Tư tưởng sinh thái trong truyện ngắn của Trần Duy Phiên

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 11 (36) - Thaùng 1/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tư tưởng sinh thái trong truyện ngắn<br /> của Trần Duy Phiên<br /> <br /> Ecological ideas in the short stories of Tran Duy Phien<br /> <br /> TS. Nguyễn Thị Tịnh Thy<br /> Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế<br /> <br /> Ph.D. Nguyen Thi Tinh Thy<br /> The University of Hue – University of Education<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Từ thập niên 90, nhà văn Trần Duy Phiên đã sáng tác nhiều tác phẩm mang đậm tư tưởng sinh thái. Đây<br /> là một hiện tượng khá đặc biệt trong đời sống văn học Việt Nam đương đại, thể hiện sự nhạy cảm của<br /> nhà văn đối với một vấn nạn mang tính toàn cầu – vấn nạn môi trường. Từ góc nhìn sinh thái, bài viết sẽ<br /> làm rõ tư tưởng sinh thái của Trần Duy Phiên qua bộ ba truyện ngắn viết về côn trùng là Kiến và người,<br /> Mối và người, Nhện và người. Điều đó biểu hiện ở việc coi trọng trí tuệ của tự nhiên, sức mạnh của tự<br /> nhiên từ những sinh vật nhỏ nhoi nhất; lên án các hành vi tước đoạt tự nhiên, phá vỡ cân bằng sinh thái<br /> và cảnh báo nhân loại về các nguy cơ sinh thái.<br /> Tư tưởng sinh thái trong truyện ngắn của Trần Duy Phiên được chuyển tải qua nghệ thuật viết truyện<br /> độc đáo từ nhan đề, nhân vật, không gian cho đến ngôn ngữ, giọng điệu… Tất cả tạo nên một sự ám ảnh<br /> rợn người khiến độc giả không thể không có cái nhìn khác đi về thế giới quanh ta.<br /> Từ khóa: tư tưởng sinh thái, tự nhiên, giải cấu trúc, nghệ thuật tự sự, diễn ngôn…<br /> Abstract<br /> Since the 1990s, writer Tran Duy Phien has written several works with ecological ideas. This is a rather<br /> special phenomenon in Vietnamese contemporary literature, which expresses the sensitivity of the<br /> writer about a global problem – environmental issue. From an ecological perspective, the ecological<br /> thought of Tran Duy Phien will be clarified through the three short stories about insects, “Ant and<br /> humans”, “Termite and humans”, “Spider and humans”. This is expressed in appreciating these works<br /> highlight the natural leverness and might, the strength of nature from which is shown in the tiniest<br /> creatures; raising the voice against the behavior of natural deprivation, breaking the ecological balance<br /> and warning mankind about ecological risks.<br /> Ecological ideas in the short stories of Tran Duy Phien were conveyed through the unique of writing,<br /> from the title, characters, and space to language, rhyme, etc. All of these features creat a frightening<br /> obsession which made the readers have other ideas about our world.<br /> Keywords: ecological ideas, natural, deconstruction, narrative technique, discourse…<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Từ thập niên 90 của thế kỉ XX, nhà một hiện tượng khá đặc biệt trong đời sống<br /> văn Trần Duy Phiên đã sáng tác nhiều tác văn học Việt Nam đương đại, thể hiện sự<br /> phẩm mang đậm tư tưởng sinh thái. Đây là nhạy cảm của nhà văn đối với một vấn nạn<br /> <br /> 3<br /> mang tính toàn cầu – vấn nạn môi trường. trưng nhân cách của con người. Các nhà<br /> Trong bộ ba truyện ngắn viết về côn trùng văn sinh thái phản đối sự đối xử thuần lợi<br /> là Kiến và người, Mối và người, Nhện và ích, thuần công cụ đối với tự nhiên như thế.<br /> người; nhà văn đã “lấy chủ nghĩa chỉnh thể Đặc trưng hạt nhân của văn học sinh thái là<br /> sinh thái làm cơ sở tư tưởng, lấy lợi ích kiên quyết bài trừ những thái độ công cụ<br /> chỉnh thể của hệ thống sinh thái làm giá trị hóa và phương pháp hóa đối với tự nhiên.<br /> cao nhất để khảo sát và biểu hiện mối quan Đặc trưng hạt nhân này giúp chúng ta có<br /> hệ giữa con người với tự nhiên và truy tìm thể vạch một ranh giới rõ ràng trong việc<br /> nguồn gốc xã hội của nguy cơ sinh thái” miêu tả tự nhiên giữa tác phẩm văn học<br /> [15]. Có thể nói, chùm truyện ngắn này là sinh thái và tác phẩm phi sinh thái. Từ góc<br /> những tác phẩm văn học sinh thái hiếm hoi nhìn sinh thái, tham luận sẽ làm rõ tư<br /> góp phần khỏa lấp mảng trống của dòng tưởng sinh thái của nhà văn Trần Duy<br /> văn học này trong văn học Việt Nam thời Phiên trong Kiến và người, Mối và người,<br /> kì đổi mới và hội nhập quốc tế. Nhện và người ở những bình diện sau: giải<br /> 2. Mối quan hệ giữa con người và môi cấu trúc quan niệm “nhân loại trung tâm”,<br /> trường, con người và tự nhiên đã được đề phê phán sự bóc lột tự nhiên và cảnh báo<br /> cập đến trong văn chương từ thời cổ đại. nhân loại về nguy cơ sinh thái, lí giải mạch<br /> Đến thời trung đại, thiên nhiên trở thành ngầm văn bản và nghệ thuật tự sự.<br /> một trong những cảm hứng và nguyên tắc 2.1. Giải cấu trúc quan niệm “nhân loại<br /> cấu tứ quan trọng của thơ ca. Thời hiện đại trung tâm”<br /> cũng vậy, thiên nhiên hiện hữu trong Trong quan hệ với tự nhiên, nhân loại<br /> không gian nghệ thuật trở thành một yếu tố đã từng trải qua nhiều cảm thức. Đó là sự sợ<br /> quan trọng của thi pháp học. Trong tâm hãi và sùng kính tự nhiên ở thời cổ đại, sự<br /> thức của nhân loại nói chung, người thân thiện và chan hòa với tự nhiên ở thời<br /> phương Đông và đặc biệt là giới tao nhân trung đại, sự xem thường và cưỡng đoạt tự<br /> mặc khách nói riêng, thiên nhiên là người nhiên ở thời hiện đại. Sau các phong trào<br /> bạn lớn, người mẹ vĩ đại luôn tương giao, Phục hưng, Khai sáng và đặc biệt là với sự<br /> tương thông, tương cảm với con người, là tiến bộ của khoa học kĩ thuật thế kỉ XX,<br /> bến bờ nương tựa và gột rửa linh hồn, là nhân loại tự cho mình có đặc quyền chinh<br /> nơi lánh ẩn và di dưỡng tinh thần của họ. phục và tước đoạt tự nhiên. Lí luận hiện đại<br /> Tuy vậy, trong văn học quá khứ, dù nhà cho rằng, toàn bộ thế giới được kiến tạo<br /> văn có trân trọng, có yêu thiên nhiên thiết xung quanh một hạt nhân, một trung tâm<br /> tha đến mấy, miêu tả thiên nhiên đẹp đẽ, duy nhất, ấy là chủ thể - con người. Người<br /> thơ mộng và hùng vĩ đến mấy cũng chỉ để ta cho rằng “con người là trung tâm của thế<br /> tỏ cái tình, cái tài, cái trí, cái chí của người giới”, “con người là tinh hoa của muôn<br /> cầm bút. Thiên nhiên chỉ là khách thể của loài”, và coi việc chinh phục tự nhiên là một<br /> văn chương, là phương tiện nghệ thuật để phương thức khẳng định sức mạnh và địa vị<br /> nhà văn “tải đạo”, “ngôn chí”. Các nhà văn của con người trong vũ trụ. Các nhân vật<br /> thời xưa thường lấy tự nhiên làm phương chính trong Kiến và người, Mối và người,<br /> tiện, công cụ, thủ pháp, ký hiệu, đối Nhện và người cũng vậy.<br /> tượng… để trữ tình, thể hiện, ẩn dụ, ám Mở đầu Kiến và người, người kể<br /> chỉ, tượng trưng cho thế giới nội tâm và đặt chuyện khẳng định: “Quá nửa đời, bố cháu<br /> <br /> 4<br /> không chịu thua ai”. Dưới mắt của người tiểu học, Chiến tỏa sáng như một ánh sao.<br /> vợ và đàn con, ông là người “cuồng nhiệt, Lên trung học, Chiến là học sinh giỏi cấp<br /> cực đoan”. Ông quyết định bán nhà ở thị quốc gia. “Thi vào đại học, Chiến đỗ thủ<br /> xã, dắt díu vợ con lên cao nguyên đốn cây, khoa cùng lúc hai trường. Bốn năm sau,<br /> vỡ đất. Chỉ vụ mùa đầu tiên, thành quả lao Chiến hoàn tất văn bằng kỹ sư điện toán<br /> động đã có, “bố cháu vui, say khướt. Bố với thứ hạng cao nhất. Nhà trường giữ anh<br /> huênh hoang kỳ công tạo dựng cơ ngơi”. lại làm cán bộ phụ giảng một thời gian rồi<br /> Cậu Bảy trong Mối và người cũng gửi đi du học. Bốn năm sau, Chiến mang<br /> khiến những thanh niên trí thức đến tham về văn bằng tiến sĩ hạng tối ưu. Ngoài<br /> quan trang trại của cậu thán phục. Tốt chuyện khoa bảng, Chiến còn được trời<br /> nghiệp kĩ sư năm hai ba tuổi, đẹp trai, lịch phú cho một số năng khiếu khác - hát hay,<br /> lãm, đàn giỏi hát hay. Bị vợ bỏ, cậu lên cao vẽ giỏi và hùng biện”. Là người hoàn hảo<br /> nguyên lập trang trại nuôi gà. Trại gà của như thế, anh nghĩ mình sẽ dễ dàng thắng<br /> cậu Bảy có đến hai mươi ngàn con. Quy con nhện cái mang bọc trứng chui vào tá<br /> trình khép kín, chế biến thức ăn, chăm sóc, túc trong mùng của mình. Anh cố giam cho<br /> chủng ngừa, nhặt trứng, giao nhận hàng nó chết đói. Việc đó đối với anh dễ như<br /> hóa... chỉ cần hai người là cậu Bảy và già một trò chơi mà không cần động thủ.<br /> Nu. Một chủ, một tớ. Giờ đâu, việc đó. Tuy nhiên, các nhân vật của Trần Duy<br /> Người nào, việc nấy. “Quan trọng thứ nhất: Phiên đều bại trận trước những con côn<br /> ăn uống. Thứ hai: nghỉ ngơi. Thứ ba: khai trùng bé nhỏ. Kiến, mối, nhện đều khiến họ<br /> thác thiên nhiên”. Khai thác như thế nào? phải thất bại, kinh hãi, lao đao. Ngay khi<br /> Tương kế tựu kế. Mối là loài côn trùng dương dương tự đắc về cơ ngơi mình vừa<br /> “đặc sản” của cao nguyên. Sau mỗi đêm tạo dựng, người đàn ông “không chịu thua<br /> mưa, chúng lao vào bóng đèn như những ai” (Kiến và người) đã phải đối đầu với đàn<br /> con thiêu thân. Đèn được thắp sáng khắp kiến khổng lồ trả thù vì lãnh địa của chúng<br /> trang trại, hai mươi ngàn con gà đều mập bị xâm phạm. “Đàn kiến rải quân khắp<br /> lên nhờ ăn mối mỗi đêm. Mùa mưa ở cao nơi”, ngoài vườn rẫy, quanh miệng giếng,<br /> nguyên kéo dài cả nửa năm. Vậy là hai trên trần nhà, dưới mặt đất... “Kiến đặc như<br /> mươi ngàn con gà có một lượng thức ăn bổ mè đen”, dày như trấu, rải đều như cát.<br /> béo cả nửa năm mà cậu Bảy khỏi cần tốn Ông hạ quyết tâm: “- Tao sẽ tận diệt nhà<br /> tiền của và công sức để lo cho chúng. nó không sót một mống!”. Nhưng bọn kiến<br /> “Rừng nuôi mối. Mối nuôi gà. Gà nuôi có những tính năng hơn cả người, “di<br /> cậu”. Mọi việc đâu ra đó, thu nhập ổn định, chuyển tứ phía, biết len lách và tập trung<br /> lối sống phong lưu. Tất cả là nhờ vào trí mục tiêu...”. Gia đình ông bị bao vây, cô<br /> tuệ của cậu Bảy. Bốn người khách của cậu lập. Người của công ty Bảo vệ vật nuôi cây<br /> Bảy, trong đó có một kỹ sư chăn nuôi, đều trồng của tỉnh đến giải cứu nhưng không<br /> trầm trồ thán phục. Đối với họ, cậu Bảy là thể vượt qua bức tường kiến. Cả gia đình<br /> “bậc kì tài kinh tế”. đơn độc tìm kế thoát thân trong nỗi kinh<br /> Trần Việt Chiến trong Nhện và người hoàng tột độ. Người đàn ông dẫn vợ con<br /> là “con ngựa chiến”. “Ai cũng thừa nhận băng qua trận địa kiến chạy ra quốc lộ.<br /> như thế, kể cả những người không ưa anh”. Trước khi tháo chạy, với đòn trả thù “cá<br /> Thuở măng non, Chiến là thần đồng. Lên chết thì lưới rách”, ông đã châm lửa đốt<br /> <br /> 5<br /> ngôi nhà của mình, biến cơ ngơi mà ông tự với Chiến.<br /> hào thành tro bụi cùng với lũ kiến. Có một sự đảo lộn vị trí rất ghê gớm<br /> Cậu Bảy thông minh (Mối và người) giữa chủ thể và khách thể trong ba truyện<br /> và các vị khách luôn ngưỡng mộ, thán phục ngắn trên. Con người – đều là những người<br /> cách chăn nuôi của cậu cũng không ngờ có “không chịu thua ai”, “kì tài”, “ngựa chiến”<br /> hôm lại rơi vào tình huống oái oăm. Sau – đã bị đánh bại bởi những sinh vật bé nhỏ<br /> buổi tiệc chia tay, mọi người say ngủ, lúc bậc nhất trong thế giới tự nhiên. Nếu xem<br /> tỉnh dậy họ mới phát hiện trên mình không con người là chủ thể, là trung tâm, có quyền<br /> có một mảnh vải che thân. Đêm qua, mối uy và sức mạnh tối thượng như quan niệm<br /> đã “tập kích nghiến sạch, không còn một xưa nay thì đã xảy ra “cái chết của chủ<br /> sợi chỉ”. Áo quần, giường chiếu, tủ kệ, thể”, sự “lệch tâm” và “tản quyền” của con<br /> vách nhà, vật dụng, hành trang... của chủ người. Quan niệm con người là trung tâm<br /> lẫn khách đều tất tật hóa thành mùn bủn. của vũ trụ, là chủ nhân của hành tinh này, là<br /> “Chứng tích còn lại gồm nút, quai kim loại, động vật bậc cao nhất và có độc quyền<br /> những phần bằng gỗ cứng hoặc nhựa…”. thống trị tất thảy là một “đại tự sự” cần phải<br /> Mọi người hoảng loạn, các cô gái xấu hổ được xóa bỏ. Trong cuộc đối đầu với con<br /> bỏ chạy vào rừng, các chàng trai thu mình người, những côn trùng trong Kiến và<br /> trong nhà. Tình thế thật đáng cười ra nước người, Mối và người, Nhện và người, đã<br /> mắt. Bọn mối – những con mồi bé nhỏ đã phải khiến những con người ngang bạt phải<br /> thể hiện sức mạnh của mình. Chúng khiến kính sợ tự nhiên. Họ sợ sức mạnh, sợ trí<br /> cho con người khôn ngoan và mạnh mẽ bị tuệ, sợ cơn cuồng nộ của tự nhiên bởi “tự<br /> vô hiệu hóa hoàn toàn. nhiên là trung tâm”, nhân loại chỉ là một<br /> Con ngựa chiến Trần Việt Chiến phần của thế giới tự nhiên – “nhân loại phi<br /> (Nhện và người) thích thú với ý nghĩ mình trung tâm”. Nhà văn Trần Duy Phiên đã<br /> đang giam hãm, đang nắm quyền sinh, giải cấu trúc quan niệm “nhân loại trung<br /> quyền sát con nhện bé nhỏ. Trước chuyến tâm” đầy thâm thúy như thế.<br /> công tác xa, anh tấn kĩ bốn góc mùng, hi 2.2. Lên án sự bóc lột tự nhiên và<br /> vọng ngày trở về sẽ nhìn thấy xác nhện. cảnh báo nguy cơ sinh thái<br /> Nhưng không, con nhện không những Từ việc coi trọng trí tuệ của tự nhiên,<br /> không chết mà còn đẻ một bọc trứng. sức mạnh của tự nhiên từ những sinh vật<br /> Chiến bực bội muốn bứt tung mạng nhện, nhỏ nhoi nhất; chùm truyện ngắn của Trần<br /> bóp nát bọc trứng. Nhưng khi đưa tay lên Duy Phiên đã lên án các hành vi tước đoạt<br /> mạng nhện, anh phát hiện có một lỗ thủng tự nhiên, phá vỡ cân bằng sinh thái và cảnh<br /> ở góc mùng phía sau những sợi tơ nhện báo nhân loại về các nguy cơ sinh thái.<br /> mảnh mai. Muỗi bị sa vào cái bẫy đó, và Người mẹ trong Kiến và người cứ rối<br /> nhện không bị đói. Xưa nay đã đặt bẫy thì bời với câu hỏi: “Nhà mình trước đây chắc<br /> phải có mồi nhử. “Nhưng mồi đâu mà nhử? có thâm thù chi với kiến?”. Và bà đã nhận<br /> - Anh hỏi rồi nhìn xuống người mình. Hèn ra nguyên nhân của thảm họa kiến: “Đất<br /> gì! - Chiến giật mình”. Hóa ra, vị tiến sĩ rừng của chúng, đâu phải của mình”.<br /> kiêu ngạo này đã trở thành con mồi lớn để Người bố thì cực đoan hơn, ông giải thích:<br /> nhện ta nhử lũ muỗi vào và có của ăn của “Vì năm nay ta được mùa... Hễ có của là có<br /> để. Phát hiện này là một đòn knock out đối đứa dòm”. Vậy là hai người có hai quan<br /> <br /> 6<br /> điểm khác nhau khi nhìn về mối quan hệ của mình vào thiên nhiên. Khai thác về cho<br /> giữa con người và tự nhiên, mà cụ thể là mình và đồng loại”. Chỉ cần đầu tư một lần<br /> gia đình họ và đàn kiến. Người vợ cho thắp sáng trại gà bằng điện, cậu có thể<br /> mình là kẻ xâm phạm, là tội đồ; người điềm nhiên thu lợi suốt đời, vì cậu biết<br /> chồng thì ngược lại, cho mình là kẻ bị xâm “bao giờ đất không cây thì rừng hết mối”.<br /> phạm, là nạn nhân. Thậm chí, trong cách Mối thay khoảng bốn mươi phần trăm thức<br /> nhân hóa đầy hằn học của ông, có thể thấy ăn cho gà. Và tham vọng của cậu không<br /> ông đã áp đặt định kiến về thế giới loài dừng lại ở đó. Cậu “đang nghĩ cách tăng<br /> người cho loài vật. Từ nhận thức khác lượng thu vào mùa mưa, trữ qua mùa khô.<br /> nhau, hành động của hai người tất yếu sẽ Gà có mối quanh năm. Lượng thức ăn chế<br /> khác. Người vợ van xin: “- Phải cúng vái, biến sẽ giảm hơn nữa”. Nhưng dù đa tài, đa<br /> cầu đảo ông ơi!... Chúng đông mà mình thì trí, đa mưu; cậu Bảy không thể lường trước<br /> ít, phải nhịn may ra”. Người chồng thì được khả năng tấn công phục thù của đàn<br /> hung hăng: “Ông sẽ không chừa cho một mối. Mối trở thành một thảm họa sinh thái,<br /> mống nối nòi!”. Một bên muốn nhượng bộ, và sẽ là nguy cơ sinh thái mà cậu sẽ phải<br /> một bên muốn tấn công hủy diệt. Và cuối gánh chịu trong tương lai. Già Nu hối hận:<br /> cùng, người “không chịu thua ai” buộc “Đất này nguyên là giang sơn của mối. Ông<br /> phải chịu thua kiến. Từ chỗ nghênh ngang, Bảy đặt trại, cho máy ủi bằng, cày nát ụ<br /> hiếu thắng, ông sợ hãi, lo lắng, bật khóc, đống mồ mả tổ tiên nhà chúng. Đã thế, ông<br /> tháo chạy, điên dại. Sau khi đốt nhà, đốt còn dùng đèn nhử chúng để làm mồi nuôi<br /> luôn cả lũ kiến, cả gia đình tả tơi chạy về gà. Ngày ấy ông Bảy nghe tôi chọn cuộc<br /> thị xã. “Thắng một trận lớn, tan hoang cửa đất bên kia, làm sao có cái họa hôm nay”.<br /> nhà”. Mất mát không chỉ dừng ở đó. Người Người đàn ông trong Kiến và người<br /> mẹ chết. Theo lời người kể chuyện: phát điên, cậu Bảy trong Mối và người thì<br /> “Người ta nói mẹ cháu chết vì bị bệnh sốt lại rất tỉnh táo. Lực lượng của mối rất đông<br /> xuất huyết, nhưng cháu không tin... Mẹ qua cuộc tập kích càng cho cậu thêm hy<br /> cháu chết vì nọc kiến. Ba lần bị kiến phủ, vọng, vì qua đó có thể thấy nguồn thức ăn<br /> đủ lượng độc khiến tim mẹ cháu thôi đập”. cho gà vẫn còn rất dồi dào. Cậu Bảy tuyên<br /> Người bố trở thành “người điên đáng kính bố: “Cuộc chiến đấu đang tiếp diễn và còn<br /> nhất thị xã”. “Hai đứa em nhỏ cháu – một lâu mới kết thúc. Quá trình chiến đấu có<br /> trai, một gái đang ăn xin ở hai đầu cửa chợ khi được khi mất nhưng tính sổ đến nay<br /> thị xã. Chúng xin vừa đủ ăn và nuôi bố”. chúng tôi vẫn thắng”. Tuy nhiên, sự tự tin<br /> Người kể chuyện và một đứa em gái lớn thì đó chỉ có ở cậu Bảy. Người kể chuyện<br /> lang thang, phiêu bạt. Và kiến trở thành nỗi khẳng định trận này con người “đại bại” và<br /> ám ảnh suốt đời đối với cậu. e sợ “rồi một ngày thiên nhiên sẽ khai thác<br /> Cách thức lợi dụng và bóc lột tự nhiên trở lại”. Cô bạn của anh cũng dự báo:<br /> của con người trong Mối và người thật đơn “Chúng nó sẽ biến sản nghiệp này ra gò đất<br /> giản, thật nhẹ nhàng mà hiệu quả thì không bùn”. Nỗi lo sợ xuất phát từ sự trải nghiệm<br /> nhỏ chút nào. Cậu Bảy rất am hiểu tự kinh hoàng tác động đến nhận thức của các<br /> nhiên. Và cậu vận dụng sự hiểu biết đó để nhân vật, buộc họ phải thay đổi thái độ và<br /> thu lợi cho mình. “Cậu không khai chiến cách ứng xử với tự nhiên để tránh đi những<br /> với đồng loại... Cậu hướng cuộc chiến đấu thảm họa sinh thái trong tương lai.<br /> <br /> 7<br />  Kết cục đầy bi kịch trong Kiến và nhiều, có nhiều khả năng thỏa mãn dục<br /> người, bi hài kịch trong Mối và người là vọng và không “tri túc”. Lão Tử luôn<br /> tiếng nói lên án sự bóc lột tự nhiên và cảnh không tán thành với “tính năng động”, với<br /> báo nguy cơ sinh thái mà các tác phẩm của cái gọi là “văn minh”. Ông cho rằng “tính<br /> Trần Duy Phiên chuyển tải đến người đọc. năng động” của con người đã bị xã hội làm<br /> Để cất lên tiếng nói ấy, nhà văn phải có một cho méo mó đi, khuyên con người hãy từ<br /> tầng sâu trong nhận thức với triết lý về tự bỏ xã hội đầy giả dối, ưu tư, phiền muộn,<br /> nhiên và tư duy sinh thái. Điều đó tạo nên quay về với tự nhiên. Theo ông, không có<br /> mạch ngầm của văn bản. Và mạch ngầm ấy trí tuệ nào của con người có thể sánh kịp<br /> được thể hiện thông qua nghệ thuật tự sự với “trí tuệ của tự nhiên”. Trí tuệ của con<br /> mang “dấu vân tay” của nhà văn. người là thứ trí tuệ xuất phát từ dục vọng.<br /> 2.3. Mạch ngầm văn bản và nghệ thuật Dục vọng khiến con người “làm” (vi) rất<br /> tự sự nhiều, “làm” vì “tư dục”. Đó là một trong<br /> Cả ba truyện ngắn Kiến và người, Mối những mầm mống của loạn. Vì vậy mà Lão<br /> và người, Nhện và người đều thể hiện trí Tử chủ trương “vô vi”, phản đối “hữu vi”,<br /> tuệ, nhận thức và cách ứng xử của con nhưng ông chỉ phản đối “làm” những gì<br /> người đối với thế giới tự nhiên. Các nhân trái với tự nhiên để hướng tới “làm” những<br /> vật đều tự tin vào trí tuệ, năng lực của gì thuận theo tự nhiên. Đạt được điều đó,<br /> mình. Đặc biệt là năng lực chiến thắng tự con người mới có trí tuệ cao nhất, bởi vì<br /> nhiên. Người bố trong Kiến và người xem “trí tuệ cao nhất là nhận thức và hành động<br /> thường tự nhiên, cho mình có quyền xâm hợp với đạo tự nhiên” [5].<br /> lấn và tiêu diệt tự nhiên nếu tự nhiên cản Từ triết học Lão Trang, có thể thấy các<br /> trở đến đời sống của mình. Cậu Bảy trong nhân vật trong ba truyện ngắn trên đều<br /> Mối và người lại coi trọng tự nhiên, nhưng không có trí tuệ đích thực. Sai lầm nghiêm<br /> cụ thể là coi trọng món lợi kếch xù và vô trọng của họ là ở quan niệm “nhân loại<br /> tận mà mình có thể khai thác, cưỡng đoạt trung tâm”, là tạo nên mặt trái của văn minh<br /> từ tự nhiên. Trần Việt Chiến trong Nhện và từ sự không “tri túc”. Sai lầm đó đã khiến<br /> người thì nghĩ rằng tự nhiên là “đồ ngu” so “con ngựa chiến” Trần Việt Chiến ngã<br /> với loài người. Tất cả các nhân vật đều mắc ngựa, khiến người “không chịu thua ai” phải<br /> sai lầm về nhận thức. Sai lầm trong nhận tan cửa nát nhà, khiến “bậc kì tài” phải/sẽ<br /> thức chính là nguyên nhân của nguy cơ tiêu tan sự nghiệp. Vì vậy, chỉ có thể thông<br /> sinh thái. Soi chiếu bằng triết học Lão qua việc giải cấu trúc triệt để “chủ nghĩa<br /> Trang, chúng ta có thể hiểu hơn ẩn ý của nhân loại trung tâm” mới làm giảm đi sự<br /> nhà văn trong mạch ngầm văn bản. nguy hại đối với tự nhiên và đồng thời cũng<br /> Triết học Lão Trang, mà rõ nhất là là sự nguy hại đối với nhân loại.<br /> Đạo đức kinh của Lão Tử từng chủ trương Các nhà sinh thái học cho rằng mỗi<br /> coi thường trí tuệ. Lão Tử kịch liệt phủ hành vi, phẩm chất, thành quả của con<br /> nhận cái gọi là “tri thức”, “trí tuệ”: “Trí tuệ người đều phải được xem xét trong mối<br /> xuất, hữu đại ngụy” (Trí tuệ xuất hiện, sinh quan hệ với tự nhiên, trong thái độ đối với<br /> ra vô vàn điều giả dối - 智慧出, 有大伪 - tự nhiên. Như vậy, tự nhiên trở thành thước<br /> Đạo đức kinh, chương 18). Theo Lão Tử, đo giá trị của con người. Từ góc nhìn này,<br /> càng biết nhiều, người ta càng ham muốn có thể trả lời được thắc mắc của các nhân<br /> <br /> 8<br /> vật trong Mối và người về việc vì sao một đó lên trước. “Kiến”, “mối” và “nhện”<br /> thanh niên hoàn hảo như cậu Bảy mà lại bị được đặt ngang hàng với “người”. Hơn<br /> vợ bỏ. Trong khi vợ của cậu chỉ là “một nữa, chúng nằm ở vị trí ưu tiên, trước con<br /> người con gái bình thường, nhan sắc tầm người. Vậy nên, qua nhan đề, có thể thấy<br /> tầm”. Theo các nhà sinh thái học, sự áp thái độ tôn trọng tự nhiên của nhà văn. So<br /> bức của con người đối với tự nhiên bao giờ sánh với Ông già và biển cả của Ernest<br /> cũng liên quan và đi kèm với sự áp bức của Hemingway – tác phẩm ngợi ca trí tuệ, ý<br /> con người đối với con người trong xã hội. chí và sức mạnh của con người, có thể thấy<br /> Sinh thái học độ sâu (deep ecology) cho sự khác biệt rất lớn. Ông già và biển cả<br /> rằng nguồn gốc của nguy cơ sinh thái là do (The Old Man and the Sea) cũng có cấu<br /> con người và tự nhiên bị phân làm hai, sinh trúc ngữ pháp như các truyện của Trần Duy<br /> thái học chủ nghĩa nữ quyền (eco – Phiên, nhưng “ông già” (The Old Man)<br /> feminism) cho rằng thảm họa sinh thái xuất đứng trước, “biển cả” (the Sea) đứng sau.<br /> phát từ “chủ nghĩa nam giới trung tâm”, Sắp xếp vị trí như thế không phải nhằm<br /> sinh thái học xã hội (cocial ecology) cho mục đích đề cao tự nhiên.<br /> rằng nguồn gốc của mọi đổ vỡ của giới tự Kiến và người, Mối và người được kể<br /> nhiên là do các vấn đề chính trị có liên ở ngôi thứ nhất với điểm nhìn bên trong<br /> quan đến thể chế của tư bản chủ nghĩa. của người kể chuyện trải nghiệm. Đó là<br /> Hiểu được điều nay, ta sẽ hiểu được vì sao những “cái tôi” thức tỉnh, phản tỉnh sau<br /> người con gái “tầm tầm” ấy lại tự nguyện một phen kinh hoàng từ hiểm họa của tự<br /> chia tay với người chồng “kì tài”. Nguyên nhiên. Hình thức kể này càng làm tăng độ<br /> nhân xã hội của nguy cơ sinh thái, những xác tín của câu chuyện, tác động mạnh đến<br /> bất ổn trong quan hệ giữa con người với tự nhận thức của người đọc về sức mạnh của<br /> nhiên, con người với con người trong Mối tự nhiên. Nhện và người lại được kể ở ngôi<br /> và người, Kiến và người, Nhện và người thứ ba với hai kiểu điểm nhìn. Đầu truyện,<br /> đều có thể giải mã được từ cách hiểu này. người kể chuyện “thượng đế” khẳng định<br /> Tư tưởng sinh thái trong truyện ngắn và chứng minh chất “ngựa chiến” của Trần<br /> của Trần Duy Phiên được chuyển tải qua Việt Chiến từ điểm nhìn bên ngoài, rất<br /> nghệ thuật tự sự độc đáo từ nhan đề, người khách quan. Từ khi Chiến phát hiện ra con<br /> kể chuyện, không gian cho đến ngôn ngữ, nhện trở đi, điểm nhìn tự sự được dịch<br /> giọng điệu… Tất cả tạo nên một sự ám ảnh chuyển vào bên trong nhân vật. Anh quan<br /> rợn người khiến độc giả không thể không sát con nhện và chờ đợi nó chết mòn từ sự<br /> có cái nhìn khác đi về thế giới quanh ta. giam hãm của anh. Con nhện vẫn ngày qua<br /> Cả ba tác phẩm đều có cùng một cấu ngày “an nhiên”, “ngang nhiên tồn tại”, “lì<br /> trúc nhan đề theo kiểu “A và B”: kiến và lợm sống” và còn“đẻ”. Chiến thì từ “rủa<br /> người, mối và người, nhện và người. Ngắn thầm”, “thích chí”, “ngứa mắt”, “chờ đợi”,<br /> gọn, đơn giản nhưng các nhan đề đều hàm “hong hóng”, “nôn nao”, “háo hức”, “hả<br /> chứa tư duy sinh thái. Về mặt ngữ pháp, hê”, đến “giật mình”. Điểm nhìn bên trong<br /> quan hệ từ “và” có vai trò kết nối hai yếu cho thấy từng bước nhận thức và tỉnh ngộ<br /> tố đẳng lập. Về mặt ngữ nghĩa ngữ dụng, của Chiến. “Tính ác” và khí chất ngạo mạn<br /> với mục đích nhấn mạnh một yếu tố trong trong anh tiêu tan, chỉ còn sự kính sợ tự<br /> giao tiếp, người sử dụng có thể đặt yếu tố nhiên chiếm ngự.<br /> <br /> 9<br />  Bút pháp đòn bẫy là một “trò chơi” thoại, nhưng là đối thoại trong độc thoại<br /> độc đáo trong nghệ thuật tự sự của cả ba của nhân vật chính – “vi đối thoại”. Đối<br /> truyện ngắn. Các truyện đều mở đầu bằng thoại của ba tác phẩm không đơn thuần<br /> sự tán dương giá trị của con người. Người dừng ở cấp độ đối đáp mà thực chất là thể<br /> đọc sẽ chờ đợi những chiến công của họ. hiện sự đối lập về lập trường tư tưởng của<br /> Nhưng thật bất ngờ, họ thảm bại trước nhân vật. Mỗi lời của họ đều xuất phát từ<br /> những sinh vật nhỏ nhoi nhất. Chúng lật đổ tư tưởng và là sự phát ngôn cho tư tưởng<br /> giá trị người một cách ngoạn mục theo kiểu của mình. Khi diễn tả tư tưởng nghĩa là đối<br /> “châu chấu đá xe”, gây cho người trong thoại đã đạt đến tầm của những diễn ngôn.<br /> cuộc nỗi khiếp sợ, thán phục và ám ảnh rất Vì vậy trên thực chất, đối thoại trong Kiến<br /> lớn. Bút pháp đòn bẫy đã làm nên những và người, Mối và người, Nhện và người là<br /> cuộc tấn phong và hạ bệ đầy trớ trêu và sâu diễn ngôn của tư tưởng sinh thái. Sức lan<br /> cay đối với con người, giá trị người. tỏa, sức lay động, sức thuyết phục của các<br /> Ngôn ngữ và giọng điệu tự sự cũng là tác phẩm có được chính là nhờ diễn ngôn<br /> những tín hiệu thẩm mỹ đắc dụng trong mang tầm thời đại, tầm nhân loại này.<br /> việc chuyển tải tư tưởng sinh thái. Ngôn 3. Văn chương sinh thái đề cao thế<br /> ngữ kể, tả và bình luận của cả ba truyện giới tự nhiên không phải để phủ định một<br /> ngắn đều rất đa biến, giàu hình ảnh. Ngôn cách triệt để địa vị và tác dụng của con<br /> ngữ của Kiến và người rất giàu chất cảm người mà chỉ hi vọng hạn chế những dục<br /> giác. Kiến bò lên rần rần, đeo bám, bao vọng quá lớn của con người cùng những<br /> phủ, châm đốt con người. Kiến hiện diện suy nghĩ và hành động phi lí, phi nhân của<br /> khắp nơi, đặc quánh trong không gian, ken họ đối với tự nhiên. Bộ ba truyện ngắn<br /> dày trong thời gian của quá khứ, hiện tại và Kiến và người, Mối và người, Nhện và<br /> tương lai. Mối và người gây ấn tượng rùng người của Trần Duy Phiên cũng vậy. Có<br /> rợn bởi sự miêu tả với những hình ảnh thể thấy ước vọng đó trong tư tưởng sinh<br /> ngập ngụa mục bủn do đàn mối tàn phá. thái được biểu hiện qua nhiều yếu tố nghệ<br /> Ngôn ngữ bình luận của các nhân vật lại thuật từ đề tài, nhan đề, nội dung đến nghệ<br /> gợi mở nhiều quan niệm sống, quan niệm thuật tự sự của các tác phẩm.<br /> ứng xử với môi trường tự nhiên. Nhện và Với Kiến và người, Mối và người,<br /> người hấp dẫn bởi thứ ngôn ngữ kể linh Nhện và người, nhà văn Trần Duy Phiên đã<br /> hoạt, tươi tắn, hài hước để cuối cùng “lật mang đến cho người đọc những tác phẩm<br /> tẩy” những hạn chế, hạn định, hạn tri của văn chương sinh thái đích thực. Trong bối<br /> con người trong thế giới kỳ thú này. cảnh văn học nước ta gần như đang bàng<br /> Trong Kiến và người, Mối và người có quan trước những tổn thất do thiên tai,<br /> sự đối thoại giữa các nhân vật tạo nên chất những hành động tàn phá môi trường mà<br /> đa thanh, đa giọng điệu cho tác phẩm. cả dân tộc và nhân loại đang phải đối mặt<br /> M.Bakhtin từng khẳng định: “Tất cả đều là và gánh chịu, những tác phẩm trên của<br /> phương tiện, đối thoại là mục đích. Một Trần Duy Phiên thật cần thiết và có ý<br /> tiếng nói không kết thúc gì hết và không nghĩa. Chúng đáp ứng được tính tất yếu và<br /> giải quyết gì hết. Hai tiếng nói là cái tối tính cấp thiết, đáp ứng yêu cầu thời đại,<br /> thiểu của sự sống, cái tối thiểu của tồn tại” tâm thức thời đại, thể hiện sự gắn bó thiết<br /> [1, tr.235]. Nhện và người cũng có đối thực đời sống văn chương với đời sống xã<br /> <br /> 10<br /> hội, phát huy trách nhiệm của nhà văn 7. Karen Thornber, Những tương lai của phê<br /> trong việc bảo vệ môi trường và ngăn chặn bình sinh thái và văn học (Hải Ngọc dịch),<br /> http://hieutn1979.wordpress.com/2013/04/27/<br /> các nguy cơ sinh thái.<br /> 8. Trần Duy Phiên (1990), “Kiến và người”, Tạp<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO chí Đất Quảng, (số 64, tháng 9-10/1990).<br /> 1. Bakhtin M. (1993), Những vấn đề thi pháp 9. Trần Duy Phiên (1992), “Mối và người”,<br /> Đôxtôiepxki (Trần Đình Sử dịch), Nxb Giáo Tạp chí Cửa Việt, (số13, tháng 5/1992).<br /> dục, Hà Nội. 10. Trần Duy Phiên (2012), “Nhện và người”,<br /> 2. Cheryll Glotfelty, What is ecocriticism?, Tạp chí Sông Hương, (số 284, tháng 10/2012).<br /> http://www.asle.org/site/resources/ecocritica 11. Lão Tử (2012), (Nguyễn Hiến Lê dịch), Đạo<br /> l-library/intro/defining/glotfelty/ đức kinh, Nxb Tổng hợp TP. HCM.<br /> 3. Cheryll Glotfelty & Harold Frommed 12. Trang Tử (2011), (Nguyễn Hiến Lê dịch),<br /> (1996), The Ecocriticism Reader: Nam hoa kinh, Nxb Văn Hóa - Thông Tin.<br /> Landmarks in Literary Ecology, Athens:<br /> 13. 刘文良, 生态批评的后现代特征, http://www.<br /> The University of Georgia Press.<br /> doc88.com/p876105351337.html<br /> 4. Đỗ Văn Hiểu (2012), “Phê bình sinh thái –<br /> khuynh hướng văn học mang tính cách tân”, 14. 王诺, 生态批评：发展与渊源， http://www.<br /> Tạp chí Sông Hương, (số 285, tháng 11/2012). cnki.com.cn/Article/CJFDTotalWYYJ20020<br /> 5. Lại Quốc Khánh, Quan niệm về “trí tuệ” 3004.htm (文艺研究，2002第3期).<br /> trong triết học Trung Quốc thời kỳ Tiên Tần 15. 袁霞, 生态批评：定义， 发展趋向及在中国<br /> truy cập tại http://www.inas.gov.vn/661 的接受,http://www.yilin.com/magazine_article.<br /> 6. Karen Thornber, Ecocriticism (Tài liệu aspx?issueID=159&articleID=3117<br /> thuyết trình tại Viện Văn học, 2011)<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 11/05/2015 Biên tập xong: 15/01/2016 Duyệt đăng: 20/01/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 11<br />