Tổng quan về quan hệ và vai trò của biển hồ đối với dòng chảy sông Mê Công ở vùng đồng bằng châu thổ

TỔNG QUAN VỀ QUAN HỆ VÀ VAI TRÒ CỦA BIỂN HỒ ĐỐI VỚI DÒNG CHẢY<br /> SÔNG MÊ CÔNG Ở VÙNG ĐỒNG BẰNG CHÂU THỔ<br /> Trịnh Quang Hoà 1, Huỳnh Minh Ngọc 2<br /> I ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Biển Hồ ở Campuchia là hồ<br /> nước ngọt tự nhiên lớn nhất<br /> trong khu vực Đông Nam<br /> Á. Ngoài vai trò quan trọng<br /> và đặc biệt về mặt môi $<br /> trường, sinh thái, văn hoá $<br /> $ $<br /> Stung Treng $<br /> <br /> và kinh tế xã hội đối với $<br /> $<br /> Campuchia nói riêng và cả $<br /> $<br /> <br /> <br /> lưu vực Mê Công nói $<br /> $<br /> $<br /> <br /> $<br /> chung. Biển Hồ còn là hồ Kampong Luong$<br /> $<br /> <br /> $<br /> chứa điều tiết tự nhiên góp $ $<br /> Kratie $<br /> <br /> phần giảm lượng dòng<br /> chảy mùa lũ và gia tăng $<br /> Kompong Cham<br /> Prek Kadam $<br /> dòng chảy mùa kiệt của<br /> sông Mê Công ở vùng đồng Phnom Penh Port$$ 40 0 40 80<br /> $<br /> <br /> bằng châu thổ nói chung và Kho Khel $ $<br /> $ NeakLuong Kilometers<br /> <br /> Đồng Bằng sông Cửu Long $ Tram thuy van<br /> Ranh gioi luu vuc<br /> (ĐBSCL) của Việt Nam $<br /> $<br /> Tan Chau Song, suoi<br /> nói riêng. Chau Doc Vung ngap lu<br /> <br /> <br /> Trong bài viết các tác giả Hình 1: Sông Mê Công và Biển Hồ ở Campuchia<br /> giới thiệu một số nét cơ bản<br /> về điều kiện tự nhiên, mối quan hệ và vai trò của Biển Hồ đối với chế độ thuỷ văn, thuỷ lực<br /> sông Mê Công ở vùng đồng bằng châu thổ. Qua đó góp phần vào công việc nghiên cứu và bảo<br /> vệ chức năng của Biển Hồ trong quá trình hợp tác với các quốc gia vên sông quản lý, khai<br /> thác và phát triển bền vững lưu vực sông Mê Công.<br /> II VỊ TRÍ VÀ ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN CỦA BIỂN HỒ<br /> Biển Hồ nằm trên sông Bảng 1. Quan hệ địa hình Biển Hồ<br /> Tonle Sap, một nhánh chính<br /> của sông Mê Công, ở Cao độ Diện tích Dung tích Cao độ Diện tích Dung tích<br /> (m) (km2) (triệu m3) (m) (km2) (triệu m3)<br /> Campuchia. Biển Hồ có 0,5 0 0 4,0 5.828 12.022<br /> dạng thuôn dài chạy theo<br /> 0,6 21 1 5,0 7.218 18.545<br /> hướng Tây Bắc – Đông Nam<br /> 0,8 666 70 6,0 8.518 26.413<br /> (hình 1).<br /> 1,0 1.379 274 7,0 9.690 35.517<br /> Về mặt địa hình, Biển Hồ có 1,2 1.874 600 8,0 10.935 45.830<br /> dạng lòng chảo nông, đáy 1,4 2.125 999 9,0 12.198 57.397<br /> phẳng. Dung tích chứa của 1,6 2.325 1.444 10,0 13.352 70.172<br /> hồ rất lớn. Ở độ sâu 11 m, 2,0 3.611 2.631 11,0 14.330 84.013<br /> Biển Hồ có dung tích trên 84 3,0 4.671 6.772 12,0 15.243 98.800<br /> tỷ m3 và diện tích mặt thoáng<br /> <br /> 1<br /> GS. TS. Giảng viên cao cấp Đại học thuỷ lợi<br /> 2<br /> Chuyên viên Văn phòng thường trực Uỷ ban sông Mê Công Việt Nam<br /> là 14.000 km2 . Quan hệ địa hình lòng hồ Bảng 2: Các lưu vực sông nhánh của Biển Hồ<br /> trình bày ở bảng 1.<br /> TT Tên lưu vực Diện tích (km2)<br /> Khác với nhiều hồ tự nhiên khác, Biển 1 Stung Chinit 8.236<br /> Hồ sự liên thông trực tiếp và thường 2 Stung Sen 16.359<br /> xuyên với sông Mê Công qua sông Tonle 3 Stung Staung 4.357<br /> Sap và một phần vùng đồng bằng ngập lũ 4 Stung Chikreng 2.714<br /> bờ phải sông Mê Công. Do đó, chế độ 5 Stung Seam Reap 3.619<br /> thuỷ văn của Biển Hồ có mối quan hệ 6 Stung Sreng 9.986<br /> chặt chẽ với dòng chảy của sông Mê 7 Stung Sisophon 4.310<br /> Công và có sự dao động hàng năm cùng 8 Stung Mongkol Borey 10.656<br /> với sông Mê Công. Nhờ sự dao động 9 Stung Sangker 6.052<br /> mực nước hàng năm và đặc điểm hồ 10 3.695<br /> Stung Dauntri<br /> nông, diện tích mặt nước lớn nên hệ sinh<br /> 11 Stung Pursat 5.965<br /> thái ở Biển Hồ rất đa dạng và đặc biệt.<br /> Sản lượng sinh học của Biển Hồ rất lớn, 12 Stung Boribo 7.153<br /> đặc biệt là sản lượng cá sản sinh và phát Tổng 83.102<br /> triển trong Biển Hồ.<br /> Ngoài mối tương tác thuỷ văn chặt chẽ với sông Mê Công, Biển Hồ chịu ảnh hưởng của 12<br /> lưu vực sông nhánh xung quanh với tổng diện tích 83.102 km2 (bảng 2). Đồng thời do diện<br /> tích mặt nước rất rộng nên lượng bốc hơi mặt nước và mưa trực tiếp trên hồ cũng là 2 yếu tố<br /> có ảnh hưởng đáng kể đến chế độ thuỷ văn của Biển Hồ.<br /> III MỐI QUAN HỆ VÀ TÁC ĐỘNG CỦA BIỂN HỒ ĐỐI VỚI CHẾ ĐỘ DÒNG CHẢY<br /> SÔNG MÊ CÔNG<br /> <br /> Khi sông Mê Công chảy đến thủ đô Phnom Penh - Campuchia thì bắt đầu chia thành 2 nhánh:<br /> Mê Công (sông Tiền) và Bassac (sông Hậu) chảy xuống Việt Nam rồi đổ ra Biển Đông. Cũng<br /> tại Phnom Penh, sông Mê Công tiếp nhận sự gia nhập của Biển Hồ ở bờ phải thông qua nhánh<br /> sông Tonle Sap. Khu vực sông Mê Công chia nhánh và tiếp nhập sông Tonle Sap được gọi là<br /> ngã tư Chaktomuk.<br /> Về mặt địa hình, từ sau Kratie địa hình lưu vực Mê Công bắt đầu có sự thay đổi lớn từ dạng<br /> địa hình đồi núi sang địa hình đồng bằng. Lòng sông mở rộng và bờ thấp. Do do bắt đầu xuất<br /> hiện hiện tượng chảy tràn bờ khi nước lên cao trong mùa lũ và hiện tượng chảy tràn càng rõ<br /> nét kể từ hạ lưu Kampong Cham. Dòng chảy tràn tạo ra một vùng ngập lũ rộng lớn kéo dài<br /> suốt sang lãnh thổ Việt Nam. Vị trí và diện mở rộng của vùng ngập lũ trình bày trong hình 1.<br /> Vùng ngập lũ cùng với Biển Hồ đóng vai trò như một hồ chứa khổng lồ điều tiết dòng chảy<br /> sông Mê Công cho vùng đồng bằng châu thổ. Theo số liệu tính toán Biển Hồ chiếm khoảng<br /> 80 – 85% tổng dung tích trữ của toàn vùng ngập lũ.<br /> Để thấy rõ nguyên nhân hình thành và mối quan hệ thuỷ thực - thuỷ văn giữa Biển Hồ và sông<br /> Mê Công ta xem xét số liệu đo mực nước tại một số trạm trong vùng ngập lũ lân cận Biển Hồ<br /> và trong Biển Hồ, bao gồm:<br />  Trạm Kampong Cham: trên sông Mê Công. Đại diện cho mực nước vùng của sông Mê<br /> Công và vùng ngập do lũ sông Mê Công tạo ra;<br />   Trạm Phnom Penh Port: 13<br /> 12<br /> tại hạ lưu cầu Hữu Nghị 11<br /> ở thủ đô Phnom Pênh, 10<br /> Campuchia trên sông 9<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Muc nuoc (m)<br /> Tonle Sap. Trạm ngay 8<br /> 7<br /> sát nhập lưu sông Tonle 6<br /> Sap với sông Mê Công, 5<br /> đại diện cho mực nước 4<br /> vùng chuyển tiếp giữa 3<br /> 2<br /> sông Mê Công và sông<br /> 1<br /> Tonle Sap; Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Jan<br /> <br />  Trạm Prek Kadam: b<br /> c<br /> d<br /> e<br /> f<br /> g Kompong Luong 50%ile (24-02) g<br /> b<br /> c<br /> d<br /> e<br /> f Prek Kadam 50%ile (60-02)<br /> thượng lưu trạm Phnom b<br /> c<br /> d<br /> e<br /> f<br /> g Kompong Cham 50%ile (30-02) gb<br /> c<br /> d<br /> e<br /> f Phnom Penh Port 50%ile (60-02)<br /> Penh Port trên sông Hình 2: Mực nước thực đo ứng với tần suất 50%<br /> Tonle Sap, đại diện cho<br /> mực nước của sông Tonle Sap; và<br />  Trạm Kampong Luong: trong Biển Hồ đại diện cho mực nước của Biển Hồ; Vị trí các<br /> trạm được trình bày trong bản đồ 1.<br /> Hình 2 ở trên trình bày diễn biến mực nước ngày ứng với tần suất 50% ở các trạm nghiên cứu.<br /> Trên cơ sở số liệu mực nước cho thấy: mực nước trên sông Mê Công tại Kampong Chàm<br /> xuống thấp nhất khoảng giữa tháng V, sau đó bắt đầu tăng và đạt đỉnh khoảng giữa tháng X<br /> rồi giảm xuống. Dưới ảnh hưởng của sông Mê Công, mực nước trên sông Tonle Sap tại các<br /> trạm Phnom Penh Port và Prek Kadam cũng có sự thay đổi tương tự.<br /> Xem xét tương quan giữa mực nước sông Tonle Sap và Biển Hồ tại Khampong Luong cho<br /> thấy chênh lệch mực nước giữa 2 vị trí có sự đổi ngược nhau trong 2 giai đoạn. Khoảng đầu<br /> tháng VII mực nước sông Tonle Sap cao hơn so với Biển Hồ dẫn tới quá trình nước chảy từ<br /> sông Mê Công vào Biển Hồ. Quá trình này kéo dài đến khoảng cuối tháng X thì mực nước<br /> sông Tonle Sap đạt đỉnh và bắt đầu xuống thấp hơn so với Biển Hồ. Khi đó bắt đầu quá trình<br /> nước chảy từ Biển Hồ ra sông Mê Công . Quá trình này kéo dài đến khoảng cuối tháng V năm<br /> sau. Quá trình chảy vào trong mùa lũ và chảy ra trong thời gian còn lại như trên của Biển Hồ<br /> giống quá trình làm việc của một hồ chứa điều tiết mùa trên hệ thống sông. Mực nước Biển<br /> Hồ dao động trung bình hàng năm khoảng 7,5 m (cao độ 1,5 lên 9,0m) và dung tích thay đổi<br /> lên tới khoảng 56 tỷ m3.Với qui mô này thì Biển Hồ là một hồ điều tiết khổng lồ của thế giới<br /> và xấp xỉ tổng dung tích của tất cả các hồ chứa khả thi được qui hoạch trong lưu vực Mê<br /> Công. Khả năng điều tiết tự nhiên của Biển Hồ có vai trò cực kỳ quan trọng đối với việc giảm<br /> dòng chảy đỉnh lũ và gia tăng dòng chảy kiệt trong ĐBSCL của Việt Nam.<br /> Như đã trình bày ở trên, lượng nước của Biển Hồ chịu ảnh hưởng của 4 thành phần: i) dòng<br /> chảy sông Mê Công thông qua sông Tole Sap và chảy tràn bờ phải; ii) đóng góp của sông<br /> nhánh xung quanh Biển Hồ; iii) mưa trên mặt hồ; và iv) bốc hơi mặt nước hồ. Để thấy rõ hơn<br /> qui mô điều tiết của Biển Hồ đối với dòng chảy sông Mê Công ta xem xét cân bằng nước của<br /> Biển Hồ. Trong bảng 3 và hình 3 ở dưới trình bày kết quả cân bằng nước theo tháng cho 2<br /> thời đoạn đại diện cho năm ít nước (1/7/1998 – 30/4/1999) và cho năm nhiều nước (1/6/2000<br /> – 31/5/2001). Trong kết quả giá trị âm thể hiện nước đi ra khỏi Biển Hồ và giá trị dương thể<br /> hiện nước đi vào Biển Hồ. Dưới góc độ cân bằng nước của vùng châu sông Mê Công hạ lưu<br /> Biển Hồ thì giá trị âm thể hiện lượng nước Biển Hồ cấp cho đồng bằng và giá trị dương thể<br /> hiện lượng nước do Biển Hồ tích lại góp phần điều tiết một phần dòng chảy lũ sông Mê<br /> Công..<br /> Kết quả cân bằng nước cho thấy: Bảng 3: Cân bằng nước Biển Hồ cho 2 giai đoạn đại biểu<br /> Mê Công Mê Công<br /> Tỷ lệ đóng góp nước cho Biển Tháng<br /> Bốc Dòng<br /> Mưa Tháng<br /> Bốc Dòng<br /> Mưa<br /> hơi nhánh Tonle Chảy hơi nhánh Tonle Chảy<br /> Hồ giữa sông Mê Công và nội tại Sap tràn Sap tràn<br /> Jun-98 -0,27 0,54 -0,33 0,01 0,21 Jun-00 -0,27 0,98 9,33 0,03 0,25<br /> (do mưa và dòng nhánh) xấp xỉ<br /> Jul-98 -0,24 1,67 6,55 0,02 0,28 Jul-00 -0,24 3,50 20,34 3,03 0,49<br /> bằng nhau. Những năm nước ít Aug-98 -0,21 2,99 7,05 0,09 0,49 Aug-00 -0,21 3,65 9,98 3,86 0,46<br /> thì tỷ lệ đóng góp của nội tại lớn Sep-98 -0,16 4,42 8,57 0,30 0,77 Sep-00 -0,17 5,80 5,26 8,54 0,55<br /> hơn của sông Mê Công và ngược Oct-98 -0,19 7,70 -11,63 0,38 0,26 Oct-00 -0,19 9,80 -20,59 -1,28 0,85<br /> lại; Nov-98 -0,22 3,40 -13,35 0,23 0,34 Nov-00 -0,22 3,92 -23,53 -1,67 0,04<br /> Dec-98 -0,25 1,84 -12,27 0,15 0,00 Dec-00 -0,25 1,18 -19,99 0,08 0,00<br /> Lượng nước do dòng nhánh đóng Jan-99 -0,32 0,50 -9,68 0,08 0,00 Jan-01 -0,32 0,37 -15,20 0,10 0,03<br /> góp cho Biển Hồ lớn nhất vào Feb-99 -0,39 0,17 -5,04 0,03 0,00 Feb-01 -0,39 0,13 -9,75 0,02 0,00<br /> Mar-99 -0,46 0,07 -1,88 0,02 0,00 Mar-01 -0,46 0,53 -6,76 0,02 0,19<br /> khoảng tháng X cũng là tháng<br /> Apr-99 -0,40 0,31 -0,75 0,02 0,19 Apr-01 -0,40 0,18 -2,99 0,02 0,02<br /> bắt đầu có dòng chảy từ Biển Hồ May-99 -0,30 1,77 0,42 0,02 0,30 May-01 -0,30 0,62 -1,39 0,02 0,29<br /> ra sông Mê ; Tổng ra -2,84 -54,59 Tổng ra -3,41 -100,20 -2,94<br /> % Ra 4,95 95,05 % Ra 3,20 94,04 2,76<br /> Hàng năm Biển Hồ đã trữ/điều Tổng vào 23,07 22,17 1,32 2,33 Tổng vào 30,68 44,92 15,72 3,17<br /> tiết tổng lượng nước lũ cho sông % Vào 47,18 45,35 2,696 4,77 % Vào 32,47 47,54 16,64 3,36<br /> Mê Công từ 20 – 60 tỷ m3 với Ghi chú: Chu kỳ tính toán thời đoạn 1998-1999 tính từ 1/7/1998 - 30/4/1999<br /> lưu lượng chảy vào trung bình tháng từ 2.000 – 9.000 m3/s (bằng khoảng 10 – 15 % tổng<br /> lượng lũ qua biên giới Việt Nam – Campuchia thời đoạn 1/7 – 31/10).<br /> Hàng năm lưu vực Tonle Sap cấp cho hạ lưu từ 50 – 110 tỷ m3 nước tập trung vào các tháng<br /> X đến tháng II năm sau. Trong đó riêng phần do Biển Hồ điều tiết từ dòng chảy lũ sông Mê<br /> Công là từ 20 – 60 tỷ m3 nước (lưu lượng trung bình tháng từ 1.200 – 2.500 m3/s);<br /> Lượng nước trao đổi giữa sông Mê Công và Biển Hồ chủ yếu thông qua sông Tonle Sap, phần<br /> nước chảy tràn chỉ chiếm một tỷ lệ rất nhỏ. Vào những năm ít nước thì không có sự trao đổi<br /> thông qua chảy tràn.<br /> Hình 3: Biểu đồ cân bằng nước Biển Hồ cho 2 giai đoạn đại biểu<br /> <br /> Cân bằng tổng lượng của Biển Hồ năm 1998 Cân bằng tổng lượng của Biển Hồ năm 2000<br /> 15 30<br /> 25<br /> 10 20<br /> 15<br /> 5 10<br /> 5<br /> Tỷ m3<br /> Tỷ m3<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 0 0<br /> -5<br /> -5 -10<br /> -15<br /> -10 -20<br /> -25<br /> -15 -30<br /> Jun-00<br /> <br /> Jul-00<br /> <br /> Aug-00<br /> <br /> Sep-00<br /> <br /> Oct-00<br /> <br /> Nov-00<br /> <br /> Dec-00<br /> <br /> Jan-01<br /> <br /> Feb-01<br /> <br /> Mar-01<br /> <br /> Apr-01<br /> <br /> May-01<br /> Jul-98<br /> <br /> Aug-98<br /> <br /> Sep-98<br /> <br /> Oct-98<br /> <br /> Nov-98<br /> <br /> Dec-98<br /> <br /> Jan-99<br /> <br /> Feb-99<br /> <br /> Mar-99<br /> <br /> Apr-99<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bốc hơi Dòng nhánh Tonle Sap Chảy tràn Mưa trên hồ Bốc Hơi Dòng nhánh Tonle Sap Chảy tràn Mưa trên hồ<br /> <br /> <br /> Về khả năng điều tiết, cắt đỉnh lũ của vùng ngập lũ và Biển Hồ cho ĐBSCL ta sơ bộ đánh giá<br /> bằng việc so sánh quá trình lưu lượng tại trạm Kratie (đại diện cho lũ hình thành ở phần<br /> thượng lưu vực) và tổng lưu lượng tràn qua biên giới Việt Nam – Campuchia cho 2 thời kỳ lũ<br /> nhỏ (năm 1998) và lũ lớn (năm 2000).<br /> Kết quả ở hình 4 cho thấy:<br />   Khả năng cắt lũ của Biển 56.000<br /> Hồ và vùng ngập lũ rất 52.000<br /> lớn trong thời gian tích 48.000<br /> 44.000<br /> nước từ tháng VI đến<br /> 40.000<br /> tháng X. Lưu lượng đỉnh 36.000<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Q (m3/s)<br /> lũ qua biên giới Việt Nam 32.000<br /> – Campuchia trong thời 28.000<br /> 24.000<br /> kỳ điều tiết cắt giảm từ 20 20.000<br /> – 30% so với lưu lượng 16.000<br /> đỉnh tại Kratie. Nếu tách 12.000<br /> 8.000<br /> phần lưu lượng tăng thêm<br /> 4.000<br /> của đoạn lưu vực Mê<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 01/06<br /> 11/06<br /> 21/06<br /> 01/07<br /> 11/07<br /> 21/07<br /> 31/07<br /> 10/08<br /> 20/08<br /> 30/08<br /> 09/09<br /> 19/09<br /> 29/09<br /> 09/10<br /> 19/10<br /> 29/10<br /> 08/11<br /> 18/11<br /> 28/11<br /> Công từ Kratie đến biên<br /> Kratie 1998 Vào Việt Nam 1998 Kratie 2000 Vào Việt Nam 2000<br /> giới Việt Nam –<br /> Campuchia (khoảng Hình 4: Lưu lượng TB ngày mùa lũ năm 1998 và<br /> 2<br /> 111.000 km ) thì mức độ 2000<br /> điều tiết của Biển Hồ và vùng ngập lũ đối với lũ thượng nguồn còn lớn hơn nhiều;<br />  Riêng đối với lũ 2000 do có hình dạng xuất hiện 2 đỉnh gần như tương đương nhau với<br /> tổng lượng lớn và xuất hiện sớm nêu sau con lũ đầu tiên thì Biển Hồ và vùng ngập lũ<br /> đã bị lấp đầy nên khi con lũ sau xuất hiện thì khả năng điều tiết đã giảm đáng kể<br /> IV KẾT LUẬN<br />  Biển Hồ ở Campuchia có mối quan hệ thuỷ văn - thuỷ lực chặt chẽ với sông Mê Công.<br /> Với vị trí và điều kiện tự nhiên đặc thù Biển Hồ cùng với vùng ngập lũ góp phần quan<br /> trọng trong việc giảm qui mô lũ của cũng như tăng cường dòng chảy kiệt của sông Mê<br /> Công ở vùng đồng bằng châu thổ nói chung và ĐBSCL của Việt Nam nói riêng;<br />  Tương tác qua lại giữa Biển Hồ với các yếu tố địa hình, thuỷ văn, thuỷ lực của sông<br /> Mê Công, các sông nhánh Biển Hồ và vùng ngập lũ khá phức tạp, đan chéo ảnh hưởng<br /> lẫn nhau. Để có cơ sở kiến thức phục vụ nhiệm vụ hợp tác Mê Công, bảo vệ chức<br /> năng thuỷ văn, sinh thái và môi trường của Biển Hồ, góp phần bảo vệ ĐBSCL thì việc<br /> tiến hành những nghiên cứu làm rõ mối tương tác của Biển Hồ với các yếu tố nêu trên<br /> là hết sức cần thiết;<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO:<br />  Mekong River Commission – Consolidation of Hydro-Meteorological Data and Multi-<br /> Fuctional Hydrologic Roles of Tonle Sap Lake and its Vicinities Phase III (Basinwide)<br /> – Final Report May 2004;<br />  Mekong River Commission – Chaktomuk Area – Environment, Hydraulics and<br /> Morphology, phase 1 – Final Report, Jan 2002;<br />  Mekong River Commission – Hydro-Meteorological Database Hymos;<br />  Mekong River Commission – Decision Support Framework;<br />  Đài Khí tượng Thuỷ văn Nam Bộ - Tài liệu khảo sát lũ tràn biên giới năm 1998 và<br /> 2000;<br />