Tìm hiểu về cổ tích và thắng cảnh Hà Nội: Phần 2

Chia sẻ: Luis Mathew | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:55

Thêm vào BST

Báo xấu

14
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp phần 1, phần 2 của tài liệu "Tìm hiểu về cổ tích và thắng cảnh Hà Nội" tiếp tục giới thiệu về thắng cảnh Hà Nội như chùa Một cột, đền Lý quốc sư, đến Trấn võ, chùa Trấn quốc, chùa Huy văn, chùa Ngọc hồ, đền Bích câu, cửa ô quan Chưởng, lăng và đền thờ Phùng Hưng,... Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tìm hiểu về cổ tích và thắng cảnh Hà Nội: Phần 2

i. CHÙA MOT CÓT Chùa này òr phia tày thù dò, thuòc thón Ngpe thanh, khu Ngpe bà. Nai dò nguyén cò mot cài hÒ hình vuòng, giùa bò cò mòl còl dà, cao chùng hai trugng, chu vi chin thuàc, dàu tru dal mOt tòa chùa ngói nhò, hinh nhu mot dóa hoa sen duài nuàc mpc lèn, nguài la gpi là chùa Nhàt tru hay là chùa Mot cót. Chùa xày tu nfim 1049, tue là nàm dàu nién biéu Sùng Hung Dai bào vua Thài tòn nhà Ly. Tue truyèn khi ày vua ThAi tón tuoi dà cao ma chua cò con giai, thuàng dén càu tu a càc chùa. Mot dém nàm cbièni bao Ihày dire phAl Quan Am bién Irén dai hoa sen trong mOt cài ho vuòng ò phia tày thành, tay bè mOt dùa con giai dua cho nhà vua. Sau dò nbà vua qua sinh duge con giai. Nhà vua lièn sai làp eliùa Mot eòi de thir phàl Qnan àm. Khi chùa làm xong, nhà vua tiiéu tàp hàng ngàn tàng ni dt'rng chàu chung quanh, tung kinh suòt bay ngày dém, va làp thém mot ngòi chùa làn a ngay ben c^nb de thò chu phàt, gpi là chùa Dién hiru. Nàm 1105, vua Nhàn Tòn nhà Ly cho sua lai chùa, dung lèn mot cày thàp bang dà tràng gpi là thàp l^ch tuynh, cao 13 truc/ng a truàc chùa Dién huu. T u thàp Bach tuynh vào chùa mòl còl, di bang mot hành lang càu vòng. Mòi Ihàng hai ngày ràm, mùng mgt, nhà vua cùng càc hàu phi, cung tàn va càn thàn tài chùa le phàt. Dàe bièl là hàng nfim eù dèn ngày làm thàng lu là ngày phàt sinh, nhà vua lai ngu ra chùa t r u à c mOt dém, giù minh chay sach, ngày hòm sau Uin le tàm phàt. Bàt dóng tàng ni va nhàn dàn càc nai t(>i dxi, làm nén ngày bòi làn hàng nàm ò thù dò. Ngày ày, truóc chùa lai cò mOt le làn gpi là le phòng sinh. Li 128
tàm phàt xong ròi, nbà vua, dùng lén dai cao, tay càm mot con chini thà cho bay di, ròi eàe tàng ni va càc nam nfr thi^n lin, dua nhau mÒi nguài thà mOt con, bóng bay rgp giài. Nfim 1922, truàng Vién dòng Bàc co co sua chùa lai, giù theo dùng nhu quy che cu. Dém ngày 11 tbàng 9 nfim 1954, tay sai cùa thuc dAn PhAp là bpn bàn nuoe INgò dinli Dièm, truàc khi phài giao tra thù dò cho Chinh phù va nhàn dàn ta, da cò y dfit min de pliA borii chùa Mot còl. Ngay sau khi tiép quàn thù dò, chinh phù ta dà cho chièu theo dò dang efi, sua chùa lai ngày ; thàng 4 nàm 1955, chùa Mpt còl lai dugc hoàn niiuvèn nbu cu. Tu dàu nàm 1958, cAy bÒ de cùa dal Phàt An dò kinh tIJng HÒ Chù ljch nhàn dip Nguài di thàm Àn dò, dugc dem giòng trong chùa. Nói dén chùa MOt còt nAy, cò mot viéc càn phài nói ro lA: chùng ta dgc su vè dai Ly — Tran, vàn thày nói dén «An-nam lù k/it» nghTa là bÒn thù kién trùc làn a nuàc Namti>, ma qua chuóng Quy dien (qua chuóng b ruOng rùa) tue là qua cbuòng a truàc chùa Mot còl là niOt. Theo su efi chép: eung vè dai vua NhAn Tòn nliALy, vào nàm Long phù thù tàm (1108) nhà vua cho xuàt kho niOt van bai ngàn càn dòng de due mot qnà chuóng làn gpi là 67ÓC the chung (qua cbuòng thùc tinh nguài dai) de treo b chùa Dièn huu, dinh mòi khi dành mot tièng cbuòng, tiéng se vang di mày d(mi. Xày mòl tòa phuang dinh toàn bang dà xanh, cao 8 trugng, trèn nòe dinh bàc nhùng dóng sài to de treo cbuòng. Xày dinh va due (1) Da chù thich trong phàn dàu «Thàng cành Hà-npi» Q 129
chuóng, han mot nfim giài mài xong, bang njjày càc nai phài thay nhau dua dàn phu dén pbtic djch. ThAn hinh qua cbuòng khóng bièt to làn thè n^o, chi bièt khi due xong khóng thè nào treo cbuòng lèn duge, dành cu phài de cbuòng dùng sài mfit dàt, nén dành khóng kéu. Bòi bao nhiéu làn dòn ép hàng ngàn nguài xóm vào ra sue vàn xoay, két cuc ehi vài ngà duge qua chuóng làn kènb trén mài ruòng. Lue dàu nguài ta con làm mài che cbuòng, làu ngày chàng ai doài hoài, màc cho chuóng nàm phai mua gió. Nai cbuòng nàin lai vòn là mot ruòng nuàc, long chuóng trò thành cài tò èra àm cho tùng dàn rùa rùa clini ra chui vào. Vi vày cbuòng lai duge mang cài tén là chuóng ruòng rùa, Chuóng hj ràu rài nhu thè dén han ba tràra nàm. Nfim 1427, bpn phong kién nhà Minh sang xàm chièra nuàc ta da hai mirai nàm, bj tpiàn dàn ta do Blnh djnh vuorng lành dao khàng chién anh dfing, phài rùt vè c6 thù ò thành Dòng quan (tue Ha -nói), ròi hi quàn ta vày bam han hai thàng giài, luang Ihirc bj thiéu tbÒn, khi giài dan duge eung hao mòn, chùng phài va vét bèi eàe dò dòng (/ dàn gian, ròi dèn eà phàn thàn trén bang dòng cùa thàp Bào thièn va qua chuóng ruòng rùa này de due sùng dan, nhung kèt cuc chùng cflng phài dàu hAng quàn ta, cuòn giàp vè nuàc. Bài tha «Vjnh chuóng quy dièn » cùa mpt nhà tha dai cuòi Tran dà phé binh viéc làm cùa vua Ly ehi là vó ich ma lai eó bai. Bài tha thuàl theo dai y nhu sau : Han v(in càn dòng tón cùa kho Bay trò vua Ly diìc chuóng to Lai c/io giàc nu&c gay lai va P/iùc duac bao nhiéu tòt mày bò ? Vè su tich chùa Mot còl này lai cò mòl truyèn thuyét nói ràng: Bà Liub-nbàn thài hàu vg vua Thài tòa 130
nhà Ly, khóng sinh de, tinh lai cà ghen, t à sai thài giàm bàt giam 72 eung nù co nhan sàc, tbuàng dugc chàu bau nhà vua, giam vào phòng tòi b cung Thugng d u a n g ; tài khi vua ThAi tòn màt, bà lai bat 72 nguài ày phài chiù cbòn song de chèt theo vua. Sau bà hòi bàli, dung 72 ngói chùa de siéu dO càc oan hòn. Chùa Mot cOt này là mOl trong 72 ngòi chùa ày. 8. DÈN lA QUÓC SU Su cu chép ràng: nfim Thién chuang bào tu thù tu (1136) vua Thàn Tòn nbà Ly ban cho nhà su Nguyén minb Khòng dugc mang tón biéu là quòc su, va sai dung mot tòa tinh xà (nhà sach se iTnh mjch) a ben canh chùa Sùng khành, mòi khi quòc su co viéc tài kinh dò se nghi lai dò. Sùng khành là mot ngòi chùa làn nhàt, do vua Ly Thài tò làp ra, ò thón Tièn thi, phuàng Bào thién. Tai chùa này cò ngpn Tu-thién bào thàp do vua Ly Thành tòn làp ra de ky còng chièn thàng Chiém- thànb. Cà chùa \*ù thàp dèu bj tàn phà vào thài ky cuòi Le. Nèn thàp b vào nai dung nbà thà làn bay già. Sau khi Minb Khòng màt, nguài ta lày ngay tòa Tinh xà làm ngòi dèn de thà, gpi là dèn Ly quòc su. Trong dèn bién con nhùng pho tugng Phàt bang gò rat bóng. tac tu thài nhà Ly. Bài Ly càc vua chùa dèu sùng thugng dao Phàt, dai nào cfing chi cbfim viéc làm chùa, dung thàp va due cbuòng. Nhùng vi su nào day còng tu hành va tirng co còng giùp da nhà vua, dèu dugc phong làm quòc su. Quòc su chàng nhfrng eó vj vpng cao quy trong thièn gin, lai dugc co dja vi tón kinh a trièu dinh nùa, rnòi 131
khi CÓ viéc nuàc quan trgng, tbucrng dugc nhà vuà mài dèn du bàn, dugc ngòi mot ghè riéng, khóng phài quy lay. VAy Minb Khóng cò cóng due gi vài vua nhà Ly? Minh Khóng tén tue là Nguyén ehi Thành, tru tri a chùa Quòc Thanh, phàp bièu gpi là Minb Khóng thièn su. Tue truyèn ràng: Minh Khòng cùng Tu dao Hanh vÒn là ban thàn tu tliuò bè, làn lèn lai cùng xuàt già di lu. Sau mòl thài gian bai nguài cùng di bpc dao, tài khi dàe dao lai cùng tra vè. Giùa duàng, Dao Hanh muòn tò ra minh eó phàp tliuàt cao, va cung muÒn thù xem Minh Khóng bau kém minb thè nào, lièn mugn cà di lén truàc, chui vào mot bili cày a ben duàng, bòa minh làm mOl con epp, phue san a dò, chà khi Minb Khóng di tài, gàm lén mot tiéng, ròi nhày xò ra chuc vÒ bàt. Khóng ngà Minh Khóng dà biét truàc, khóng nhùng khòng sg hai, eù ung dung dùng lai, vùa cuòi vùa nói: — Dao liuynh day à? Tuòng dao huynli làm cài gì cao quy eó Ich lgi cho dai, lai di làm cài giÒng thù du de hai nguài hai vàt ày u? Duge rÒi, dao liuynh muòn thè, kiép sau sé duge làm ma! Tir dao Hanh biét phAp thuàl cùa minh con kém, khòng thàng duge Nguyén minh Khóng, lièn lai hi$n nguyén thàn, cui dàu lay la va khan khoan nói ràng: — Ngu de ngòng cuòng, khóng tu bièt minb, tròt làm dieu xùe |)ham, xin dao huynh ròng long tu bi tha thù cho. Qua bào sau này eó sa vào nghiép chuóng ày, xin dao huynh ngliT tinh dòng dao ra tay cùu vói cho. Bòi dò, hai nguài cùng Irò vè kinh su, dugc it làu lai cùng vè cbòn efi tu bành, Minh Khòng triJ tri lai nói Tu tram, con Dao Hanh tru tri lai nùi Phàt tich. Vè sau. Tir dao Hanh bòa thàn, dàu tbai làm con giai Sùng bièn bau là em ruOt vua Nhàu Tón nhà Ly, dugc 132
dàt tén là Duang Hoàn. Vua Nhàn Tòn khóng co con giai, Duang Hoàn dugc lày vào làm hoàng thài tu. Sau khi vua NhAn Tón màt, dugc lén nòi ngói, tue là vua Thàn Tón (1128 — 1138). Làm vua dugc 4 nàm, Thàn Tón bòng hi mOt bénh quài la, sau mOt can sòl dù dOi li bl, khap minb mpc day long là, càc mòng tay chàn mgc dai va nhgn nhu vuol cgp, eù cào càu gàm thél suÒt ngày. Hoàng thài h{iu va càc dai thàn dà tim dù càc lay danh y càc nai dèli chùa, khòng ai xét doàn dugc là bénh gì, dèu chju bó tay. Sau cùng, trièu dinh phài pbài cAc su già chia di khàp cAc nai trong nuàc, nói lén bénh trang cùa nhà vua, va bua nguài nào chùa khòi dugc, se dugc trgng thuòng quan cao lOc bau. Viéc Dao Hanh dàu tbai, Minh Khòng cung da bièt, bay già dugc tin lai càng bièt dich dò là nghièt bào cùa Dao Hanh, lièn tu tàp tùng dàn tre con, day chùng kéo nhau ra chai càc ngà duàng, vùa di vùa vò bai tay vào nhau, luòn mòm dgc cAu : — T^p tàm vòng! Tàp tàm vòng! Co NguySn minb Khòng chùa dugc minh ròng thièn lù. Su già dèn vùng ày, nghe tre con chò nào cfing dpe càu ày, lièn hòi tbfim dèn chùa, mài Minh Khòng vAo trièu. Tài nai, Minh Khòng xin dugc vào thàm bénh, ròi qua quyèt xin chùa dugc. Bay già ò trong trièu vàn con hàng tram thày lang, dang h^m bue cho là dén Bièn Thuàc tài sinh, cfing khòng chùa duge bénh cùa nhà vua, nay lai thày mot thày sai qué mùa, làm le dòi chùa b^nb, tàt cà dèu eó y khinb bi. Thày vày, Minh Khòng lièn tàu ràng : ~ B^nli nhà vua là mot bénh ky quài, ai muòn chùa dugc, xin Iruàc bèi bay thù ra tay I 133
Minh Khóng nói xong, lièn lày mòl cài danh dai dóng gàn ngàp vào còl, ròi nói nguài nào nhò dugc danh ra, tòi xin chiù nhuàng vA thà làm thày! CAc thày biét khóng thè nào làm duge, dèu dàn dàn rùt lui, Minh Khòng ung dung già bai ngòn lay rùt danh ra mot càch nhe nbàng. Cà trièu dinh dèu phuc Minb Khóng eó phàp Ihuàt cao, xin de Minh Khóng chùa bènli elio nhà vua. Minh Khòng xin cho dal mot vac dàu dun sòi ò gifra san ròng, r^ xin bè nbà vua dal nàm ben canh vac dàu. Minh Khóng huàng vào nhà vua, dpe lèn mày càu k^, ròi càm cành duang chàm vào vac dàu, nhe tay vày khàp lén miiili nhà vua, chi mot làt, nhà vua rung bèi cà long là va vuòt tay, vuÒt chàn khòng con là giÒng epp nùa, tra lai «minh ròng» lòt dep nhu xua. Càu chuyén Nguyén minh Khòng, xua nay vàn luu truyèn bau khàp b dàn gian, eó nhièu nai lai con thém vào nhièu càu chuyén ky quài bau nùa. Thài ky hp Ly thòng trj bau hai tram nàm, nhà làm su dà gpi là eà inOt thài ky «njnh Phàt», vày Ibi cAu chuyén này cung chi là càu chuyén «njnh phàt» nià thòi. 9 . DÈN TRAN VO Theo nhu càc bia a dèn ghi chép, thì dèn này làp tir khi eó thù dò Thàng long, nàm Thuàn thién thù nhàt (1010), dai vua Thài Tò nhà Ly. Qua eàe nàm VTnh Tri thù ba (1678) dai vua Le Hi Tòn, nfim Cành hung 29 (1768) dai vua Le Hièn Tòn, nàm Già Long thù 9 (1810) nani Thiéu Tri Ihù hai, (1812), nfim Thành Thài thù nàm (1893) dèu eó sua lai. 134
Dèn tén gpi là 7>^/i Vo quàn, Chù «quàn» dAy eó nghTa là nai tu luyén cùa cAc dao sT theo dao Giào (dao Lào tu) ebuyèn hpc thuyét thàn lièn va luyén càc phù phép. Bang a su thuc nAy thì thày ngay tu dàu thè ky thù 11, ngoài dao Nho va dao Phàt, dao Giào cung da truyèn sang nuàc ta ròi. Vi thàn thà ò dèn này, gpi là Huyén Thién Tran Vo. Xét theo nhung chuyén kè trong thàn tich rat hoang duàng, nén cò thè nói cfing chi là mOt «dàng tbièng lièng» vò blnh do càc nbà dao Giào da tuòng tugng ra, ma xua kia vàn liét vào bang « thièn thàn». Thàn tich dai y nói: Ngày xua eó con bò tinh chin duòi, tung boành khàp nai, làm hai nhàn dàn rat nhièu. Ngpe hoàng thugng de dòng long thuang dàn, sai thàn Huyèn Thién ha giàng, vi dàn trù h(iì, Huyèn Thièn dùng thàn kièm va phù phép gièt dugc ho tinh. Theo thuyét ày, càc trièu dai phong kién dèu dung dèn thà vgng ò* càc noi, de làm vj thàn trir tai bàn hoan cho nhàn dàn va tòn gpi là Huyèn Thién Tran Vò chàn quàn. u nuàc ta tu xua vàn elio là ò Ho TAy thAnh Thfing long cfing eó nan bò tinh chin duòi, nèn vua Ly cho làp dèn thà ò phia TAy Bàc thành de tran yéu quài. Hình dung thàn Huyèn Thién da dugc tao ra bang pho tugng cao làn, minb mac ào dao bào, dàu xòa tóe, di chAn khòng tay trai bài quyèt làm phép trù yéu ma, tay pbài ngòn trò già lèn va chòng thàn kiém xuÒng lung con rùa, trén thàn kiém cò hình con ràn leo quanh, nom vè oai nghiém, hùng dfing. Dói vua Hi tòn nhà Le, chùa Trjnh Tac nói trong khi dem binh dành qiiAn ^fac ò Hài-duang, da duge thàn Huyèn Thién bào mòng giùp sùc nèn dà thàng tran. Muòn bào dàp cóng dire cùa thàn, Trjnh Tac trùng tu lai dèn, bò tugng efi bang gò, due tugng mài bang dÒng rat to, cao 3 Ihuàe 135
tày 72, nfing bòn tàn (vào khoang 6.000 càn ta). Thàng hai nfim Thiéu Tri thù hai, nhàn ra Bàc tuSn, chju le phong vuang cùa nhà Man Thanh, Thiéu Tri eó tà» tbfim dèn, ròi ha chi cho tinh thàn Hà-nòi trIch tièn kho sua lai dèn ; Thiéu Trj lai cùng mot dòng tièn vàng làn va 12 hoàng tu cùng 12 dòng tièn vàng ubò, hgp due thành mot cài vòng vàng deo tay phài thàn tir(rng (vòng vàng ày dà hi màt), Thiéu Tri lai làm mot bài Iha chù Hàn tàm cAu Duàng luAt, tàn tung còng due cùa thàn, khàc vào mpt cài bièn de ò truàc dcn (nay vàn con). Vì tugng tliàn to làn, nèn khi mài due thì dfit ngÒi b mài dàt. Dén nàm 1892, HoAng cao Khài ducrc thuc dàn Phàp dùng làm tay sai di d(^p nghTa quàn Bài-sAy, eó y muòn làm ra vè cóng vièc cùa minh cfing dugc thàn minh jihù bò, nèn y cho sua lai dén, va xày b$ dà^ dùng mày Irne kich pho tugng ngòi cao lén nhu ngày nay. Thàn tieh này dai de cfing hoang duàng nhu eàe thàn tieh khàc, khóng eó dièu gi càn |)hài nghién cùu di sàu, duy eó mot diéu tiriVng càc nhà su hpc, càn phài luu tAm tim ra su thuc. Tai dèn này, ngoài nhà dai bài, vè phia tay phài, lòi di vào dèn trong, mot khoang eó dóng khung riéng theo hình long khàm, Irong dò thà mot pho tugng dùng, minh mfie mu ào dao phiie, tu xua nguài ta vàn truyèn là pho tugng do mot vj thirgng thu a làng Hoàng xà tinh San-lAy dà theo dùng tugng thàn Tu dòng de quàn a Trung-quòc ma tao ra de thà a dò. Nhung lai eó hai thuyét khàc hàn nhu dà ghi b trong Long thành dal su, Ibi cho là pho tirtrng ày là nhàn thàn, khòng phài thién thàn. Mot thuyét cho ràng dò là vièn thài giàm dà dugc chùa Trjnh Tac ùy thàc cho vièc due pho thàn tu(7ng to hVn ày. MOt thuyét thì nói dò là nguài thg due dòng eó tiéng, tue gpi là Trùm Trpng, nhàn thày cóng trinh due tugng to làn khò 136
khan, dà tu dùng ra nhàn due, ma khóng lày cóng, chi xin sau khi tram tiiòi dugc làm bau thàn pbòi huang òr trong dèn. Hai thuyét sau này dèu eó chò dàng tin, vi gàn vài su thuc. (Juà vày, chùng ta ngày nay khóng khòi ngàm ngùi, lù cuòi thè ky 17 dén nay, chua xa càch là bao, nià mot còng trinh lao dOng dàng ghi cùa nhAn dAn ta dà bi lu ma, khòng con tim dAu ra gòc tieh 1 Nhàn dAy cung xin mach de càc ban dpe bièt ràng: b lAng Cu linh thuòc huyén Già lAm tinh Bàc-ninb truàc dAy, nay dà thuòc vào Quàn 8 ngoai thành Hà-nOi, CÓ mot dèn thà cfing gpi là Tran Vó quàn va cfing làm tu dàu dai Ly. Thàn tieh cfing dai de nhu dà kè trén, va cfing eó mot pho tugng dòng cao 3 thuàc tày due tu dai vua Hièn Tòn nhà Le (1746). Dò cfing là mot thàng tich thèm vào phong cành dàt nuàc ngàn nfim vàn vài này. NHONG CHUYfN CC CHUNG QUANH DÈN TRAN VÒ Nhu trén da nói, thàn tieh Huyèn thién Tran Vo ehi là chuyén hoang duàng, nén lù xua nói vè ljch su dèn chi là nhùng ebuyèn me tin va lgi dung me tin, nhu mày chuyén snu này: a) Huyfen thién trAn phia B&c.— Bpn vua chùa phong kièn vàn mugn thàn quyèn de tran àp long nguói, chùng elio là tàt cà bàch thàn dèu phài ùng bò nèn thòng trj cùa chùng, nèn chùng dà dùng viéc ban sSc phong cho bàch thàn, chia bàch thàn ra làm thugng, 137
trung, ha dàng; moi thàn tùy theo dSng càp ma giao nhiém vu. Chùng ùy cho mòi thàn tran giù mot phuang cùa thù dò Hà-nòi, gpi là bÒn tran : 1. Thàn B(ich ma tran phia dóng (Hà-kbàu lue Hàng Buòm). 2. Thàn Linh lang tran phia tày (Thù-lé tue dèn Voi phiic). 3. Thàn Cao san tran phia nam (dèn Kim lién tue DÒng-1'ìni). 4. Thàn Huyén thién tran phia bàc (làng Yén-quang, làng này nay khòng con). Trong bòn tran, thì tran phia bàc phài vTnh vi5n tran àp bò tiub a bò Tày, nèn tir dai Le, mòi nfim dàn làng Yèn-qtiang phài eù hành hai ky r u à c «tuàn bÒ », truàc khi r u à c , luyén dpe sàc chi cùa nhà vua. h) Nàm raAng. — SAu bay muai nàm vè truàc lai dèn này, mòi thàng eù dén ngày mot, ngày sàu, lai eò nhièu nguài, nhàt là hpc irò, tòi dén Ifi lugt mang vàng huang le vài dén dèn khan vài rat thành kinh, rÒi ngù lai dèn, de chà thàn bào mòng cho biét truàc vi^c làra cùa minh se gap tòt xàu, lànìi dfr thè nào. Nhfrng nfim cò khoa thi, eù nhùng thàng gàn dén ky Ibi, dém nào cfing chat hpc tr() d(^n nani mòng. Dò là theo tue truyèn : vj thàn Tu dòng De quàn dà giàng bùt nòi ràng vì yèn mén n u à c Nani là nuàc vàn hièn nén bang thàng eù dén hai ngày mot, sàu, lai tir Trung-quòc sang bào mòng elio càc sT tu. e) BÒ bòi ihhn. — Tugng thàn bang dÒng, truàc kia chua eó ào phù ngoài, mòi khi tiét giói nòm trong khòng khi eó nhièu hai nuàc, gap dòng lanh, dpng lai thành tùng gipt ehày xuòng, bpn Igi dung me Un nòi phao lèn là thàn dò bò bòi, nguài nào thàm lày se dugc l>hùc. Tin là thuc, nhfrng nhà eó con cài hay yéu dau, 138
thuàng mua nhùng vuòng lua dò dèn nbà thàm lày bÒ hòi thàn, mang vè may ào cho con cài mfie de lày khuàc. Hòi dàu Ihuòc Phàp, co mot tèn tri huyén vi tham ò hi dàn kién phài càch cbùe, da luÒn Ipt dugc vAo làm thù lù b dèn, lgi dung long me lin ày, chuyén giù viéc bàn nhùng mànb lua thàm bò bòi, mòi mànb tu mot dòng dèli hai dòng, dà kiém dugc bac van. Co nguài dà mìa mai y bang mày vàn tha: Xua odt bò /lói dàn, Nay vài bò /idi t/iàn, Thàn, dàn deu vàt hét, Ròi cùng c/iét dòi nhàn. d) Mugn guu-ni ihftn. — Nfim 1892, sua dèn xong, làm le khành thành, Hoàng cao Khài treo giài ra bài tha «Vinh tug^ng dÒng Tran Vò». Két cuc sò tha du thi cò bòn nfim tram bài, bài nào dai de cfing tàn tung còng due Thàn, va khòng quén tàn tung thèm cóng due cùa Hoàng nùa. Biéng cò mot bài khòng de tèn, làm lòi truàng thièn thàt ngòn, dà nói lèn tòng tieh va hành dOng cùa bgn Viét gian bàn nuàc, coi chùng làm hai nhàn dàn, chàng kém gì nan bò tinh chin duòi ngày xua, làm cho Hoàng cao Khài rat cfim tue. Nhièu nhà nho bj hièm nghi, mot vién tri phù va mot vién buàn dao hi nghi là tàc già, dèu bj lloàng kièm cà càch cbùe. Cuòc thi tha vì thè cfing bj xóa bò. Bài tha ày con truyèn lai mày càu sau này : Huyèn thién Tran v5 càu truyen ky. Due dào thàn tièn nhat van chi : Trù hai cùu dfin thành d^ s u ? Sài lang béit sàt, sàt ho l y < ' \ ( l ) Hàn thir cò càu: «Sài lang dirorng dao, an v5n ho li» nghTa là «bum sói boành hành thi chàng hòi, lai di hòi càc con cào cìiy » y nói là : «Khòng boi nlurng kc co quyen thè to, làm li^i dàn nhiéu, mù l^i chi xét net nhùng kè l^p nhijp khòng dàng kè ». 139
Kim nhàt quJin hung hiru bàch xuat, Tuan dàn cao huyé't tranh tu phi. Thirorng sinh ha cò luy thir Acjh? Thìn kiém do linh là nhat huy. Tam djch nhu sau : Truyén t/iàn Tran Vo ng/ic làu nay, Muón dén Iru&c t/iàn hòi càu này: Trìr hot cùu dàn chi chuijén hào, Hùm beo chàng giét, giét cào cày. Ngày nay yéu guài thành tirng bgn, Hàt màu mù dàn khàp dò day. Dàn den tói gi màc tai àch ? Guam thàn con tliiéng mugrn mot tay 10. CHÙA TRAN QUÓC Chùa này nguyén ò trén bà song thuOc bai Yén-pht.i, làp lén lù dai Ly Nam de (,544-548) ggi là chùa Khai quóc. Dén thài Dai bào vua ThAi Tòn nhà Le (1440 — 1442) dòi gpi là chùa An quóc. Dén thài Hoàng dinh vua Kinh Tòn nhà Le (1600 — 1618), bai Yèn phu la gàn sàt nèn chùa, dùn làng rài vào dja dièm bay già, là mot khu dàt eó hình thè dep nhàt a hÒ Tày, càc cij ngày xua vàn gpi là kièu dal « Phugng hoàng sa cành uòng nuàc». Dai Chinh bòa vua Hi Tón nbà Le din gpi là chùa Tran quóc, Nàm 1842 vua nhà Nguyèoi là Thiéu Tri ra Bàc luàn, eó tài thàm chùa, d^r-ggi là chùa Tran bàc, nhung trong nhàn dAn vàn eù theo ciì gpi là chùa Tran quòc cho lai ngày nay. Dia dièm nai dAy, xua nhu mot bòn dào a giùa bÒ TAy, cAch bàn vài dàt lièn; nàm VTnh IO thù hai, dai HO
vua Thkn Tòn nhà Le, sau khi dàn hai làng Yèn phu va Yèn quang dàp de C6 ngtr de chàn ngang bò, mOt so nbà tbi^n tin trong càc phuàng nhàn dò góp tièn thué thg dóng epe rÒi dò dàu dàt làm thành con duàng tu ngoài de di vào còng chùa. Chùa này òr vào nai phong cành dep, dàng eó già tri mOt danh lam, nhung ngay sau khi a ngoài bai dai vào day, nò da hi bpn chùa phong kièn mugn tièng « mèn cùa Pb^t» chièm bàn làm cùa riéng, dàt thành hành cung (nai ò^ cùa bgn vua chùa trong nhùng lue di chai). Nhàt là bai dai chùa Trjnh Giang (1729-1740) va chùa Trjnh Sàm, (1767-1782) là hai tén chùa dàm àc, da bièn bàn nai cùa khóng này làm nai hành lac tùng due cùa chùng. Da thành mOt cung vién cùa bgn chùa Trjnh, dàng le chùa cfing bj bòa kièp trong tran lùa thù thàng chap nfim Binh ngg, (1786) nhung may nhà eó còng bào bO cùa nhàn dàn cAc phuàng va càc lAng quanh dò da cbfin dugc bàn tay phù phàng cùa Le Chièu TbÒng va bào tòn dugc dèn ngày nay. Vè vièc này trong Long thành dàt su cò ghi lai nhu sau : Nfim Binh ngg tue dai Cành Hung 47 vua Hièn Tòn nhà Le, Chiéu Thòng sau khi nbà Còng Chinh dem quàn b Nghé-an ra dành duòi dugc dò dàng hp Trjnh ròi, muón mOt pben trù hèt efin eù cùa kè thù. NgAy tàm thàng chap nfim ày, Chiéu Thòng ha lénh dot hét phù d$ va tàt cà nhùng nai nào cò dinh liu dén bp Trjnh. O ^ o Tran quòc này cung da hi doàn quàn «phóng bòa» ràm r^p kéo dèn chuc chàm mòi. Nhung vi biét truàc, 'nhàn dàn da kéo dèn bang ngàn nguài, dùng chàn giù chung quanh chùa, dòng thanh nói chùa là cùa còng cùa nhAn dàn, khòng pbài là cùa riéng hp Trjnh. Kèt cgc nhàn dàn da boùu toàn bào v$ dugc ngòi chùa, chi 141
riéng cò mày chuc làu phòng dung trèn nhùng bè noi chung quanh chùa, do chùa Trjnh làm ra cho bpn hoan quan va càc cung nù a là bj dot hèt ma tbóì. Sau dò, chùa Tran quòe Irò lai mOt cành thièn lAm thanh tinh, nhièu du khàeh qua tbfim da cò nhùng tha vàn càm hoài, nhung dèu làm bang Hàn vfin, va cùng mot gipng thuang liéc vàn va cho mot tàn tich cùa giai càp phong kièn da hi thài gian xóa nhòa, cung nhir bài tha quòc vfin «Tran bàc bành eung» cùa nù thi si Thanh quan vàn duge nhièu nguói truyèn tiing: Mày tòa sen r&t /lai hinmg ngu, Nàm thirc mày phony nép ào c/iàu. Song l&p phé hirng coi dà nhón, Chuóng /lói kim cò làng càng mau. Khàc hàn vài gipng liéc thuang ày, bài re .Su Dàm ke truyén» cùa thi sT Ngó ngpe Du làm nfim Quang Trung thù ha (1790), cho ta thày ni thàn thè cùa mOl phu nù b thài dai phong kièn dà bj vùi dàp nhu thè nào va mot phàn nào da phai bay tOi àc cùa bpn vua chùa ò dò. Bài nguyén bang llàn vàn nhu sau; Dàm ni thàn ihv khàu titnàt Bao p h o n g qua héu lai kinh ky Phóng Tran qu5c tu n g ^ lào ni Hinh d u n g khò c i ò phét ban b^ch Hoan n g h é n h van tan nhir hOru k^ TAn chii ph&n tpa tue van chi DT k-}- da nién t h ù trù tri Lao ni cài dung trSm mac tpa Nhu hO-u u hoài nan ngO* thùy Trìlm tu bAn h u à n g ni thùy ngón KhAch d i hCKi tàm lai òn tòn Bac vi sft ngfr ta h i o y Lao tàn b à n sinh thién dia hòn Q a à n tai So-n tày P h u g n g cAch huomg Cam ca già hoc thiéu chuyén t r u à n g 142
Kién thiiy cflp ké thirgng vi tg Danh di liét tich tié>n cung mang That nién u cam tai phAn lung Hàu dAc dièu lai thi bAnh cung Tliùa can phung trat ti thiép phan CÀm vpng àn ba lai cu-u trùng Nhat tich vu-cng thugng ho lai ti^n I-ioan nhan tiéu van y Irièn mlén Bat y Tuyén phi tu- vién kién S^n lai thè tu- hung thàn nhién Vó tàm tfch ngpe dù* l én huang Bòc dà lién bòi no vi thu'(i>*ng Dinh tièn khan phugc su- tru'ò-ng quY Van phAt vó tinh nhat tién quang Am that tàng thàn bat kién thién HIP dà ky hA nhàt nguyét nién Nhat trièu mòn khai quang xa nhàp Da nhàn tàu lai tranh thù khién ThA hành thà ngón dT chuyén thè' Trinh dT luàn vong Le diec théJ Doan truò-ng nghiet trAi tòng kim tiéu Cùu biét cò hu'o'ng due hòi de Kinh h^ ngó thSn dàe tài sinh Phàt tièn nh^t bAi nguyén tr^n tinh Tàn sinh tòng thu quy y phàt Hòn tli© vó tàm lgi du- danti. DICII— Kinh ky sau can bào tàp qua, T/iàm chùa Tran quóc g(ip su già, Thàn t/ie hom hcm, dàu dóm hoc Miéng cliào don dà cuòi na hoa, Chia ngói chù, khàch lien hòi thàm : Ngu&i Ini tri day dà mày nàm ? Su già dang vui bòng im Uing. Long riéng n/iu dóng mói t/iuang tàm, NgSm nghi /lòi iàu su m&i nói : Dà long bici dcn, dà thàm hòi, Mày l&i t/iua qua de lg, long : 143
Thàn lói nua d&i bi u tói f Qué òr linh Doài làng Phung-cóch. S&m hgc nghé nhà dàn sénh p/iàc/i. Tuoi xuàn vùa l&i dò dào ta. 77én cung bi liei vào danh sàch. Bay nàm dàng dàng kiép e/dm long : Ròi ra chàu c/me tai hành cung. Khan dòn guai liàu p/iàn thàn thiép, Mong dàu mua mòc an cùu trùng l Mot hòm nhà chùa ggi lai gàn. Miéng cu&i vui ve liòi àn càn. Hay dàu bà Giòng
11. CHOA HUY VÀN Chùa này nguyén xua a vào dia pb$n làng Huy vfin, nay thuOc ngo Vàn chuang, phò Hàng BOI, vè phia tày nam thù dò. Truàc chùa là mot ngòi dèn, gpi lA dèn Due khành. Chùa thà càc tugng Phàt nhu eàe chùa tbuàng, chi khàc là trong dò lai cò thà bài vj vua Thài tò va vua Thàn tòn nhà Le. Ben thà riéng ba pho tugng, gian giùa là tugng vua Thành Tòn nhà Le, ben trai là tugng Quang Thuc hoàng thài bau, (me Thành Tòn), ben phài là Truàng lac hoàng bau (vg Le Thành Tòn). Theo nhu cAc vàn bia bién con trong chùa. Ibi chùa nAy làp tu dòi vua ThAi Tòn nhà Le (1434 — 1442). Hòi ày cò nguài con gài hg Ngò tèn là Dao vién, làm phi tàn trong cung, khi cò tbai, bj Hué phi là vg yéu cùa ThAi Tòn dò biét, dem long ghen tue, bàt giam vào buòng tòi, bue bàch phài phA tbai. Dao vién dugc nguói cùu thoàt, dém khuya tròn ra ngoAi thành, dén òr chùa Huy vàn, ròi sinh dugc mot con giai, dal tén là Tu ThAnh
Nhung vì phài de phòng su dò xét eoa Huè phi, nén bà me cu phài giù con luón a trong nhà, khòng dàm cho ra ngoài. Tài khi Thài Tòn màt, con cà là Nhàn Tòn lèn nòi ngòi. Sau Nhàn Tón lai hi Nghi Dàn (con giai Thài Tòn eó tòi bj truàt) giét chét ròi cuàp ngói. Càc dai thàn là Le Xi, Le Niém dem quàn vào thành bàt gièt Nghi DAn, ròi cho di dòn Tu Thành vè trièu, làp lén làm vua, tue là vua Thành Tón. Sau khi I h à n h Tòn lén làm vua, tón me làm Quang Thuc hoàng Thài bau, va cho sua chùa lai chùa Huy vfin de ky niém nai sinh cùa minb, va ngay truàc chùa dung mòl biét dién de làm nai Thài bau ò va thà Phàt, vi Thài bàn khòng vào (/ trong eung càm. Dién ày dàt tèn là Due khành, ngu y Irong dò chung due nhièu su tòt lành. Thài bAu a dò dugc ba muai nani thi mài. Thành Tòn due tugng vA chuóng thà ngay lai dèa. Tugng vA cbuòng này vè sau bj kè gian lày tròni màt, dèn nfim VTnh trj thù ba vA thù tu (1678-79), su chùa dùng lén khuyén bòa càc nai, due chuóng va tugng khàc. ("òn pho tugng Truàng lac hoàng hàu, trong vào bia khòng nói lAp lén tu bao già. Cuòi Le, dàu Nguyén, chùa hi dò uAl nhièu. Nàm Minh Ménh thù tu (1823), nliùng nguài dòng dòi hp Le góp lièn lai sua chùa. Nàm Tu Due muài bay (186^l)i eàe tinh thàn Hà-nòi lai sua thém nùa. Pho tugng Le thành Tòn, nguyén truóc dal Irén chùa Khan san, (trong v u à n Bach thào ngày nay) dèn hÒl cuòi Le. khi quàn Tày San kéo ra Thàng long, nhàn lue nhiéu nhuàng, mpt loàn loau quàn thùa ca phà chùa, nguài ta mài cho ruàc tugng Thành Tòn vè chùa Huy vfin. Le Thành Tón là ingt vi vua tùng cò còng xày dung uèn vàn hpc nuàc nhà, ngoài nhùng truàc làc \òn do 146
nbà vua cùng quàn thàn cùng làm, bay riéng nbà vua thào ra, nhu bO Luàt Hong Bue, Bai Viét su- kij, Thién- nam du ha, T/iàn chinh ky su, Qayn/i uyèn ciru ca, vàn vàn... nbà vua lai con làm ra nhièu tha vfin, dfie biét là sò tha ca quòc vfin luu truyèn ròng trong dàn gian, do dò dugc càc nbà su hgc khen là th(>i ky vàn hgc cuc thjnh, cung tue là thài ky che dò quàn chù b nuàc ta dà tài lue xày dung dugc vùng vàng. Gó mòl dièu rat rò là Thành Tòn da mugn vfin hpc de de cao cài dja vj «ngai vàng», cài oai thè «con giài»'cùa minh mOl cach rat tè nhj, cu xem nhùng bài tha quÒc vfin con truyèn tung dén nay, nhu: Thàng bù nhìn. Con eòe, /)rt cui, Cài c/iòi,v.v... trong nhùng lói tà thuc vè tùng su vàt, Thành Tòn da cò y dàt nhùng chu* nhung cAu cho tò ra là khan khi «thièn tu», mot nhàn vàt «chi tòn vò thugng» phài dùng trén tàt eà muòn ùc nguài. Tè nhi bau mia, trong su tuyén truyèn bang vfin bpc, Thành Tòn lai pha tròn tàt eà nhùng tu tuòng Nho, Dao, Thich, de thàn thành bòa giai càp va cà nhàn minh, tò ra là khàc tue, là phi thuàng, muòn ùc nguài dèu pbài tòn kinh. Vè ljch su Le thành Tòn, trong ngpe phà eó doan nói : khi Thài hàu con là phi tàn, mot dém ò' trong cung nàm chiém bao lén thièn dinh, xin Ngpe hoàng elio dugc sinh quy lù. Ngpe hoàng truyèn Tién dòng giàng thè làm vua nuàc Nani, va sai Ngpe nù xuòng làm lùa dòi. Tièn dòng khòng vàng ménh ngay, Ngpe hoàng eà giàn, ném cài hot trùng phài tran bj thuang. Tièn dòng sg lòi pliài vàng lòi va xin cho mot vj tièn xuòng giùp sùc, Ngge hoàng ehi mot vj tién dang dùng chàu ò ben canh, vj ày lay la eò lù, Ngpe hoàng giàn dap vào vai, bàt buòe phài di ngay. Bòi Thài bau cò mang, lai khi sinh ra Thành Tòn, thày trén tran cò vét cài bòi ném. 147