc sèng cña ng−êi ViÖt. Nã<br /> võa lµ mét thiÕt chÕ x· héi c¬ b¶n mang tÝnh truyÒn thèng vµ kÕ tiÕp, võa lµ mét m«i<br /> tr−êng v¨n hãa ®Æc thï. Tõ sau kho¸n 10 (1988), khi c¸c hé gia ®×nh n«ng d©n ®−îc<br /> x¸c ®Þnh trë l¹i lµ ®¬n vÞ kinh tÕ tù chñ, th× dßng hä vµ c¸c quan hÖ dßng hä cã sù<br /> phôc h−ng m¹nh mÏ, ¶nh h−ëng kh«ng nhá tíi ®êi sèng kinh tÕ - v¨n hãa - x· héi.<br /> Bµi viÕt nµy ®i vµo t×m hiÓu tÝnh cè kÕt trong ®êi sèng v¨n hãa - tÝn ng−ìng,<br /> mµ cô thÓ lµ ho¹t ®éng thùc thao viÖc giç, qua kh¶o s¸t x· héi häc nhãm chi hä<br /> NguyÔn §oµi, t¸ch tõ hä gèc ë vïng ch©u thæ s«ng Hång lªn c− tró t¹i Trung du B¾c<br /> Bé (lµng §¹i Kim, x· §ång TiÕn, huyÖn Phæ Yªn, tØnh Th¸i Nguyªn). Kh¶o s¸t ®−îc<br /> tiÕn hµnh vµo th¸ng 3 n¨m 2001.<br /> Ph−¬ng ph¸p thu thËp th«ng tin cô thÓ ®−îc vËn dông trong nghiªn cøu nµy lµ<br /> pháng vÊn s©u (5 ®èi t−îng lµ c¸c thµnh viªn cña nhãm dßng hä NguyÔn §oµi ®−îc lùa<br /> chän cã tÝnh tíi yÕu tè løa tuæi, giíi, uy tÝn x· héi, vai trß trong dßng hä) vµ pháng vÊn<br /> nhãm (thùc hiÖn víi mét nhãm gåm 5 ®èi t−îng lµ ®¹i diÖn cña nhãm dßng hä NguyÔn<br /> §oµi vµ c¸c dßng hä kh¸c trong ®Þa bµn nghiªn cøu). Ngoµi ra, nghiªn cøu còng sö<br /> dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch t− liÖu cã s½n, ph−¬ng ph¸p quan s¸t...<br /> Lµng §¹i Kim lµ mét trong 5 th«n cña x· §ång TiÕn - mét x· nöa trung du,<br /> nöa ®ång b»ng thuéc huyÖn Phæ Yªn, tØnh Th¸i Nguyªn.<br /> Lµng §¹i Kim h×nh thµnh chñ yÕu bëi d©n c− cã nguån gèc tõ cïng mét khu vùc<br /> n«ng th«n truyÒn thèng ë ch©u thæ s«ng Hång nªn cÊu tróc vµ ph©n chia ®Þa vùc cña<br /> lµng cã nhiÒu nÐt t−¬ng ®ång mang¨ùc ®iÓm cña lµng cæ truyÒn so víi khu vùc quª gèc,<br /> ch©u thæ s«ng Hång. VÒ c¬ b¶n, tÝnh chÊt c− tró theo quan hÖ hä hµng vÉn lµ ®¸ng kÓ so<br /> víi quan hÖ l¸ng giÒng. C− ngô gÇn nhau ®Ó n−¬ng tùa vµo nhau khi rñi ro, lóc hiÓm<br /> nghÌo lµ nguyªn nh©n quan träng cña sù cè kÕt dßng hä. Quan hÖ huyÕt thèng ®−îc bæ<br /> sung thªm b»ng quan hÖ ®Þa vùc cµng lµm cho dßng hä thªm v÷ng ch¾c, æn ®Þnh.<br /> Tíi nay, toµn bé c− d©n §¹i Kim lµ d©n di c− tíi tõ ch©u thæ s«ng Hång, mµ<br /> hÇu hÕt gåm ng−êi gèc c¸c lµng thuéc x· V¨n M«n, Yªn Phong, B¾c Ninh, trong ®ã<br /> hä NguyÔn §oµi lµ hä ®«ng nhÊt.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 66 T×m hiÓu quan hÖ dßng hä trong ho¹t ®éng cóng giç ë n«ng th«n<br /> <br /> XÐt vÒ lÞch sö di tró, nhãm dßng hä NguyÔn §oµi ë khu vùc §¹i Kim ®−îc<br /> t¸ch ra tõ dßng hä NguyÔn §oµi gèc, hiÖn cßn mét bé phËn lín ®ang c− tró t¹i lµng<br /> Quan §×nh, x· V¨n M«n, huyÖn Yªn Phong, tØnh B¾c Ninh. Tõ §¹i Kim vÒ Quan<br /> §×nh kho¶ng 40 km, ®i vÒ thuËn tiÖn. Cuéc di c− cña nhãm hä NguyÔn §oµi b¾t ®Çu<br /> tõ giai ®o¹n tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, tíi nay ®−îc kho¶ng h¬n 70 n¨m, víi 4 ®êi<br /> sinh sèng ë khu vùc §¹i Kim. Lý do di c− chñ yÕu lµ khã kh¨n vÒ kinh tÕ, kh«ng ®ñ<br /> ruéng, hä hµng theo nhau ®i t×m ®Êt sèng. Tíi nay, c¬ cÊu ngµnh nghÒ ë nhãm hä<br /> NguyÔn §oµi di c− cã nhiÒu ®iÓm gièng víi dßng hä gèc. Bªn c¹nh nghÒ chÝnh lµ lµm<br /> ruéng cßn cã nghÒ ch¨n nu«i, lµm hµng x¸o, nÊu r−îu.<br /> Víi tÝn ng−ìng tæ tiªn, sïng b¸i tæ tiªn, ng−êi ViÖt cho r»ng con ng−êi lµ bÊt<br /> tö. Khi chÕt, sù tån t¹i cña con ng−êi ch−a mÊt mµ vÉn cßn tiÕp tôc ë mét n¬i nµo ®ã<br /> trong câi v« ®Þnh. Ng−êi ta th−êng nãi “Cô t«i khuÊt nói...”, víi mong muèn kÐo qu¸<br /> khø vÒ víi hiÖn t¹i, muèn tæ tiªn lu«n lu«n sèng bªn m×nh, sèng víi con ch¸u.<br /> TÝn ng−ìng thê cóng tæ tiªn cã hai líp, t−¬ng øng lµ gia ®×nh vµ dßng téc, cã t¸c<br /> dông quan träng trong sù cñng cè quan hÖ gia ®×nh, hä hµng. Giç tæ lµ viÖc tÕ lÔ vÞ<br /> thuû tæ - ng−êi ®Çu tiªn s¸ng lËp ra dßng hä, vµo dÞp kû niÖm hµng n¨m ngµy mÊt cña<br /> vÞ nµy. XÐt ë chiÒu c¹nh v¨n ho¸, ®©y lµ sù thÓ hiÖn ®¹o lý “uèng n−íc nhí nguån”<br /> trong céng ®ång ng−êi ViÖt. Ngoµi giç tæ, ng−êi ta cßn tæ chøc nh÷ng ngµy giç gia tiªn<br /> kh¸c (trong ph¹m vi vµi ba ®êi trë l¹i) ®Ó kû niÖm ngµy mÊt cña «ng bµ, cha mÑ.<br /> ViÖc cóng giç lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc sinh ho¹t v¨n hãa biÓu hiÖn ®Ëm<br /> nhÊt søc m¹nh cña sù cè kÕt dßng hä. Giç ch¹p lµ dÞp ®Ó c¸c thµnh viªn dßng hä ®−îc<br /> tr¶i nghiÖm c¶m gi¸c an b×nh trong sù g¾n bã Êm ¸p gi÷a nh÷ng ng−êi cßn sèng hoÆc<br /> ®· mÊt, cã cïng mét mèi liªn hÖ t×nh c¶m vµ huyÕt thèng víi ng−êi ®−îc lµm giç -<br /> nh©n vËt trung t©m cña ngµy giç, ®Æc biÖt lµ ®−îc kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ cña m×nh trong<br /> m¹ng l−íi céng ®ång dßng hä. Chøc n¨ng x· héi ®Çu tiªn cña c¸c cuéc lÔ nh− vËy lµ<br /> biÓu hiÖn c¸c gi¸ trÞ x· héi cña céng ®ång vµ t¸i x¸c ®Þnh nh÷ng mèi liªn hÖ ®· g¾n<br /> bã c¸c nhãm l¹i víi nhau.<br /> Trªn thùc tÕ, phong tôc thê cóng tæ tiªn lµ mét h×nh thøc gãp phÇn h×nh<br /> thµnh vµ nu«i d−ìng t×nh c¶m víi gia ®×nh, dßng hä, c¸ch øng xö tr−íc c«ng ¬n sinh<br /> thµnh, d−ìng dôc cña cha mÑ; sù thµnh kÝnh víi tæ tiªn. Mçi khi trong hä, trong nhµ<br /> cã giç, ng−êi ta coi nh− mét lÔ träng vµ tæ chøc rÊt chu ®¸o.<br /> Nh− vËy nÕu so víi c¸c h×nh thøc sinh ho¹t v¨n hãa céng ®ång kh¸c th× viÖc giç<br /> tæ (còng nh− giç gia tiªn) ®−¬ng nhiªn lµ h×nh thøc sinh ho¹t riªng cña mçi gia ®×nh vµ<br /> mçi dßng hä. Dßng hä NguyÔn §oµi còng kh«ng n»m ngoµi quy luËt phæ biÕn ®ã.<br /> VÊn ®Ò ®−îc xem xÐt tõ hai h−íng: mèi quan hÖ trong néi bé nhãm hä NguyÔn<br /> §oµi ë §¹i Kim vµ gi÷a nhãm nµy víi hä gèc ë Quan §×nh, trªn c¬ së sù vËn ®éng<br /> theo chiÒu lÞch ®¹i cña viÖc thùc thao lÔ. Th«ng qua ph©n tÝch h×nh thøc tæ chøc, c¬<br /> së vËt chÊt, ph¹m vi c¸c thµnh viªn tham dù ®Ó thÊy ®−îc tÝnh tÝch cùc trong sù<br /> tham gia cña thiÕt chÕ dßng hä còng nh− sù thÓ hiÖn ý thøc, vai trß cña c¸c c¸ nh©n<br /> vµo ho¹t ®éng cña céng ®ång.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  §inh ThÞ Ph−¬ng Th¶o 67<br /> <br /> Theo kÕt qu¶ kh¶o s¸t, hµng n¨m c¸c thµnh viªn cña nhãm hä NguyÔn §oµi ë<br /> §¹i Kim quan t©m vµ tham dù vµo c¸c lÔ giç nh−: mét ngµy ch¹p hä cña toµn dßng<br /> hä NguyÔn §oµi vµo ngµy 25 th¸ng 3 ©m lÞch; mét ngµy ch¹p hä cña chi bèn (gäi lµ<br /> ngµy ch¹p chi) vµo ngµy 5 th¸ng ch¹p ©m lÞch; mét ngµy giç tr−ëng chi NguyÔn §oµi<br /> 4 vµo ngµy 16 th¸ng 3 ©m lÞch vµ mét sè lÔ giç gia tiªn cña tõng côm gia ®×nh. C¸c<br /> buæi giç nµy ®−îc tæ chøc víi quy m«, c¸ch thøc vµ t¹i c¸c ®Þa ®iÓm kh¸c nhau, tïy<br /> thuéc vµo vÞ trÝ trong ph¶ hÖ dßng hä cña nh©n vËt ®−îc lµm giç.<br /> Ngoµi nh÷ng lÔ giç trong ph¹m vi chi hä bèn NguyÔn §oµi, hµng n¨m chi hä<br /> cö ®¹i diÖn vÒ tham dù lÔ giç tæ cña toµn dßng hä NguyÔn §oµi ë Quan §×nh. ¤ng tæ<br /> cña hä NguyÔn §oµi lµ cô Th−îng T«n. LÔ giç nµy ®−îc tæ chøc vµo ngµy 25 th¸ng 3<br /> ©m lÞch hµng n¨m víi sù tham dù cña ®Çy ®ñ ®¹i diÖn 5 chi hä NguyÔn §oµi. Trong<br /> dÞp nµy ®¹i diÖn cña chi th−êng lµ tr−ëng chi cïng mét sè thµnh viªn nam giíi cña<br /> c¸c cµnh trong chi.<br /> Trong c¸c lÔ giç gia tiªn cña c¸c côm gia ®×nh, nh÷ng ng−êi tham gia gåm c¸c<br /> thµnh viªn trong gia ®×nh ng−êi ®−îc giç trong ph¹m vi quan hÖ huyÕt thèng kho¶ng<br /> 2-3 ®êi. N¬i tæ chøc lÔ lµ ng«i nhµ cã ®Æt bµn thê ng−êi ®· mÊt. Quy m« tæ chøc tïy<br /> thuéc vµo sè ng−êi tham dù vµ møc vËt chÊt mµ nh÷ng ng−êi ®ã gãp phÇn vµo lµm giç.<br /> VËt chÊt ®ãng gãp cã thÓ lµ g¹o, thÞt, r−îu... hoÆc gãp b»ng tiÒn mÆt, víi møc tïy t©m<br /> vµ tïy thuéc hoµn c¶nh kinh tÕ vµo thêi ®iÓm lµm giç cña c¸c thµnh viªn trong hä.<br /> Mét thÝ dô vÒ lÔ giç ë nhµ «ng B., t¹i §¹i Kim: “T«i lµ con tr−ëng. Mét n¨m t«i<br /> lo cã 2 c¸i giç. Giç bµ cô mÑ th× th¸ng 2, mµ giç «ng cô th× th¸ng 10. T«i cã bao nhiªu,<br /> cßn th× «ng Ng. víi «ng em ngoµi kia gãp vµo mçi «ng tÇm 50 ngh×n lo giç. Con ch¸u<br /> th× h«m Êy loan b¸o nã ®Õn. §¹i kh¸i còng lµm d¨m ba m©m häp mÆt. Mµ còng ®¹i<br /> kh¸i th«i. Tïy ®iÒu kiÖn, c¸c «ng Êy gãp ®−îc nhiÒu tiÒn th× m×nh s¾p nhiÒu mµ Ýt th×<br /> m×nh s¾p Ýt, cã thÕ th«i. C¸c «ng th× mçi «ng tù gi¸c tÇm 5 chôc, cßn c¸c bµ con g¸i<br /> th× tïy t©m, chØ cã lÔ qu¶ víi thÎ h−¬ng còng ®−îc” (NguyÔn V¨n B., Nam, 75 tuæi,<br /> N«ng d©n, häc vÊn líp 5/10).<br /> Víi sù linh ho¹t trong c¸ch tæ chøc, møc ®é ®ãng gãp tµi chÝnh vµ do mèi quan<br /> hÖ dßng hä ë møc rÊt gÇn th× ®é cè kÕt cµng m¹nh; ®Õn møc ®¶m b¶o cho c¸c lÔ giç ë<br /> ph¹m vi côm gia ®×nh ®−îc duy tr× ®Òu ®Æn nh− vËy tõ xa x−a, hÇu nh− kh«ng bÞ ¶nh<br /> h−ëng bëi ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña c¸c thµnh viªn nãi riªng còng nh− cña toµn<br /> x· héi nãi chung.<br /> LÔ giç tr−ëng chi NguyÔn §oµi bèn - bè chång bµ K., ®ång thêi lµ tr−ëng nh¸nh<br /> thø nhÊt cña chi hä, ®−îc tæ chøc t¹i nhµ bµ K. t¹i §¹i Kim vµo ngµy 16 th¸ng 3 ©m lÞch<br /> («ng em, tøc tr−ëng nh¸nh thø hai cña chi bèn ®−îc giç t¹i nhµ ch¸u ®Ých t«n lµ «ng a.,<br /> t¹i Quan §×nh). LÔ giç nµy còng ®−îc tæ chøc ®Òu ®Æn hµng n¨m, song cã sù thay ®æi vÒ<br /> quy m« vµ néi dung ho¹t ®éng. Mçi gia ®×nh trong chi ë §¹i Kim vµ c¸c vïng Êp kh¸c<br /> (thuéc nh¸nh nhÊt), kh«ng cÇn ph¶i b¸o mµ cø nhí vµ tù ®éng cö Ýt nhÊt mét ®¹i diÖn vÒ<br /> dù lÔ giç. Giai ®o¹n tr−íc 1989 vµ tõ n¨m 1997 trë l¹i ®©y, kinh phÝ cho lÔ giç nµy do gia<br /> ®×nh bµ K. chÞu phÇn c¬ b¶n, c¸c gia ®×nh kh¸c th× tïy theo quan hÖ hä hµng gÇn hay xa<br /> víi ng−êi ®−îc giç mµ cã lÔ qu¶ víi gi¸ trÞ t−¬ng xøng ®Ó “s¾p mét hai m©m, trong nhµ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 68 T×m hiÓu quan hÖ dßng hä trong ho¹t ®éng cóng giç ë n«ng th«n<br /> <br /> cóng cô xong råi ¨n th«i” (Bµ NguyÔn ThÞ K., N÷, 62 tuæi, N«ng d©n, Líp 7/10).<br /> Së dÜ cã sù kh«ng liªn tôc vÒ h×nh thøc tæ chøc nµy lµ v× trong thêi kú 1990-<br /> 1996, nhãm hä ë §¹i Kim vµ c¸c vïng Êp cã ý muèn t¸ch ra khái dßng hä ë Quan<br /> §×nh ®Ó cã mét ngµy ch¹p hä riªng. Ngµy ch¹p hä riªng ®−îc tæ chøc vµo cïng víi<br /> ngµy giç «ng tr−ëng nh¸nh, t¹i nhµ bµ K.. VÒ ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi, tÝnh ®Õn lóc<br /> nµy sè ®inh nãi riªng vµ sè nh©n khÈu nãi chung cña nhãm hä NguyÔn §oµi ë §¹i<br /> Kim ®· chiÕm tíi 2/3 chi bèn, cã c¬ së kinh tÕ t¹m æn ®Þnh vµ thªm vµo ®ã lµ ®iÒu<br /> kiÖn ph−¬ng tiÖn giao th«ng vÒ Quan §×nh cßn ch−a ®−îc thuËn tiÖn, chñ yÕu lµ ph¶i<br /> ®i tµu vµ xe kh¸ch chø xe m¸y chØ míi rÊt Ýt nhµ cã.<br /> Tuy nhiªn viÖc t¸ch hä ra lµ cã tÝnh h×nh thøc, vÒ b¶n chÊt kh«ng ph¶i lµ “ly<br /> khai” dßng hä. Trong c¸c n¨m, lÔ giç ë nhµ bµ K. vÉn cã ®¹i diÖn cña chi ë Quan §×nh<br /> vÒ chø “kh«ng bá b½ng”. Trong ngµy ch¹p chi ë Quan §×nh vÉn cã ®¹i diÖn cña c¸c<br /> nhãm ë §¹i Kim vµ c¸c Êp vÒ dù. Mäi ho¹t ®éng kh¸c vÉn cã sù tham gia víi t− c¸ch<br /> lµ tr−ëng chi bèn cña chång bµ K. (cho tíi 1992) vµ bµ K. (1992 tíi nay). Trong thêi<br /> kú lµm ch¹p hä riªng, phÇn kinh phÝ ®−îc huy ®éng nh− sau: “TÊt c¶ Phæ Yªn, B¾c<br /> Giang, ®¹i diÖn Quan §×nh ngµy 16 th¸ng 3 ph¶i tËp trung ®Õn ®©y ®Ó cóng giç.<br /> Cóng giç lµ ®ãng tiÒn ®Ó cóng cô, tr−íc cóng sau ¨n. Mua s¾m hÕt bao nhiªu tiÒn th×<br /> chia ®Òu ra mçi ng−êi ®ãng. TÝnh hÕt nh÷ng ng−êi ®Õn ¨n, kÓ c¶ ®µn «ng ®µn bµ, kÓ<br /> c¶ con g¸i” (Bµ NguyÔn ThÞ K., N÷, 62 tuæi, N«ng d©n, Líp 7/10).<br /> Cho tíi n¨m 1996, cïng víi trµo l−u t×m vÒ céi nguån cña c¸c dßng hä, trong dßng<br /> hä gèc ë Quan §×nh cã ý kiÕn kh«ng ®ång ý víi viÖc t¸ch hä ra riªng ë §¹i Kim. Bµ K.<br /> cho biÕt: “VÒ lµng ng−êi ta phª b×nh lµ trong néi téc cã mét cô Th−îng x−a sinh ra 3 «ng<br /> cô con. NÕu b©y giê trªn nµy còng lµm giç cô Th−îng mµ d−íi quª còng lµm giç cô<br /> Th−îng th× l¾m cô §¹i T«n thÕ. Häp bµn ®Ó hµng n¨m tÊt c¶ trªn c¸c Êp ph¶i vÒ quª cha<br /> ®Êt tæ ®Ó ch¹p hä theo nh− c¸c cô xa x−a. §©y lµ toµn bé ý kiÕn cña dßng téc, ®Ó cho nã<br /> con ch¸u sau nµy nã cßn nhí vÒ céi nguån, g¾n bã. H¬n n÷a ng«i mé c¸c cô t«i l¹i còng ë<br /> nhµ quª chø kh«ng ph¶i ë trªn nµy, cho nªn vÉn muèn quy vÒ mét mèi ë Quan §×nh”.<br /> Nguyªn nh©n s©u xa cña viÖc quay l¹i nÕp cò nµy lµ cho “®óng c¸i lÒ lèi t«n ti trËt tù vÒ<br /> céi nguån” (NguyÔn V¨n B., Nam, 75 tuæi, n«ng d©n, Líp 5/10).<br /> Theo chóng t«i, ®©y còng lµ mét biÓu hiÖn cña søc m¹nh g¾n kÕt céng ®ång dßng<br /> hä vèn cã cña c¸c dßng hä ë ch©u thæ s«ng Hång nãi chung vµ dßng hä NguyÔn §oµi nãi<br /> riªng. Søc m¹nh Êy ®¶m b¶o cho sù quy tô c¸c thµnh viªn vÒ mét mèi quan hÖ bÒn bØ,<br /> th©n thiÕt kh«ng g× thay thÕ ®−îc, duy tr× sè l−îng thµnh viªn ë møc ®é ®«ng nhÊt cã thÓ<br /> - ®¸p øng mét tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ søc m¹nh cña dßng hä, niÒm tù hµo cña mçi c¸<br /> nh©n: “Hä nhµ t«i th× còng t−¬ng ®èi m¹nh ®Êy. To nhÊt lµng mµ l¹i” (NguyÔn V¨n Ng.,<br /> Nam, 74 tuæi, N«ng d©n, líp 7/10). §ång thêi, khi tham gia viÖc giç, vµo giê phót cö<br /> hµnh nghi lÔ cóng, c¸c thµnh viªn ®−îc h−ëng c¶m gi¸c ®ang tån t¹i trong m¹ng l−íi<br /> quan hÖ x· héi kh«ng chØ víi nh÷ng ng−êi ®ang sèng mµ c¶ víi cha «ng - nh÷ng ng−êi ®·<br /> khuÊt, theo mét t«n ty trËt tù mµ trong ®ã c¸ nh©n ®ã cã mét phËn vÞ nhÊt ®Þnh, nh¾c<br /> nhë anh ta vÒ nh÷ng nghÜa vô ph¶i thùc hiÖn tr−íc gia ®×nh, dßng hä. ChÝnh lóc nµy,<br /> nhu cÇu g¾n bã vÒ mÆt t©m linh víi céng ®ång cña c¸ nh©n ®−îc tháa m·n.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  §inh ThÞ Ph−¬ng Th¶o 69<br /> <br /> §ã còng chÝnh lµ ý nghÜa s©u xa cña lÔ ch¹p chi kû niÖm ngµy mÊt cña cô §¹i<br /> T«n (tr−ëng chi ®Çu tiªn cña chi bèn NguyÔn §oµi) - ®−îc tæ chøc t¹i nhµ thê chi t¹i<br /> Quan §×nh vµo ngµy 5 th¸ng ch¹p ©m lÞch hµng n¨m. Cã thÓ nãi ®©y lµ lÔ giç lín<br /> nhÊt cña chi c¶ vÒ vÞ thÕ cña ng−êi ®−îc giç, quy m« tæ chøc vµ møc ®é phong phó<br /> trong néi dung sinh ho¹t dßng hä.<br /> Thµnh phÇn tham dù lÔ gåm mçi gia ®×nh thuéc néi téc cña chi hä bèn b¾t buéc<br /> ph¶i cã Ýt nhÊt mét ®¹i diÖn, ngoµi ra nh÷ng ng−êi con g¸i cña chi ®· xuÊt gi¸ còng ®−îc<br /> mêi vÒ. ViÖc mêi nh÷ng ng−êi con g¸i ®· xuÊt gi¸ ®−îc tiÕn hµnh rÊt cÈn träng vµ ®Çy<br /> ®ñ: “Con g¸i nã xuÊt gi¸ ®i råi th× nã kh«ng thÓ lµ thµnh viªn ë ®©y ®−îc cho nªn ph¶i<br /> mêi. Ng−êi con d©u tr−ëng téc ph¶i ®i mêi. Ph¶i ®−îc lêi mêi th× hä míi ®Õn. Kh«ng<br /> ®−îc mêi ng−êi ta còng tr¸ch, còng tñi Êy chø. ChØ mêi con g¸i chø kh«ng mêi rÓ. Hä<br /> nhµ t«i tõ xa x−a vÉn thÕ”. Nh÷ng ng−êi con d©u ®−îc tÝnh lµ ng−êi trong nhµ nªn: “Con<br /> d©u th× còng nh− con trai, còng lµ mét thµnh viªn trong gia ®×nh. Th−êng th−êng nh÷ng<br /> nhµ ng−êi ta cßn c¶ chång c¶ vî th× ng−êi ®µn «ng ®i, cßn nh÷ng nhµ mµ chång chÕt råi<br /> th× c¸c bµ con d©u ph¶i ®i. Tøc lµ ph¶i g¸nh tr¸ch nhiÖm hé chång m×nh trong khi con<br /> m×nh ch−a lín” (Bµ NguyÔn ThÞ K., N÷, 62 tuæi, N«ng d©n, Líp 7/10).<br /> Vai trß cña c¸c thµnh viªn còng cã sù ph©n c«ng râ rµng theo giíi. Còng theo<br /> bµ K. cho biÕt: “ViÖc hä lµ d©u ph¶i g¸nh. §µn «ng lµ lµm lÔ nghi. §µn bµ lµ lµm néi<br /> trî, c¬m n−íc lo l¾ng ®Ó thùc hiÖn buæi Êy. C¸c «ng lªn lµ lµm lÔ th«i”.<br /> Ng−îc dßng lÞch sö nh©n lo¹i, ta thÊy gi÷a tæ chøc x· héi phô hÖ vµ tæ chøc x·<br /> héi mÉu hÖ cã sù kh¸c biÖt trong quyÒn tham gia ho¹t ®éng tÝn ng−ìng cña ng−êi con<br /> g¸i khi ®· lÊy chång. ë chÕ ®é mÉu hÖ, sau lÔ c−íi, ng−êi con trai vÒ ë h¼n nhµ vî,<br /> nh−ng bªn c¹nh sù tham gia vµo ho¹t ®éng t«n gi¸o ë bªn nhµ vî, hä vÉn cã quyÒn<br /> ®−îc tham dù vµo ho¹t ®éng t«n gi¸o bªn cha mÑ ®Î. Cßn ng−êi con g¸i khi ®· vÒ ë<br /> nhµ chång trong chÕ ®é phô hÖ th× kh«ng ®−îc quyÒn ®ã n÷a. Trong c¸i nÒn tæ chøc<br /> thiÕt chÕ dßng hä ë ch©u thæ s«ng Hång, khi mµ m« h×nh phô hÖ ®ãng vai trß chñ ®¹o<br /> gÇn nh− tuyÖt ®èi cïng t− t−ëng träng nam khinh n÷ cßn phæ biÕn, th× ë tr−êng hîp<br /> hä NguyÔn §oµi, viÖc ng−êi con g¸i ®· xuÊt gi¸ vÉn cßn ®−îc tham gia mét phÇn vµo<br /> ho¹t ®éng tÝn ng−ìng cña dßng hä víi t− c¸ch kh¸ch mêi chÝnh thøc lµ mét ®iÓm<br /> kh¸c biÖt ®Æc s¾c. H¬n n÷a, ng−êi con g¸i kh«ng chØ lµ kh¸ch, mµ sù cã mÆt cña hä, ë<br /> chõng mùc nhÊt ®Þnh, cßn mang tÝnh nghÜa vô rµng buéc: “Con g¸i ®−îc mêi nh−ng<br /> kh«ng ®Õn th× còng bÞ phª b×nh ë chç h«m nay ch¹p hä, g¸i hä xuÊt gi¸, ®−îc mêi mµ<br /> t¹i sao l¹i kh«ng ®Õn. Còng cã mÊy ng−êi bÞ råi. Phª b×nh v× kh«ng g¾n bã víi hä”<br /> (NguyÔn V¨n B., Nam, 75 tuæi, N«ng d©n, líp 5/10).<br /> Nh− vËy, c¸ch ph©n c«ng vai trß vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸c thµnh viªn còng nh−<br /> viÖc dµnh phÇn tham dù cho con g¸i ®· xuÊt gi¸ thÓ hiÖn mét phÇn tÝnh chÆt chÏ<br /> trong tæ chøc cña buæi lÔ. Thªm vµo ®ã, viÖc cho phÐp ng−êi con g¸i ®· xuÊt gi¸ tiÕp<br /> tôc tham gia vµo ho¹t ®éng tÝn ng−ìng cña dßng hä còng cã ý nghÜa phÇn nµo lµm<br /> t¨ng søc m¹nh céng ®ång vµ h−íng tíi môc tiªu t¨ng c−êng tÝnh cè kÕt cña dßng téc.<br /> C¬ së kinh tÕ cña lÔ ch¹p chi ®−îc h×nh thµnh theo c¸ch bæ ®Òu chi phÝ cho c¸c<br /> ®Çu ®inh cã mÆt: “ë nhµ (Quan §×nh) ng−êi ta bè trÝ ®é bao nhiªu m©m, mua hÕt bao<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 70 T×m hiÓu quan hÖ dßng hä trong ho¹t ®éng cóng giç ë n«ng th«n<br /> <br /> nhiªu ®Êy th× h«m Êy chia ®Òu sè ®inh ra mçi ng−êi 10 ngh×n hay 8 ngh×n nép vµo. Tøc<br /> lµ tù gãp tiÒn vµo ®Ó ch¹p hä chø kh«ng ph¶i ch¹p b»ng quü hä” (NguyÔn V¨n Ng.,<br /> Nam, 74 tuæi, n«ng d©n, líp 7/10). Cßn con d©u ®· ®−îc tÝnh lµ ng−êi trong nhµ th×<br /> kh«ng ph¶i ®ãng tiÒn. Riªng víi con g¸i xuÊt gi¸ ®−îc mêi ®Õn th× “nªn cã quµ th¾p<br /> h−¬ng th«i chø kh«ng b¾t buéc” (NguyÔn V¨n B., Nam, 75 tuæi, n«ng d©n, líp 5/10).<br /> Néi dung ho¹t ®éng cña buæi ch¹p chi gåm c¸c phÇn: “Chi téc ®· bµn so¹n lµ<br /> ®óng ngµy mång 5 th¸ng ch¹p tõ 8 giê s¸ng ®Õn 9 giê s¸ng ph¶i cã mÆt ®«ng ®ñ ë nhµ<br /> ®Ó thø nhÊt lµ ®i t¶o mé cho c¸c cô, ®ång thêi lÔ t¹ ng«i mé cña cô tæ. Lµm ë ngoµi<br /> ®ång xong vÒ cóng cô råi häp bµn. Häp bµn rót −u khuyÕt ®iÓm toµn bé c¸c c«ng viÖc<br /> råi b¾t ®Çu míi ¨n uèng. Th−êng th−êng hµng n¨m vµo ngµy ch¹p hä cø ph¶i 1 giê - 1<br /> r−ìi chiÒu míi ®−îc ¨n c¬m” (bµ NguyÔn ThÞ K., N÷, 62 tuæi, n«ng d©n, líp 7/10).<br /> Nh×n l¹i lÞch sö chi hä bèn NguyÔn §oµi th× viÖc ch¹p chi ®−îc tiÕn hµnh ®Òu<br /> ®Æn hµng n¨m: “Tr−íc, thêi c¸c cô t«i còng ch¹p hä vµo ngµy mång 5 th¸ng ch¹p. ë<br /> dßng téc nhµ t«i bao giê còng nh− thÕ nµy, kÓ c¶ tõ xa x−a ®Õn b©y giê. Lóc no còng<br /> nh− lóc ®ãi, thêi chiÕn tranh còng nh− thêi b×nh. Tõ thêi c¸c cô tæ trë xuèng ®Õn giê<br /> bao giê còng duy tr× c¸i nµy” (Bµ NguyÔn ThÞ K., N÷, 62 tuæi, n«ng d©n, Líp 7/10).<br /> Tuy nhiªn, ngoµi giai ®o¹n nhãm hä NguyÔn §oµi ë §¹i Kim t¸ch ra nh− ®· nãi trªn,<br /> do nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan, néi dung buæi lÔ cã phÇn thay ®æi trong mét<br /> kho¶ng thêi gian: “§Õn chiÕn tranh, tøc lµ tõ nh÷ng n¨m mµ Mü ®¸nh ph¸ miÒn B¾c,<br /> lµ tÇm tõ 65, 70 trë l¹i ®Õn gi¶i phãng miÒn Nam Êy, th× còng gi¸n ®o¹n ®i mÊt mét<br /> thêi. Ho¹t ®éng c«ng viÖc vÉn y nh− thÕ, chØ kh«ng cã häp hä. Sau khi hoµ b×nh l¹i<br /> nèi tiÕp ngay” (Bµ NguyÔn ThÞ K., N÷, 62 tuæi, n«ng d©n, Líp 7/10).<br /> Cho tíi nay, so víi thêi gian tr−íc ®æi míi th×: “Kh¸c nhiÒu chø. Häp hä b©y giê<br /> bµn b¹c chi tiÕt h¬n nhiÒu. B©y giê cã bµn b¹c, cã t×m l¹i míi biÕt «ng nµo di c− ®i ë ®©u<br /> lµ ë chi nµo, vai trªn vai d−íi mµ x−ng h« chø, míi gom ®−îc nhau vÒ chø. Håi bao cÊp<br /> t«i ch¶ thÊy cã g× sÊt. V× bÊy giê Nhµ n−íc còng ch−a ®Ò xuÊt ra vÊn ®Ò t×m céi nguån, tù<br /> do tÝn ng−ìng, tu bæ chïa chiÒn” (NguyÔn V¨n Ng., Nam, 74 tuæi, n«ng d©n, líp 7/10).<br /> Nh− vËy, sù vËn ®éng trong ho¹t ®éng ch¹p hä, giç tæ ë nhãm ®−îc nghiªn<br /> cøu còng lµ phï hîp víi xu h−íng phôc h−ng chung cña ho¹t ®éng dßng hä ë ch©u<br /> thæ s«ng Hång. Ho¹t ®éng nµy ®· mang l¹i hiÖu qu¶ thiÕt thùc trong viÖc cñng cè<br /> tÝnh cè kÕt vµ t«n ty trËt tù gi÷a c¸c thµnh viªn trong céng ®ång hä téc. Nh×n réng<br /> h¬n, ®©y còng lµ sù kh¼ng ®Þnh ý nghÜa cña tÝn ng−ìng thê tæ tiªn, ®−îc xem lµ mét<br /> nÐt ®éc ®¸o trong sinh ho¹t v¨n hãa ch©u ¸: viÖc thê cóng tæ tiªn lµ mét ph−¬ng tiÖn<br /> cã quyÒn lùc t¹o ra vµ cñng cè mèi ®oµn kÕt dßng hä.<br /> Cã thÓ nhËn xÐt, viÖc cóng giç ®−îc c¸c thµnh viªn trong céng ®ång nhãm hä<br /> NguyÔn §oµi nhiÖt t×nh tham gia. Víi nh÷ng buæi tÕ lÔ vµ sau ®ã lµ tiÖc tïng vui vÎ<br /> mµ c¸c quan hÖ dßng hä th−êng xuyªn ®−îc t¸i chuÈn nhËn, ®Æt c¬ së cho sù liªn kÕt,<br /> hîp t¸c hay gióp ®ì lÉn nhau trong cuéc sèng hµng ngµy. C¸c khu«n mÉu cã tÝnh ¸p<br /> chÕ, kÌm theo nh÷ng h×nh thøc kiÓm so¸t, cña dßng téc ®· cã t¸c dông ®Þnh vÞ hµnh<br /> ®éng cña thµnh viªn ë c¸c vai trß vµ vÞ thÕ kh¸c nhau trong trËt tù dßng hä, ®¶m b¶o<br /> sù thèng nhÊt vµ ®oµn kÕt céng ®ång.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  §inh ThÞ Ph−¬ng Th¶o 71<br /> <br /> Tuy nhiªn, cïng víi tÝnh ¸p buéc, sù linh ho¹t vÒ h×nh thøc vµ sè l−îng ®ãng<br /> gãp còng l¹i lµ mét yÕu tè t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c c¸ nh©n vµ c¸c gia ®×nh trong hä thÓ<br /> hiÖn vai trß cña m×nh. Kh«ng ph©n biÖt kh¶ n¨ng kinh tÕ vµ ®Þa vÞ trong m¹ng l−íi<br /> x· héi, mçi hé gia ®×nh ®Òu cã thÓ tham gia vµo c¸c c«ng viÖc chung cña dßng hä,<br /> ®ång thêi còng nhËn ®−îc sù hç trî, b¶o hiÓm tõ phÝa dßng hä vÒ mÆt vËt chÊt vµ<br /> tinh thÇn khi ®øng tr−íc nh÷ng c«ng viÖc lín lao trong cuéc ®êi mµ cã thÓ tù th©n hä<br /> kh«ng ®ñ søc hoµn thµnh. §ã chÝnh lµ b¶n chÊt cña tÝnh cè kÕt trong quan hÖ dßng<br /> hä ë lÜnh vùc v¨n hãa - tÝn ng−ìng.<br /> Tùu trung, viÖc cóng giç, víi ý nghÜa lµ mét nghi lÔ ®oµn kÕt, tõ x−a ®Õn nay vÉn<br /> ®−îc c¸c nhãm x· héi nãi chung vµ chi hä NguyÔn §oµi bèn nãi riªng thùc thao nh− mét<br /> nhu cÇu x· héi. Dï ®· h¬n nöa thÕ kû di c− ®Õn vïng ®Êt míi vµ tr¶i qua nhiÒu th¨ng<br /> trÇm, song trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi nãi chung, vµ ®êi sèng v¨n hãa tÝn ng−ìng nãi<br /> riªng, cña nhãm hä NguyÔn §oµi ë §¹i Kim vÒ c¬ b¶n vÉn gi÷ mèi liªn hÖ chÆt chÏ c¶ vÒ<br /> h×nh thøc vµ néi dung víi dßng hä ë quª gèc th«ng qua viÖc tham dù c¸c ho¹t ®éng v¨n<br /> hãa - tÝn ng−ìng nãi chung vµ ho¹t ®éng giç tæ, giç gia tiªn nãi riªng.<br /> §iÒu nµy cã thÓ lý gi¶i mét phÇn do kho¶ng c¸ch tõ quª gèc tíi n¬i di tró<br /> kh«ng qu¸ xa nªn mèi liªn hÖ víi hä gèc hÇu nh− kh«ng bÞ gi¸n ®o¹n. MÆt kh¸c,<br /> trong céng ®ång lµng míi th× nhãm hä NguyÔn §oµi di c− chiÕm phÇn tréi h¬n c¶ vÒ<br /> sè l−îng nh©n khÈu lÉn ®é chôm c− tró, vµ ®Æc biÖt, céng ®ång lµng míi nµy c¬ b¶n<br /> ®−îc lËp nªn bëi c¸c nhãm hä di c− tõ cïng mét tiÓu kh«ng gian v¨n hãa gèc t−¬ng<br /> ®èi ®ång nhÊt trong vïng ch©u thæ s«ng Hång, nªn viÖc di thùc kh«ng g©y biÕn ®æi<br /> ®¸ng kÓ trong ®êi sèng v¨n hãa - tÝn ng−ìng cña nhãm.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. Gourou PiÌre. Ng−êi n«ng d©n ch©u thæ B¾c Bé, b¶n dÞch tiÕng ViÖt, T− liÖu ViÖn X· héi<br /> häc, Ký hiÖu TL 1766.<br /> 2. Grant Evans (chñ biªn). Bøc kh¶m v¨n hãa ch©u ¸. TiÕp cËn nh©n häc. NXB V¨n hãa d©n<br /> téc, Hµ Néi, 2001.<br /> 3. T« Duy Hîp. Ph¸t triÓn céng ®ång lý thuyÕt vµ vËn dông. NXB V¨n hãa - th«ng tin, Hµ Néi, 2000.<br /> 4. Mai V¨n Hai, Phan §¹i Do·n. Quan hÖ dßng hä ë ch©u thæ S«ng Hång. NXB Khoa häc x·<br /> héi, Hµ Néi, 2000.<br /> 5. Phan §¹i Do·n. Lµng x· ViÖt Nam, mét sè vÊn ®Ò kinh tÕ - v¨n hãa - x· héi. NXB ChÝnh trÞ<br /> quèc gia, Hµ Néi, 2001.<br /> 6. Phßng X· héi häc Phóc lîi x· héi. HÖ thèng phóc lîi x· héi vµ t×nh h×nh phóc lîi x· héi<br /> n¨m 2000 (B¸o c¸o x· héi n¨m 2000 - ®Ò tµi nh¸nh). ViÖn X· héi häc, Hµ Néi, 2000. L−u<br /> t¹i th− viÖn X· héi häc, ký hiÖu TL 2618.<br /> 7. TrÞnh ThÞ Quang. MÊy vÊn ®Ò quan hÖ th©n téc ë n«ng th«n. T¹p chÝ X· héi häc, sè 2, n¨m 1984.<br /> 8. §Æng C¶nh Khanh. C¸c nh©n tè phi kinh tÕ - x· héi häc vÒ sù ph¸t triÓn. NXB Khoa häc x·<br /> héi, Hµ Néi, 1999.<br /> 9. TrÇn Tõ. C¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé. NXB Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1984.<br /> 10. Lª SÜ Gi¸o (chñ biªn). D©n téc häc ®¹i c−¬ng. NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1999.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />