Trị liệu hành vi – nhận thức trong trợ giúp tâm lí cho trẻ vị thành niên có khó khăn kiểm soát cơn tức giận

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1075.2015-0199<br /> Educational Sci., 2015, Vol. 60, No. 8B, pp. 122-130<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> TRỊ LIỆU HÀNH VI – NHẬN THỨC TRONG TRỢ GIÚP TÂM LÍ<br /> CHO TRẺ VỊ THÀNH NIÊN CÓ KHÓ KHĂN KIỂM SOÁT CƠN TỨC GIẬN<br /> <br /> Bùi Thị Thu Huyền<br /> Khoa Tâm lí - Giáo dục học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> <br /> Tóm tắt. Liệu pháp hành vi – nhận thức đã được sử dụng như một công cụ phòng ngừa<br /> và can thiệp tâm lí khá phổ biến và có hiệu quả trong trường học ở các nước có nền tâm lí<br /> học phát triển như Mỹ, Anh, Úc. Tuy nhiên việc sử dụng liệu pháp này trong nhà trường ở<br /> Việt Nam còn nhiều hạn chế. Bài viết tập trung lí giải bốn lí do cơ bản cần triển khai và<br /> áp dụng liệu pháp này như một phương pháp can thiệp sớm để giúp đỡ trẻ vị thành niên có<br /> khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc tức giận ở trẻ em Việt Nam. Việc sử dụng các kết<br /> quả nghiên cứu từ các nghiên cứu nước ngoài và kết quả nghiên cứu trong cuộc khảo sát<br /> gần đây ở Hà Nội sẽ góp phần làm cơ sở khẳng định cho đề xuất của bài viết.<br /> Từ khóa: Trị liệu hành vi - nhận thức, trẻ vị thành niên, cơn tức giận, tâm lí học trường<br /> học, kiểm soát tức giận.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Có rất nhiều liệu pháp tâm lí được sử dụng trong trị liệu để giúp cho thân chủ có các rối<br /> nhiễu về tâm lí làm chủ được các khó khăn của mình và có đời sống tinh thần lành mạnh. Trị liệu<br /> hành vi - nhận thức (Cognive Behaviour Therapy) là một trong những liệu pháp tâm lí được sử<br /> dụng khá phổ biến như một công cụ can thiệp cho các rối nhiễu tâm thần (như trầm cảm, lo âu, rối<br /> nhiễu ám ảnh cưỡng bức...) ở các nước có nền tâm lí học phát triển như Anh, Mỹ, Úc. Liệu pháp<br /> này cũng đồng thời được sử dụng như một công cụ phòng ngừa và can thiệp có hiệu quả trong<br /> trường học ở Mỹ [13] hay ở Anh [16]. Tuy nhiên việc áp dụng liệu pháp trị liệu hành vi - nhận<br /> thức trong trường học ở Việt Nam còn hạn chế.<br /> Thực tế ở Việt Nam cho thấy, những năm gần đây tỉ lệ học sinh đánh nhau trong và ngoài<br /> nhà trường gia tăng nhanh chóng cả về số lượng và tính chất nghiêm trọng. Đặc biệt hiện tượng<br /> bạo lực học đường nhức nhối đến mức báo động. Theo số liệu thống kê của Cục Bảo vệ và Chăm<br /> sóc trẻ em, Bộ Lao động Thương binh &Xã hội năm 2012 cho thấy các vụ đánh nhau trong trường<br /> học tăng gấp 13 lần so với 10 năm về trước. Bên cạnh đó, các nghiên cứu trong nước cũng cho thấy<br /> tỉ lệ học sinh có tâm trạng bất an và gặp các khó khăn tâm lí khá lớn dẫn đến nhu cầu mong muốn<br /> được tham vấn học đường cao. Ở góc độ nghiên cứu các bệnh học đường do Bộ y tế tiến hành cũng<br /> cho thấy, rối loạn tâm thần ở học sinh tăng nhanh, được xếp vào vị trí thứ 10 trong nhóm bệnh tật<br /> của trẻ em Việt Nam. Cụ thể một khảo sát của Bệnh viện Nhi trung ương năm 1998 - 1999 ở hai<br /> <br /> Ngày nhận bài: 5/7/2015 Ngày nhận đăng: 10/9/2015<br /> Liên hệ: Bùi Thị Thu Huyền, e-mail: huyenbuithu2004@gmail.com<br /> <br /> <br /> <br /> 122<br />  Trị liệu hành vi – nhận thức trong trợ giúp tâm lí cho trẻ vị thành niên có khó khăn...<br /> <br /> <br /> quận nội thành Hà Nội cho thấy 10% trẻ có biểu hiện rối loạn cảm xúc, con số của một nghiên<br /> cứu khác trên 10 vùng đại diện cho cả nước năm 2000 phát hiện 2,24% trẻ có rối loạn tâm thần,<br /> trong đó chủ yếu là rối loạn hành vi và cảm xúc. Có nhiều nguyên nhân được đề cập và phân tích<br /> để lí giải cho hiện tượng trên song phần lớn nguyên nhân được quy về do áp lực học [3]. Tuy nhiên<br /> nguyên nhân sâu xa nằm trong đời sống tâm lí học sinh và đặc biệt các công cụ và phương pháp,<br /> chương trình can thiệp cho học sinh có vấn đề về tâm lí lại không được đề cập thỏa đáng. Câu<br /> hỏi đặt ra là liệu chương trình can thiệp dựa trên trị liệu hành vi - nhận thức có hiệu quả với học<br /> sinh có khó khăn tâm lí, cụ thể là học sinh có khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc tức giận hay<br /> không? Cơ sở nào để áp dụng liệu pháp này như một chương trình can thiệp sớm trong trường phổ<br /> thông? Bài viết này sẽ đi sâu phân tích các cơ sở lí luận với các số liệu nghiên cứu thực tế để làm<br /> sáng tỏ vấn đề nêu trên.<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Trị liệu hành vi – nhận thức và ứng dụng trong trợ giúp tâm lí cho trẻ vị<br /> thành niên có khó khăn kiểm soát cơn tức giận<br /> Trị liệu hành vi - nhận thức là liệu pháp trị liệu tâm lí tập trung giúp thân chủ hiểu được<br /> căn nguyên vấn đề của mình, từ việc thay đổi nhận thức sẽ dẫn đến thay đổi cảm xúc và hành<br /> vi. Liệu pháp can thiệp tâm lí này cho rằng suy nghĩ (thoughts), cảm xúc (emotions) và hành vi<br /> (behaviours) có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, và sự thay đổi của bất kì một thành tố này trong<br /> quan hệ trên cũng dẫn tới sự thay đổi ở các thành tố còn lại. Vì thế mối quan hệ tác động qua lại<br /> của ba thành tố nêu trên đóng vai trò then chốt trong tất cả các chương trình can thiệp liên quan đến<br /> liệu pháp hành vi - nhận thức [7]. Điều này được thể hiên qua mô hình do nhóm tác giả Wesbrook,<br /> Kenerly và Kirk xây dựng nhằm lí giải sự phát triển vấn đề tâm lí dưới góc độ hành vi - nhận thức<br /> như sau (Hình 1):<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 1. Mô hình phát triển vấn đề tâm lí [17;13]<br /> <br /> Theo tác giả Kendall [10], trị liệu hành vi – nhận thức là một liệu pháp bao gồm rất nhiều kĩ<br /> <br /> 123<br />  Bùi Thị Thu Huyền<br /> <br /> <br /> thuật trị liệu dựa trên mối quan hệ chặt chẽ giữa nhận thức, xúc cảm và hành vi. Một trong những<br /> nguyên lí cơ bản của liệu pháp hành vi – nhận thức là: chính suy nghĩ của con người về sự việc<br /> nào đó là nguyên nhân khiến cho họ có cảm xúc buồn, vui, tức giận khác nhau chứ không phải là<br /> do bản thân sự việc hay tình huống gây ra.<br /> Trong lịch sử các phương pháp trị liệu tâm lí, trị liệu hành vi – nhận thức ra đời như một<br /> sự kết hợp và ảnh hưởng lẫn nhau của hai trường phái trị liệu nhận thức (cognitive therapy) được<br /> Beck đề xướng và trị liệu hành vi (behaviour therapy) – một xu hướng ra đời như một phản ứng<br /> chống lại trường phái phân tâm học trong những năm 1950. Trong thập kỉ 70, cả trị liệu nhận thức<br /> và trị liệu hành vi đều phát triển nở rộ, đặc biệt là sự ra đời cuốn sách của Beck về trị liệu nhận<br /> thức với chứng trầm cảm vào năm 1979 đã dẫn đến sự ra đời của trường phái trị liệu mới mà hiện<br /> nay gọi là trị liệu hành vi - nhận thức. Có lẽ vì thế mà khi định nghĩa về xu hướng này, tác giả<br /> Naeem (2011) cho rằng trị liệu hành vi – nhận thức là sự kết hợp những nguyên lí của trị liệu hành<br /> vi và trị liệu nhận thức trong quá trình trị liệu cho thân chủ [12].<br /> Dưới góc độ trị liệu cho thanh thiếu niên có rối nhiễu về hành vi và cảm xúc, liệu pháp<br /> hành vi - nhận thức đã chứng minh được hiệu quả áp dụng thông qua nhiều nghiên cứu của các nhà<br /> tâm lí trên thế giới, đặc biệt là ở Mỹ như Nelson và Finch [13, 14]; Smith, Graber và Gaunic [15];<br /> DiGiuseppe và Tafrate [5]; Sukhodolsky và Scahill [16] hay ở Anh như tác giả Wesbrook [17];<br /> Nadeem [12]. Có rất nhiều chương trình can thiệp cho thanh thiếu niên trầm cảm, lo âu hay hung<br /> tính, tức giận dựa trên liệu pháp này được ra đời, đặc biệt nở rộ ở Mỹ trong những năm gần đây<br /> [11]. Tại Anh, viện nghiên cứu quốc gia về các vấn đề sức khỏe và tiêu chuẩn chăm sóc (Viết tắt là<br /> NICE) – một cơ quan nghiên cứu thuộc chính phủ có nhiệm vụ nghiên cứu tính hiệu quả của các<br /> liệu pháp trị liệu khác nhau, và đưa ra các hướng dẫn, gợi ý các liệu pháp nên áp dụng cho từng rối<br /> nhiễu tâm lí cụ thể. Theo NICE trị liệu hành vi - nhận thức được khuyến khích và đề nghị áp dụng<br /> điều trị cho bệnh nhân bị trầm cảm, rối loạn ăn uống, rối nhiễu sau khủng hoảng, rối nhiễu ám ảnh<br /> cưỡng bức... Đáng chú ý là chính phủ Anh cũng nhận thức được vai trò của liệu pháp này với việc<br /> đảm bảo sức khỏe tinh thần cho người dân. Đó là lí do của sự ra đời một chương trình mang tên<br /> Improving Access to Psychological Therapies (2007) được chính phủ đầu tư 170 triệu bảng Anh<br /> với mục đích đào tạo 3600 nhà tâm lí trị liệu sử dụng được liệu pháp hành vi - nhận thức vào làm<br /> việc trong hệ thống dịch vụ chăm sóc sức khỏe tinh thần quốc gia. Ở Việt Nam, việc áp dụng liệu<br /> pháp trị liệu này trong tâm lí học lâm sàng cũng còn hạn chế, nhất là trong lĩnh vực tâm lí học<br /> trường học.<br /> <br /> 2.2. Tức giận và mô hình trị liệu hành vi – nhận thức<br /> 2.2.1. Tức giận (Anger)<br /> Tác giả Vũ Dũng trong cuốn Từ điển thuật ngữ tâm lí học (2012) định nghĩa “giận dữ là<br /> phản ứng căng thẳng hoặc thù địch được gợi lên bởi một loạt những ấm ức, tổn thương, bị coi nhẹ,<br /> khinh thường, đe dọa hoặc bất công. Giận dữ thường được hướng ra ngoài thông qua các phản ứng<br /> hành vi có thể có phạm vi từ né tránh nguyên nhân gây giận dữ đến bạo lực bằng lời nói” [1;156].<br /> Trong cuốn Từ điển Tiếng Việt, tác giả Hoàng Phê (2007) cho rằng “giận dữ thể hiện qua<br /> thái độ, vẻ mặt, trạng thái khiến người khác phải sợ” [2;617].<br /> Kassinove (1995) quan niệm: “tức giận là phản ứng cảm xúc tiêu cực mang tính cá nhân,<br /> có liên quan đến yếu tố nhận thức cụ thể, những sai lệch trong quan niệm, hay cách “dán nhãn” sự<br /> việc, thay đổi về cơ thể và xu hướng hành động” [8;7].<br /> <br /> <br /> 124<br />  Trị liệu hành vi – nhận thức trong trợ giúp tâm lí cho trẻ vị thành niên có khó khăn...<br /> <br /> <br /> Qua các định nghĩa trên có thể thấy phần lớn các nhà tâm lí học đều cho rằng tức giận là<br /> cảm xúc mang tính cá nhân trước tình huống có tính kích động. Có nhiều nguyên nhân khiến con<br /> người tức giận, song dưới góc độ tâm lí nguyên nhân cơ bản được cho là do khi con người cảm<br /> thấy bức bối, bị khiêu khích hay khi mục tiêu của họ không được thực hiện [15]. Và biểu hiện hành<br /> vi phổ biến khi con người tức giận đó là la hét, từ chối tiếp xúc, đưa ra những nhận định không<br /> hay về người khác hoặc có thể đập phá [16]. Ngoài ra các nhà tâm lí học cũng đã chỉ ra cấu trúc<br /> tâm lí của sự tức giận gồm 4 thành tố: nhận thức (cogntion), cảm xúc (affective), phản ứng cơ thể<br /> (physical reactions) và xu hướng hành vi (behaviour tendencies).<br /> Tuy nhiên cũng cần chú ý rằng, tức giận không phải lúc nào cũng là cảm xúc tiêu cưc, trong<br /> những trường hợp nhất định sự tức giận còn mang lại nhiều lợi ích cho cá nhân. Ví dụ tức giận là<br /> sự thể hiện rõ thái độ của cá nhân khiến cho người khác có hành vi phù hợp, đồng thời tức giận<br /> đôi khi còn như một động lực khiến cho con người vượt qua khó khăn đạt được mục đích của mình<br /> (như tức giận do thi trượt phải cố gắng thi đỗ). Có thể nói tức giận là một trong những cảm xúc<br /> bình thường có ở tất cả mọi người, tuy nhiên nếu sự tức giận thể hiện thường xuyên, với mức độ<br /> cao thì có thể trở thành một rối nhiễu cảm xúc cần phải can thiệp.<br /> 2.2.2. Hung tính (aggression)<br /> Ở góc độ lí luận cho thấy, dù đưa ra định nghĩa sự giận dữ (tức giận) ở nhiều góc độ khác<br /> nhau song các nhà tâm lí - giáo dục đều thống nhất hai điểm chung: thứ nhất sự giận dữ không<br /> phải lúc nào cũng gây ra phản ứng hành vi hung tính, bởi lẽ phản ứng hung tính đôi khi còn do sự<br /> thất vọng, buồn chán... Tuy nhiên thực tế nghiên cứu cho thấy tức giận và hung tính có mối quan<br /> hệ gần gũi với nhau, sự tức giận đóng vai trò then chốt là nguyên nhân “châm ngòi” cho rất nhiều<br /> hành vi hung tính hay hành vi bạo lực [15]. Thứ hai, tức giận là phản ứng cảm xúc mang tính cá<br /> nhân trước tình huống nhất định trong cuộc sống (vì thế cùng một sự việc như bị thi trượt nhưng<br /> có người cảm thấy tức giận, có người cảm thấy thất vọng, người khác cảm thấy buồn bã, xấu hổ...),<br /> còn hung tính là phản ứng hành vi được thể hiện ra bên ngoài mà ai cũng thấy. Hung tính thường<br /> dẫn đến hành vi làm đau, tổn thương về thể chất cho người khác và thường đi liền với các hành vi<br /> chống đối xã hội, vi phạm pháp luật nhất là ở trẻ em và thanh thiếu niên.<br /> Tác giả Dog, Coie, Lynam [6] quan niệm sự hung tính bao gồm các hành vi có chủ ý làm<br /> tổn thương cho người khác, hành vi này có thể là tổn thương về thể chất như đánh, hay tổn thương<br /> bằng lời nói như chửi, la hét hoặc làm tổn thương tinh thần như tẩy chay khỏi nhóm, nói xấu. Cụ<br /> thể hơn, tác giả Kassinove và Sukhodolsky (1995) cho rằng hung tính “là hành vi có chủ ý, có mục<br /> đích làm đau hay tổn thương người khác” [9;8].<br /> 2.2.3. Tức giận dưới góc nhìn của trị liệu hành vi – nhận thức<br /> Dưới góc nhìn của trường phái hành vi – nhận thức, sự tức giận được lí giải khá logic như<br /> sau: Người có cảm xúc tức giận thường có suy nghĩ rằng hành vi của người khác là không công<br /> bằng, không đúng và họ thường xuyên trải nghiệm mô hình suy nghĩ quen thuộc là “Họ không nên<br /> làm thế với tôi, thật không công bằng, họ đang cố ý làm tổn thương, hạ thấp tôi”. Chính suy nghĩ<br /> này đã làm nảy sinh cảm xúc giận dữ và hành vi hung tính.<br /> Tác giả Nelson và Finch đã mô hình hóa sự tức giận dưới góc nhìn của trường phái hành vi<br /> – nhận thức như ở Hình 2:<br /> Nhìn vào mô hình trên có thể thấy, tức giận được nảy sinh do sự tương tác giữa tình huống<br /> có tính kích thích, sự sai lệch hay thiếu sót trong nhận thức và phản ứng cơ thể. Khi con người gặp<br /> <br /> 125<br />  Bùi Thị Thu Huyền<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 2. Mô hình hành vi – nhận thức về sự tức giận [10;138]<br /> <br /> <br /> <br /> một tình huống có vấn đề như thất bại, bị đối xử bất công, bị xúc phạm hay bị lạm dụng về thể chất<br /> hoặc tinh thần... sẽ khiến cho họ có những suy nghĩ và niềm tin không đúng, sai lệch. Họ thường<br /> có những suy nghĩ như “thật không công bằng”, “họ cần phải tôn trọng và tử tế với tôi”, “họ đang<br /> cố tình hạ thấp tôi”... Những mẫu suy nghĩ “không hợp lí” này đi kèm với những phản ứng cơ thể<br /> như tim đập nhanh, mặt đỏ hoặc tái đi, hơi thở gấp, các cơ căng lên... khiến cho họ nảy sinh cảm<br /> xúc tức giận và từ đó dễ có phản ứng hành vi hung tính, thậm chí là bạo lực. Mô hình trên cho thấy<br /> cùng lúc có ba thành tố bên trong chi phối các tình huống bên ngoài và phản ứng hành vi, đó là sự<br /> sai lệch về nhận thức (như khó khăn trong việc duy trì và tập trung chú ý; có suy nghĩ quá mức về<br /> ý định chống đối hay thù địch; thiếu ý thức trách nhiệm), sự thiếu sót về nhận thức (như khả năng<br /> giải quyết vấn đề kém, thiếu suy nghĩ logic về quan hệ nhân – quả) và phản ứng cơ thể. Nói tóm<br /> lại, mô hình hành vi – nhận thức nêu trên được xây dựng dựa trên câu nói nổi tiếng của một triết<br /> gia viết trong thế kỉ đầu sau công nguyên, đó là “Đàn ông nổi giận không phải bởi vấn đề họ gặp<br /> phải mà bởi chính quan điểm của họ về vấn đề đó” [13].<br /> Vận dụng mô hình này để lí giải sự tức giận ở trẻ vị thành niên có thể thấy: trong cuộc sống<br /> hàng ngày các em gặp phải rất nhiều tình huống hay sự kiện mang tính kích thích cơn tức giận<br /> khác nhau. Bản thân các em đã hình thành thái độ mong đợi từ trước – cái được ví như “bộ lọc”<br /> khi tiếp nhận bất kì vấn đề nào và khi phải “đối mặt” với các tình huống này, chính cái “bộ lọc” có<br /> sẵn đã ảnh hưởng đến sự lí giải và đánh giá tình huống, dẫn đến sự nhận thức và đánh giá có thể<br /> đúng hoặc không đúng. Nếu các em nhìn nhận hay đánh giá tình huống, sự kiện là vấn đề mang<br /> tính đe dọa, kích động, hay gây trở ngại cộng với sự biểu hiện các phản ứng cơ thể (như mặt đỏ,<br /> tim đập nhanh, hệ cơ căng cứng) thì khả năng cơn tức giận và phản ứng hung tính xuất hiện là rất<br /> <br /> 126<br />  Trị liệu hành vi – nhận thức trong trợ giúp tâm lí cho trẻ vị thành niên có khó khăn...<br /> <br /> <br /> cao. Đặc biệt những trẻ hung tính thường có suy nghĩ là người khác sẽ chống đối chúng, do vậy<br /> trẻ thường có xu hướng nổi xung nhiều hơn so với các trẻ khác. Chính điều này còn khiến cho trẻ<br /> hung tính thường có sai lệch trong quá trình xử lí thông tin và khó khăn trong việc tìm ra các giải<br /> pháp thay thế hợp lí cho vấn đề mình đang gặp phải. Đối với trẻ vị thành niên do đặc điểm phát<br /> triển tâm sinh lí của lứa tuổi nên các em thường thiếu các kĩ năng và kiến thức tâm lí cần thiết để<br /> giải quyết các tình huống phát sinh trong thực tế cuộc sống. Vì thế trẻ vị thành niên dễ cáu giận và<br /> có phản ứng hành vi hung tính trước những tình huống hay sự việc không thoải mái. Theo tác giả<br /> Nelson và Finch (2008) việc áp dụng liệu pháp trị liệu hành vi – nhận thức cho đối tượng này vì<br /> thế cần tập trung vào việc nâng cao kĩ năng để các em biết cách kiểm soát cảm xúc tức giận và có<br /> hành vi phù hợp [13]. Có rất nhiều kĩ thuật được sử dụng để thực hiện liệu pháp này như thư giãn,<br /> mô hình hóa và giải quyết vấn đề...<br /> <br /> 2.3. Cơ sở của việc sử dụng liệu pháp trị liệu hành vi - nhận thức cho trẻ vị<br /> thanh niên<br /> Như đã trình bày ở trên vấn nạn bạo lực học đường không chỉ là mối quan tâm trong các<br /> trường học ở Việt Nam mà còn là vấn đề nhức nhối của nhiều nước phát triển trên thế giới, đặc<br /> biệt là Mỹ. Hành vi hung tính và bạo lực không chỉ ảnh hưởng đến sự phát triển tâm lí bình thường<br /> của học sinh, mà còn là một thách thức không nhỏ cho thầy cô giáo, các nhà quản lí và cha mẹ học<br /> sinh. Các nhà tâm lí học đã chỉ ra rằng, bạo lực có nhiều nguyên nhân như áp lực học tập, thi cử,<br /> sự thay đổi tâm sinh lí lứa tuổi, ảnh hưởng tiêu cực từ môi trường bên ngoài, đáng chú ý là nguyên<br /> nhân do hành sự hung tính (aggression) và tức giận (anger) không kiểm soát gây ra.<br /> Trong một cuộc khảo sát gần đây nhất được tiến hành ở một trường THPT trên địa bàn Cầu<br /> Giấy, Hà Nội về sự tức giận và kĩ năng kiểm soát cảm xúc này ở 395 học sinh trung học cơ sở và<br /> trung học phổ thông cho thấy tỉ lệ học sinh dễ tức giận và gặp khó khăn trong việc kiểm soát cảm<br /> xúc này cần có sự trợ giúp tâm lí là 13%. Một chương trình can thiệp nhóm dựa trên xu hướng trị<br /> liệu hành vi – nhận thức được áp dụng trên nhóm học sinh có khó khăn trên và có kết quả rất khả<br /> thi. Trong quá trình hướng dẫn học sinh hình thành kĩ năng kiểm soát cảm xúc tức giận, chúng tôi<br /> nhận thấy chương trình can thiệp dựa trên trị liệu hành vi – nhận thức rất phù hợp với học sinh có<br /> khó khăn về mặt cảm xúc (cụ thể là cảm xúc tức giận) bởi các lí do cả về lí thuyết và thực tiễn sau:<br /> Thứ nhất, bản thân trị liệu hành vi – nhận thức là một liệu pháp can thiệp mang tính trực<br /> tiếp, chủ động, có thời gian nhất định và có cấu trúc rõ ràng. Nguyên tắc cơ bản của trường phái<br /> này là nhận thức hay sự lí giải của con người về tình huống, sự kiện của cuộc sống là nguyên nhân<br /> khiến cho họ có thể có cảm thấy buồn, vui hay tức giận... khác nhau chứ không phải do chính bản<br /> thân sự kiện gây ra. Hay nói cách khác, nhận thức sai lệch hoặc chưa đầy đủ là nguyên nhân chính<br /> của cảm xúc và hành vi, do đó mục tiêu rõ ràng trong trị liệu là thay đổi nhận thức của chủ thể<br /> về tình huống thực tế từ đó dẫn đến sự thay đổi về cảm xúc và hành vi. Tác giả Nelson và Finch<br /> (2008) còn khẳng định đây là liệu pháp có tính giáo dục, rất hiệu quả trong việc điều chỉnh sự sai<br /> lệch và thiếu sót trong nhận thức của con người. Bất kì một chương trình can thiệp nào dựa trên<br /> liệu pháp này đều phải quan tâm đến yếu tố nhận thức và được thực hiện thông qua các kĩ năng<br /> như giải quyết vấn đề, kĩ năng ứng phó, tự chủ cảm xúc và kĩ năng liên cá nhân. Tóm lại bản thân<br /> liệu pháp trị liệu này rất rõ ràng về cấu trúc và mục tiêu, việc thực hiện được cụ thể hóa thông qua<br /> rèn luyện các kĩ năng nên có tính ứng dụng cao.<br /> Thứ hai, Trị liệu hành vi – nhận thức có những nguyên tắc riêng như nguyên tắc nhận thức,<br /> nguyên tắc hành vi, nguyên tắc liên tục, nguyên tắc hiện tại và nguyên tắc tương tác hệ thống. Các<br /> <br /> 127<br />  Bùi Thị Thu Huyền<br /> <br /> <br /> nguyên tắc này khá hợp lí khi sử dụng trong can thiệp cho trẻ vị thành niên – lứa tuổi đang có<br /> nhiều biến động về tâm sinh lí và rất nhạy cảm. Ví dụ với nguyên tắc hiện tại, không giống như<br /> trường phái trị liệu phân tâm học chỉ chú ý đến quá khứ của thân chủ trong can thiệp, trường phái<br /> hành vi – nhận thức lại tập trung đến hiện tại, đến những gì đang diễn ra trong con người của thân<br /> chủ ở thời điểm hiện tại, đến quá trình đang duy trì triệu chứng của thân chủ hơn là những gì đã<br /> xảy ra trong quá khứ. Tâm lí học lứa tuổi đã chỉ rõ tuổi vị thành niên, đặc biệt giai đoạn từ 16 đến<br /> 18 tuổi là giai đoạn các em chuẩn bị hành trang bước vào đời, rất háo hức với cái mới, có xu hướng<br /> nhìn mọi việc thực tế hơn do vậy việc can thiệp các vấn đề tâm lí tập trung khai thác những khó<br /> khăn trong thời điểm hiện tại sẽ dễ dàng khai thác được nhiều thông tin và dễ nhận được sự hợp<br /> tác của các em hơn. Thực tế áp dụng chương trình can thiệp hành vi – nhận thức cho trẻ vị thành<br /> niên trong nghiên cứu của chúng tôi thực hiện trong tháng 6 năm 2015 cũng khẳng định kết luận<br /> trên. Nhóm học sinh được can thiệp rất hứng thú với chương trình và thực hành các kĩ năng khá<br /> hiệu quả.<br /> Thứ ba, xuất phát từ đặc điểm tâm lí của trẻ em có khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc<br /> giận dữ, dể nổi nóng và có xu hướng phản ứng hung tính là các em rất thường xuyên mắc lỗi trong<br /> việc đánh giá động cơ và ý định ẩn sau các hành vi xã hội của bạn bè hoặc người lớn [13]. Do đó<br /> các em có xu hướng có phản ứng thù địch với những hành vi không có chủ ý, vô tình của người<br /> khác và dẫn đến kết quả là có hành vi không phù hợp [14]. Vì thế tác giả Gressham và Lochman<br /> [7] cho rằng can thiệp với trẻ hung tính cần tập trung vào điều chỉnh quá trình nhận thức - xã hội<br /> chưa đúng, như sai lệch trong quan niệm của trẻ về người khác và về hành vi của chính mình, đặc<br /> biệt chú ý đến mối tương tác giữa nhận thức của trẻ với môi trường xã hội có liên quan. Ngoài ra<br /> một trong những nguyên tắc trọng yếu của can thiệp hành vi – nhận thức là nhà tâm lí không thể<br /> làm việc được với trẻ em nếu tách rời trẻ với môi trường nơi trẻ sinh sống và các quan hệ xã hội mà<br /> trẻ tham gia. Quan hệ với bạn trong và ngoài nhà trường đóng vai trò quan trọng trong đời sống<br /> của trẻ vị thành niên, do vậy có thể nói chính đặc điểm tâm lí lứa tuổi sẽ giúp thực hiện nguyên tắc<br /> này hiệu quả và là một sự đảm bảo cho sự thành công của quá trình can thiệp.<br /> Thứ tư, thực tế nghiên cứu về tính khả thi của liệu pháp hành vi - nhận thức cho thấy, liệu<br /> pháp này đặc biệt có hiệu quả đối với trẻ em và thanh thiếu niên [15]. Trong nghiên cứu của tác giả<br /> Vechino và O’Leary tiến hành năm 2004 [4] với 23 công trình được công bố cho thấy trị liệu tâm lí<br /> thực sự có hiệu quả với trẻ hay tức giận và dễ mất kiểm soát cơn giận dữ với độ sai biệt trung bình<br /> (mean effect size) dao động từ 0,61 – 0,91. Khi so sánh hiệu quả của các liệu pháp trị liệu tâm lí<br /> trong can thiệp trẻ có rối nhiễu cảm xúc (giận dữ) kết quả cho thấy trị liệu nhận thức có hiệu quả<br /> không cao (độ sai biệt d= 0,38) trong khi đó trị liệu hành vi – nhận thức thể hiện sự chuyển biến<br /> tích cực đáng kể (d= 0,61). Hai tác giả cũng phát hiện ra với các chương trình can thiệp kéo dài<br /> trong 12 buổi gặp gỡ thì tỉ lệ thành công là 65 – 70%, từ đó tác giả kết luận trị liệu hành vi – nhận<br /> thức chỉ có hiệu quả khi tiến hành trong thời gian nhất định, lí tưởng là từ 10- 19 buổi cho một lộ<br /> trình can thiệp. Ngoài ra các nghiên cứu quốc tế cũng chỉ rõ trị liệu hành vi – nhận thức cho nhóm<br /> trẻ có khó khăn và rối nhiễu cảm xúc (như tức giận, hung tính) sẽ mang lại hiệu quả cao khi tiến<br /> hành trong nhóm. Sukhodolsky (2012) nhận thấy 80% các công trình nghiên cứu đã và chưa xuất<br /> bản đều sử dụng can thiệp nhóm khi áp dụng cho trẻ em [16]. Ngoài ra tác giả này cũng phát hiện<br /> tỉ lệ thành công khi sử dụng liệu pháp trị liệu hành vi – nhận thức với trẻ vị thành niên cao hơn<br /> so với học sinh tiểu học (7- 10 tuổi) với độ sai biệt lần lượt là d= 0,74 và d= 0,54. Đối chiếu với<br /> nghiên cứu của chúng tôi sử dụng chương trình can thiệp hành vi – nhận thức thông qua tài liệu<br /> “Keeping Your Cool Workbook” - tài liệu hướng dẫn kiểm soát cơn tức giận (do Nelson và Finch<br /> biên soạn) cũng kéo dài trong 17 buổi và thực hiện trong nhóm nhỏ. Kết quả nghiên cứu của chúng<br /> <br /> 128<br />  Trị liệu hành vi – nhận thức trong trợ giúp tâm lí cho trẻ vị thành niên có khó khăn...<br /> <br /> <br /> tôi một lần nữa làm rõ hơn cho kết luận nêu trên và góp phần khẳng định việc áp dụng liệu pháp<br /> trị liệu hành vi – nhận thức cho trẻ vị thành niên ở Hà Nội theo mô hình trị liệu nhóm là hoàn toàn<br /> có cơ sở lí luận và đúng hướng.<br /> <br /> 3. Kết luận<br /> Thực tế cho thấy việc áp dụng bất kỳ biện pháp phòng ngừa hay can thiệp cho học sinh gặp<br /> khó khăn hoặc rối nhiễu tâm lí cũng đều có những ưu thế và nhược điểm riêng. Bốn lí do cơ bản<br /> được phân tích trong bài viết này đã chỉ rõ biện pháp can thiệp tâm lí dựa trên trị liệu hành vi –<br /> nhận thức thể hiện ưu thế vượt trội so với các phương pháp khác trong việc giúp đỡ học sinh có<br /> khó khăn tâm lí, đặc biệt là học sinh có khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc giận dữ của bản<br /> thân. Việc áp dụng liệu pháp trị liệu hành vi – nhận thức cho trẻ em có rối nhiễu hành vi và cảm<br /> xúc đã được nghiên cứu nhiều ở các nước có nền tâm lí học phát triển. Thực tế này mở ra triển<br /> vọng cũng như yêu cầu cần có nhiều công trình nghiên cứu sử dụng liệu pháp trị liệu này trên trẻ<br /> em Việt Nam hơn để đánh giá mức độ phù hợp cũng như hiệu quả can thiệp.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> <br /> [1] Vũ Dũng, 2012. Từ điển thuật ngữ Tâm lí học. Nxb Từ điển Quốc gia.<br /> [2] Hoàng Phê, 2007. Từ điển tiếng Việt. Nxb Đà Nẵng.<br /> [3] Bạo lực học đường, 2013. nguồn http://nhandan.com.vn/hangthang/khoahoc<br /> -giaoduc/item/21233602-bao-luc-hoc-duong-s-o-s.html.<br /> [4] Del Vecchio, T., and O’Leary, K. D., 2004. “Effectiveness of anger treatments for specific<br /> anger problems: A meta-analytic review”. Clinical Psychology Review, 24(1), 15-34.<br /> [5] DiGiuseppe, R., and Tafrate, R. C., 2010. Understanding anger disorders. Oxford University<br /> Press.<br /> [6] Dodge, K.A., Coie, J.D., and Lynman, D., 2006. Aggresson and antisocial behaviours in youth.<br /> Handbook of child psychology, pp.719 -788, Wiley, New York.<br /> [7] Gressham, F. M. and Lochman, J.E., 2009. “Methodologies issues in research using cognitive<br /> behaviour intervention”, cogntive behavioural interventions for emotional an behavioral<br /> disorders – a school –based practice. The Guildford Press, New York, pp.58- 82.<br /> [8] Kassinove, H., 1995. Anger disorders - definition, dianogse and treatment. Taylor and Francis<br /> publications.<br /> [9] Kassinove, H and Sukhodolsky, D. G., 1995. “Anger disorders: basic science and practice<br /> issues”, Anger disorders - definition, dianogse and treatment. Taylor and Francis publications.<br /> [10] Kendal, P., 2000. Child and Adolescents therapy. The Guilford Press, New York.<br /> [11] Mayer, M.J., Acker, R. V., Lochman, J. E., and Gresham, F. M., 2009. Cogntive behavioural<br /> interventions for emotional an behavioral disorders – a school –based practice. The Guildford<br /> Press, New York.<br /> [12] Naeem, F., 2011. Adaptation of cognitive behaviour therapy for depression in Pakistan.<br /> Lambert Academic Publishing.<br /> [13] Nelson, W. M., and Finch, A. J., 2008. Keeping your cool: The anger management workbook<br /> (2nd). Workbook Publishing.<br /> [14] Nelson, W. M., and Schultz, J. R., 2009. “Managing anger and aggression in students<br /> with externalizing behaviour problems – focus on exemply programs”. Cogntive behavioural<br /> <br /> 129<br />  Bùi Thị Thu Huyền<br /> <br /> <br /> interventions for emotional an behavioral disorders – school - based practice, pp. 143 -170, The<br /> Guildford Press, New York.<br /> [15] Smith, S.W., Graber, J. A., and Daunic, A. P., 2009. “Review of research and research - to<br /> - practice issues”. Cogntive behavioural interventions for emotional an behavioral disorders –<br /> school - based practice, pp. 111- 142, The Guildford Press, New York.<br /> [16] Sukhodolsky, D. G., and Scahill, L., 2012. Cognitive-behavioral therapy for anger and<br /> aggression in children. Guilford Press, New York.<br /> [17] Wesbrook, D., Kenerley, H. And Kirk, J., 2011. An introduction to cognitive behaviour<br /> therapy – skills and appliacations (2nd). Sage publications Ltd, London.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Cognitive Behavior Therapy to help adolescents manage their anger<br /> Cognitive Behavior Therapy (CBT) has been effectively used as a prevention and early<br /> intervention tool in countries where the field of psychology is recognized and understood by the<br /> general population, such as the US, the United Kingdom and Australia, etc. Unfortunately, the<br /> concept of psychology is still quite foreign to the Vietnamese population and the application of<br /> this therapy in Vietnamese schools has been rare. In this article, four reasons are given for why<br /> CBT should be used as an early intervention method for Vietnamese adolescents having difficulty<br /> in managing their anger. Information gleaned from several foreign articles and from a recent<br /> investigation conducted in Hanoi helps to clarify the recommendations made in this article.<br /> Keywords: Cognitive behavior therapy, adolescents, anger, school psychology, managing<br /> anger.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 130<br />