Vấn đề và triển vọng - Hợp tác đa phương ASEAN+3 (Phần 1)

Chia sẻ: Hoa La Hoa | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

138
lượt xem 33
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu Hợp tác đa phương ASEAN+3: Vấn đề và triển vọng của Hoàng Khắc Nam có kết cấu gồm 3 chương và được chia làm 2 phần. Phần 1 sau đây gồm nội dung chương 1 và chương 2: Chương 1 - Quá trình hợp tác đa phương ASEAN+3, Chương 2 - Vấn đề trong hợp tác đa phương ASEAN+3. Mòi bạn đọc cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Vấn đề và triển vọng - Hợp tác đa phương ASEAN+3 (Phần 1)

HOAØNG KHAÉC NAM Hôïp taùc ña phöông ASEAN+3: VAÁN ÑEÀ VAØ TRIEÅN VOÏNG NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH – 2008
CHÖÔNG 2: VAÁN ÑEÀ TRONG HÔÏP TAÙC ÑA PHÖÔNG ASEAN+3 .................................................................... 101 2.1. Vaán ñeà lòch söû ............................................................. 102 2.2. Vaán ñeà an ninh-chính trò .......................................... 122 2.3. Vaán ñeà kinh teá............................................................ 150 2.4. Vaán ñeà vaên hoaù-xaõ hoäi............................................... 173 MUÏC LUÏC CHÖÔNG 3: TRIEÅN VOÏNG CUÛA ASEAN+3, TAÙC ÑOÄNG CUÛA NOÙ TÔÙI ASEAN VAØ VIEÄT NAM ...........191 DANH MUÏC CAÙC CHÖÕ VIEÁT TAÉT .......................................... 5 3.1. Trieån voïng cuûa ASEAN+3.......................................... 191 DANH MUÏC CAÙC BAÛNG........................................................... 8 3.2. Cô hoäi vaø thaùch thöùc ñoái vôùi ASEAN trong tieán trình hôïp taùc ASEAN+3 ........................... 211 PHAÀN MÔÛ ÑAÀU ....................................................................... 11 3.2.1. Cô hoäi ñoái vôùi ASEAN CHÖÔNG 1: QUAÙ TRÌNH HÔÏP TAÙC ÑA PHÖÔNG ASEAN+3 ... 19 trong tieán trình hôïp taùc ASEAN+3 .................. 215 1.1. Tieàn ñeà cuûa hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 ................ 19 3.2.2. Thaùch thöùc ñoái vôùi ASEAN 1.1.1. Tieàn ñeà ñòa lyù ..................................................... 21 trong tieán trình hôïp taùc ASEAN+3 .................. 221 1.1.2. Tieàn ñeà lòch söû..................................................... 25 3.3. Thuaän lôïi vaø khoù khaên cuûa Vieät Nam 1.1.3. Tieàn ñeà vaên hoùa-xaõ hoäi ....................................... 28 trong tieán trình hôïp taùc ASEAN+3 .......................... 227 1.1.4. Tieàn ñeà quan heä song phöông ............................ 33 3.3.1. Thuaän lôïi cuûa Vieät Nam 1.1.5. Tieàn ñeà an ninh-chính trò ................................... 38 trong tieán trình hôïp taùc ASEAN+3 .................. 228 1.1.6. Tieàn ñeà kinh teá .................................................... 41 3.3.2. Khoù khaên cuûa Vieät Nam 1.2. Quaù trình hình thaønh ASEAN+3 ............................... 47 trong tieán trình hôïp taùc ASEAN+3 .................. 240 1.2.1. Caùc coá gaéng phaùt trieån hôïp taùc ña phöông, KEÁT LUAÄN .............................................................................. 255 xaây döïng theå cheá khu vöïc ôû Ñoâng AÙ TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ........................................................ 264 trong Chieán tranh laïnh ........................................ 47 1.2.2. Söï ra ñôøi cuûa ASEAN+3 ..................................... 55 1.3. Nhöõng phaùt trieån trong hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 .. 68 1.3.1. Nhöõng tieán trieån veà maët theå cheá .......................... 68 1.3.2. Söï phaùt trieån trong hôïp taùc kinh teá khu vöïc ....... 82 3 4
DANH MUÏC CAÙC CHÖÕ VIEÁT TAÉT EAEG East Asian Nhoùm kinh teá Ñoâng AÙ Economic Group ADB Asian Development Ngaân haøng Phaùt trieån EAFTA East Asian Free Khu vöïc thöông maïi töï Bank Chaâu AÙ Trade Area do Ñoâng AÙ AFTA ASEAN Free Trade Khu vöïc thöông maïi töï EASG East Asian Study Nhoùm Nghieân cöùu Area do ASEAN Group Ñoâng AÙ AIA ASEAN Investment Khu vöïc ñaàu tö ASEAN EAVG East Asian Vision Nhoùm Taàm nhìn Ñoâng Area Group AÙ AMF Asian Monetary Quyõ Tieàn teä Chaâu AÙ EAS East Asian Summit Hoäi nghò Thöôïng ñænh Fund Ñoâng AÙ APEC Asia Pacific Dieãn ñaøn hôïp taùc kinh EPA Economic Hieäp ñònh Ñoái taùc Economic teá Chaâu AÙ-Thaùi Bình Partnership Kinh teá Cooperation Döông Agreement ARF ASEAN Regional Dieãn ñaøn khu vöïc EU European Union Lieân minh Chaâu AÂu Forum ASEAN ESCAP Economic and Hoäi ñoàng Kinh teá Xaõ ASEAN Association of South Hieäp hoäi caùc nöôùc Social Commision hoäi Chaâu AÙ vaø Thaùi East Asian Nations Ñoâng Nam AÙ for Asia and Pacific Bình Döông ASEAN PMC ASEAN Post Hoäi nghò sau hoäi nghò FDI Foreign Direct Ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc Ministerial boä tröôûng ASEAN Investment ngoaøi Conference FTA Free Trade Area Khu vöïc thöông maïi töï do ASEM Asia-Europe Hoäi nghò AÙ-AÂu GDP Gross Domestic Toång saûn phaåm quoác noäi Meeting Product BSA Bilateral Swap Hieäp ñònh hoaùn ñoåi IMF International Quyõ Tieàn teä quoác teá Arrangement tieàn teä song phöông Monetary Fund CAFTA China-ASEAN Free Khu vöïc thöông maïi töï MERCOSUR Mercado Comun Thò tröôøng chung Nam Trade Area do Trung Quoác-ASEAN de Sul Myõ 5 6
NAFTA North American Khu vöïc thöông maïi töï Free Trade Area do Baéc Myõ DANH MUÏC CAÙC BAÛNG NIE New Industrial Neàn kinh teá môùi coâng Economy nghieäp hoaù Trang OSCE Organization for Toå chöùc An ninh vaø Baûng 1.1: Caùc lónh vöïc hôïp taùc cuûa ASEAN+3 72 Security and Hôïp taùc Chaâu AÂu Baûng 1.2: Caùc hoäi nghò thöôïng ñænh ASEAN+3 76 Cooperation in (1997-2007) Europe Baûng 1.3: Caùc hoäi nghò boä tröôûng cuûa ASEAN+3 78 RTA Regional Trade Hieäp ñònh thöông maïi Baûng 1.4: Tæ troïng thöông maïi noäi vuøng trong xuaát 84 Agreement khu vöïc khaåu cuûa nhoùm khu vöïc WB World Bank Ngaân haøng theá giôùi Baûng 1.5: Tæ troïng ñaàu tö ôû Ñoâng AÙ 1995-2005 88 WTO World Trade Toå chöùc Thöông maïi Baûng 1.6: Söï gia taêng caùc FTA ôû Ñoâng AÙ 1976-2007 96 Organization theá giôùi Baûng 2.1: Caùc cuoäc xung ñoät lieân quan ñeán caùc nöôùc 117 ASEAN+3 (Tính ñeán cuoái naêm 2001) Baûng 2.2: Moät vaøi chæ soá cô baûn cuûa caùc nöôùc 135 ASEAN+3 (naêm 2006) Baûng 2.3: Chi phí quaân söï ôû Ñoâng AÙ (1997-2006) 146 Baûng 2.4: So saùnh thu nhaäp quoác daân cuûa caùc nöôùc 152 ASEAN+3 Baûng 2.5: Caùc vaán ñeà trong hôïp taùc ña phöông 189 ASEAN+3 Baûng 3.1: Kim ngaïch xuaát nhaäp khaåu cuûa ASEAN vôùi 214 caùc thaønh vieân ASEAN+3 (Caùc naêm 1996, 2001, 2006) Baûng 3.2: Ñaàu tö vaøo ASEAN töø caùc thaønh vieân 215 7 8
ASEAN+3 (Caùc naêm 2004, 2005, 2006) Baûng 3.3: So saùnh toång saûn phaåm quoác noäi giöõa Vieät 245 Nam vaø caùc nöôùc ASEAN+3 (naêm 2006) Baûng 3.4: So saùnh tæ troïng coâng nghieäp vaø dòch vuï 246 trong GDP giöõa Vieät Nam vôùi caùc nöôùc ASEAN+3 (naêm 2006) Baûng 3.5: So saùnh trò giaù xuaát khaåu giöõa Vieät Nam 247 vôùi caùc nöôùc ASEAN+3 (naêm 2006) Baûng 3.6: So saùnh möùc tieâu duøng ñieän naêng giöõa Vieät 248 Nam vaø caùc nöôùc ASEAN+3 (naêm 2005) 9 10
phaûn aùnh hieän traïng. Giöõa thöïc teá vaø noäi haøm cuûa caùc thuaät ngöõ naøy vaãn toàn taïi moät khoaûng caùch khoâng nhoû. Trôû ngaïi cho hôïp taùc ña phöông Ñoâng AÙ ñaõ laø quaù lôùn chöù chöa noùi gì ñeán hoäi nhaäp. Phaàn môû ñaàu Söï noåi leân cuûa hôïp taùc Ñoâng AÙ lieân quan nhieàu ñeán rong vaøi naêm gaàn ñaây, moät xu höôùng môùi ñaõ ñöôïc hình ASEAN+3. ASEAN+3 laø moät hieän töôïng hôïp taùc ña phöông T thaønh ôû Ñoâng AÙ – xu höôùng taêng cöôøng hôïp taùc ña môùi hình thaønh ôû Ñoâng AÙ trong cuoäc khuûng hoaûng taøi chính 1997-1998. Chính söï xuaát hieän cuûa ASEAN+3 vôùi tö caùch theå phöông khu vöïc. Laø moät trong nhöõng thay ñoåi lôùn nhaát ôû Ñoâng AÙ sau Chieán tranh laïnh, xu höôùng naøy ñang laøm thay cheá khu vöïc thuaàn Ñoâng AÙ ñaàu tieân ñaõ laøm taêng söï quan taâm ñoåi baûn ñoà ñòa chính trò, ñòa kinh teá caû trong khu vöïc vaø treân tôùi xu höôùng hôïp taùc ña phöông ôû Ñoâng AÙ. theá giôùi. Xu höôùng naøy ñaõ loâi cuoán haàu heát quoác gia trong Vaán ñeà hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 baét ñaàu ñöôïc quan vuøng tham gia. Nhieàu coá gaéng theå cheá hoaù vaø chính saùch thuùc taâm nhieàu hôn töø naêm 1999 sau khi Hoäi nghò caáp cao ñaåy hôïp taùc ña phöông Ñoâng AÙ ñaõ vaø ñang ñöôïc trieån khai. ASEAN+3 ra baûn “Tuyeân boá veà Hôïp taùc Ñoâng AÙ”. Töø ñoù, chuû Hôïp taùc Ñoâng AÙ ngaøy caøng trôû thaønh ñoái töôïng quan troïng ñeà naøy nhanh choùng thu huùt ñöôïc söï quan taâm cuûa hoïc giaû cuûa caùc nhaø chính trò, moái quan taâm cuûa caùc nhaø kinh teá vaø trong vaø ngoaøi khu vöïc. Söï quan taâm tôùi vaán ñeà naøy ôû Vieät ñeà taøi nghieân cöùu cuûa caùc hoïc giaû. Nam ñöôïc baét ñaàu muoän hôn moät chuùt vaø chuû yeáu laø trong 5-6 Tröôùc thöïc teá vaø vieãn caûnh tieàm taøng naøy, caøng ngaøy naêm trôû laïi ñaây. Ñaùng chuù yù, ngoaøi caùc coâng trình nghieân cöùu ngöôøi ta caøng noùi nhieàu veà “Chuû nghóa khu vöïc Ñoâng AÙ” (East cuûa giôùi hoïc giaû, ñaõ coù nhöõng chöông trình vaø döï aùn nghieân Asian Regionalism), “Khu vöïc hoùa Ñoâng AÙ” (East Asian cöùu coâng phu cuûa Nhoùm Taàm nhìn Ñoâng AÙ (EAVG), Nhoùm Regionalization), “Coäng ñoàng Ñoâng AÙ” (East Asian Nghieân cöùu Ñoâng AÙ (EASG) hay caùc toå chöùc kinh teá lôùn nhö Community), “Hoäi nhaäp Ñoâng AÙ” ((East Asian Integration), Ngaân haøng Theá giôùi (WB), Ngaân haøng Chaâu AÙ (ADB). Trong “Phuïc höng Chaâu AÙ” (Asian Renaissance), Chuû nghóa Chaâu AÙ ñoù, coâng trình cuûa caùc nhoùm nghieân cöùu thöôøng chuû yeáu ñöa môùi (Neo-Asianism), söï noåi leân cuûa “baûn saéc Ñoâng AÙ” (East ra khuyeán nghò chính saùch, coøn coâng trình cuûa WB vaø ADB Asian Identity)1… Thöïc ra, moái quan taâm vaø söï soâi noåi naèm thì taäp trung vaøo phaân tích thöïc traïng kinh teá vaø ñeà ra giaûi sau caùc cuïm töø naøy bieåu loä loøng mong muoán nhieàu hôn laø phaùp cho hôïp taùc kinh teá khu vöïc. 1 Richard Stubbs, ASEAN Plus Three: Emerging East Asian Regionalism?, Asian Survey, Vol.XLII, No.3, May/June 2002, University of California Press, p.446 11 12
Trong tình hình nghieân cöùu chuû ñeà naøy ôû caû trong nöôùc ñöôïc moät cô cheá ra chính saùch chung vôùi möùc ñoä theå cheá hoaù vaø ngoaøi nöôùc, coù xu höôùng ñaùnh ñoàng hôïp taùc Ñoâng AÙ vaø hôïp nhö vaäy. taùc ASEAN+3. Coù veû nhö nghieân cöùu ASEAN+3 ñang bò chìm Ñoù laø söï phaân bieät veà maët lyù thuyeát. Nhöng söï phaân bieät laáp trong söï quan taâm ngaøy caøng taêng tôùi Ñoâng AÙ. Treân thöïc naøy cuõng coù ích nhaát ñònh veà maët thöïc tieãn. Vieäc ñaùnh ñoàng teá, söï phaân bieät raïch roøi giöõa hôïp taùc ASEAN+3 vaø hôïp taùc hai xu höôùng hôïp taùc ASEAN+3 vaø hôïp taùc Ñoâng AÙ seõ khoâng Ñoâng AÙ laø töông ñoái khoù khi haàu heát caùc quoác gia Ñoâng AÙ ñeàu giuùp thaáy ñöôïc vai troø cuûa ASEAN+3 ñoái vôùi hôïp taùc Ñoâng AÙ. tham gia ASEAN+3, khi söï vaän ñoäng cuûa chuùng cuøng chòu chi ASEAN+3 chính laø ñieåm khôûi ñaàu cho söï noåi leân cuûa chuû phoái cuûa moät moâi tröôøng khu vöïc chung, khi khuoân khoå vaø nghóa khu vöïc Ñoâng AÙ. Noù cuõng ñaët neàn moùng cho theå cheá muïc tieâu hôïp taùc cuûa caû hai gaàn nhö truøng laëp vôùi nhau, khi hoaù hôïp taùc ña phöông ôû Ñoâng AÙ. ASEAN+3 cuõng ñoùng vai söï toàn taïi cuûa caû hai ñeàu döïa treân hôïp taùc song phöông vaø ña troø truïc chính cuûa hôïp taùc ña phöông Ñoâng AÙ hieän nay. Cho phöông giöõa caùc nöôùc trong vuøng, vaø khi caû hai cuøng ñöôïc kyø ñeán giôø, ASEAN+3 vaãn laø hình thöùc theå cheá hôïp taùc duy nhaát voïng ñem laïi nhöõng taùc ñoäng thuaän lôïi cho hoøa bình vaø thònh chæ coù caùc nöôùc Ñoâng AÙ tham gia. Caùc coá gaéng theå cheá hoaù vöôïng trong khu vöïc… Veà ñaïi theå, tæ troïng phaàn chung giöõa hôïp taùc Ñoâng AÙ vaãn döïa chuû yeáu vaøo ASEAN+3. Treân thöïc teá, hôïp taùc ASEAN+3 vaø hôïp taùc Ñoâng AÙ laø raát lôùn, möùc ñoä gaén ASEAN+3 vöøa mang tính thöû nghieäm, vöøa mang tính ñònh boù giöõa chuùng vôùi nhau laø khaù nhieàu. höôùng cho hôïp taùc ña phöông Ñoâng AÙ. Tuy nhieân, xeùt veà ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu, khaùi Laø phaûn aùnh chính cuûa hôïp taùc Ñoâng AÙ hieän nay, nieäm hôïp taùc Ñoâng AÙ vaø hôïp taùc ASEAN+3 khoâng hoaøn toaøn ASEAN+3 vaãn tieáp tuïc coù vai troø raát lôùn, neáu khoâng noùi laø coù truøng nhau. Giöõa chuùng coù söï phaân bieät nhaát ñònh veà chuû theå, tính quyeát ñònh ñoái vôùi hôïp taùc ña phöông khu vöïc Ñoâng AÙ. khuoân khoå vaø möùc ñoä theå cheá hoaù. Neáu hôïp taùc ASEAN+3 chæ Töông lai Ñoâng AÙ noùi chung, hôïp taùc ña phöông Ñoâng AÙ noùi bao goàm 13 nöôùc thaønh vieân thì hôïp taùc Ñoâng AÙ roäng hôn khi rieâng phuï thuoäc ñaùng keå vaøo tieán trình hôïp taùc trong bao goàm theâm nhöõng quoác gia hay vuøng laõnh thoå khaùc nhö ASEAN+3. Beân caïnh ñoù, söï toàn taïi khuoân khoå hôïp taùc Hongkong, Ñaøi Loan,... Neáu hôïp taùc ASEAN+3 thöôøng ñeå chæ ASEAN+3 ñaõ ghi ñöôïc daáu aán lôùn trong quan heä quoác teá khu nhöõng hôïp taùc ña phöông trong khuoân khoå caùc quyeát ñònh hay vöïc. ASEAN+3 khoâng chæ buoäc caùc nöôùc phaûi ñieàu chænh chính döï aùn cuï theå thì hôïp taùc Ñoâng AÙ roäng hôn khi bao goàm caû saùch ñoái ngoaïi, maø coøn buoäc caùc theå cheá khu vöïc hieän haønh hôïp taùc ña phöông vaø song phöông giöõa caùc nöôùc trong khu phaûi thay ñoåi. ASEAN+3 khoâng chæ taïo ra nhöõng neùt môùi vöïc. Neáu hôïp taùc ASEAN+3 ñaõ ñöôïc theå cheá hoùa nhaát ñònh vaø trong quan heä quoác teá khu vöïc maø coøn taùc ñoäng ñeán quan heä vaän haønh theo cô cheá chung thì hôïp taùc Ñoâng AÙ laïi chöa coù cuûa caùc ñoái taùc beân ngoaøi vôùi khu vöïc. Bôûi yù nghóa nhö vaäy 13 14
ñoái vôùi hôïp taùc Ñoâng AÙ noùi rieâng, ñoái vôùi quan heä quoác teá khu tieàn leä giaûi quyeát. Hôn nöõa, cuõng khaùc vôùi caùc khu vöïc khaùc, vöïc noùi chung, vieäc nghieân cöùu hôïp taùc ña phöông trong Ñoâng AÙ coù möùc ñoä theå cheá hoaù töông ñoái thaáp vaø coøn thieáu khuoân khoå ASEAN+3 vaãn laø caùi gì ñoù khoâng theå boû qua. vaéng cô cheá giaûi quyeát tranh chaáp. Ñieàu naøy caøng laøm cho caùc vaán ñeà thöôøng coù xu höôùng bò keùo daøi, taùc ñoäng maïnh hôn vaø Hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 laø moät xu höôùng coù tieàm töø ñoù ñeø naëng nhieàu hôn leân khaû naêng hôïp taùc ña phöông khu naêng bôûi noù phuø hôïp vôùi xu theá vaän ñoäng chung cuûa theá giôùi vöïc. Vì theá, trong tröôøng hôïp ASEAN+3, khaéc phuïc caùc vaán vaø ñaùp öùng ñuùng lôïi ích cuûa caùc quoác gia trong khu vöïc. Cho ñeà naøy coù leõ cuõng quan troïng khoâng keùm hôïp taùc nhö theá naøo ñeán nay, quaù trình hôïp taùc ASEAN+3 ñaõ coù ñöôïc nhöõng cho hieäu quaû. Ñoái vôùi ASEAN+3, trong chöøng möïc naøo ñoù, thaønh töïu ñaùng keå vaø vaãn ñang tieáp tuïc dieãn ra. Tuy nhieân, thuùc ñaåy hôïp taùc ñoàng nghóa vôùi quaù trình giaûi quyeát caùc vaán toác ñoä cuûa quaù trình naøy laø khaù chaäm chaïp. Baát chaáp nhieàu ñeà toàn taïi. thuaän lôïi töø moâi tröôøng theá giôùi, khu vöïc vaø trong nöôùc, hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 vaãn phaûi ñoái maët vôùi nhieàu khoù Nhöng vaán ñeà thì nhieàu vaø ña daïng. Caùc vaán ñeà naøy ñeàu khaên. Söï chaäm chaïp cuûa quaù trình ASEAN+3 ñöôïc quy ñònh coù theå tìm thaáy trong baûn thaân töøng nöôùc vaø trong quan heä bôûi voâ soá vaán ñeà baát thuaän ñang ñaët ra treân con ñöôøng naøy. giöõa chuùng, trong caû lónh vöïc chính trò, kinh teá laãn xaõ hoäi, Caùc vaán ñeà ñoù khoâng chæ gaây ra trôû ngaïi maø coøn laø yeáu toá trong caû moâi tröôøng quoác teá vaø khu vöïc, trong caùc theå cheá khu laøm giaûm thuaän lôïi khaùch quan, laøm giaûm yù chí vaø tinh thaàn vöïc vaø chính ASEAN+3,… Vieäc giaûi quyeát chuùng laïi ñoøi hoûi daán thaân vaøo hôïp taùc ña phöông khu vöïc. Ñoàng thôøi, nhöõng caùch tieáp caän ñoàng boä, toaøn dieän. Tuy nhieân, trong khuoân khoå vaán ñeà naøy coøn chöùa ñöïng khaû naêng laøm giaûm toác ñoä, laøm coù haïn, cuoán saùch naøy taäp trung vaøo vieäc chæ ra vaø phaân tích yeáu theå cheá, taïo söï nöûa vôøi trong chính saùch, haïn cheá söï hieäu nhöõng vaán ñeà cô baûn ñang laø trôû ngaïi cho hôïp taùc ña phöông quaû cuûa bieän phaùp vaø thaäm chí coù theå laøm leäch muïc tieâu cuûa ASEAN+3. Ñoù laø yeâu caàu caàn thieát ñeå coù theå thuùc ñaåy hôïp taùc tieán trình hôïp taùc ña phöông ôû Ñoâng AÙ. Bôûi theá, cho duø ñaõ ña phöông ASEAN+3 noùi rieâng, hôïp taùc Ñoâng AÙ noùi chung hoaït ñoäng ñöôïc 10 naêm, ASEAN+3 vaãn laø hieän töôïng coøn môùi tieán veà phía tröôùc. meû, töông lai cuûa noù laø khoù ñoaùn ñònh. Vôùi caùch nhìn nhö treân, cuoán saùch naøy ñöôïc keát caáu Roõ raøng, trieån voïng hôïp taùc ASEAN+3 noùi rieâng, hôïp taùc thaønh ba chöông vôùi noäi dung chính nhö sau: Ñoâng AÙ noùi chung phuï thuoäc khaù nhieàu vaøo vieäc giaûi quyeát Chöông 1: Quaù trình hôïp taùc ña phöông ASEAN+3. caùc vaán ñeà ñoù. Tuy nhieân, nhöõng vaán ñeà naøy ôû Ñoâng AÙ coù Chöông naøy coù ba noäi dung chính. Noäi dung ñaàu laø söï phaân nhieàu ñaëc thuø khoâng gioáng nhö caùc khu vöïc khaùc treân theá tích caùc tieàn ñeà cô sôû cuûa quaù trình hôïp taùc ña phöông giôùi. Vôùi nhöõng ñaëc thuø nhö vaäy, ôû Ñoâng AÙ laïi khoâng coù nhieàu 15 16
ASEAN+3. Noäi dung thöù hai xem xeùt caùc coá gaéng xaây döïng nhieàu vaán ñeà nhö ASEAN+3, vieäc tìm hieåu nhöõng vaán ñeà vaø theå cheá khu vöïc ôû Ñoâng AÙ vaø quaù trình hình thaønh khuoân trieån voïng cuûa ASEAN+3 hi voïng coù theå ñoùng goùp phaàn naøo khoå hôïp taùc ASEAN+3 vaøo naêm 1997. Noäi dung thöù ba ñaùnh cho coâng cuoäc hoäi nhaäp kinh teá quoác teá vaø taêng cöôøng hôïp taùc giaù khaùi quaùt nhöõng phaùt trieån noåi baät cuûa ASEAN+3 trong khu vöïc cuûa Vieät Nam. 10 naêm qua. Nhaân dòp naøy, taùc giaû xin göûi lôøi caûm ôn chaân thaønh tôùi Chöông 2: Vaán ñeà trong hôïp taùc ña phöông ASEAN+3. Trung taâm Hoã trôï Nghieân cöùu Chaâu AÙ vaø Tröôøng Ñaïi hoïc Chöông naøy nhaèm nhaän dieän caùc vaán ñeà cô baûn ñoùng vai troø Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên ñaõ hoã trôï trong vieäc hoaøn laø nguoàn goác caùc khoù khaên trong quaù trình hôïp taùc ña phöông thaønh vaø xuaát baûn cuoán saùch. ASEAN+3. Caùc vaán ñeà ñöôïc xem xeùt laàn löôït treân nhieàu Chaéc chaén cuoán saùch naøy khoâng traùnh khoûi nhöõng haïn cheá phöông dieän khaùc nhau nhö lòch söû, an ninh-chính trò, kinh teá vaø thieáu soùt. Raát mong baïn ñoïc löôïng thöù vaø goùp yù chaân thaønh vaø vaên hoaù-xaõ hoäi. Trong töøng phöông dieän, nhöõng vaán ñeà baát cho taùc giaû ñeå sau naøy coù theå boå sung vaø hoaøn thieän hôn. thuaän cuï theå vaø taùc ñoäng cuûa chuùng tôùi tieán trình hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 cuõng ñöôïc ñeà caäp ñeán. Taùc giaû Chöông 3: Trieån voïng cuûa ASEAN+3, taùc ñoäng cuûa noù tôùi ASEAN vaø Vieät Nam. Chöông naøy goàm ba noäi dung chính. Noäi dung ñaàu ñaùnh giaù trieån voïng cuûa tieán trình hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 vôùi nhöõng kòch baûn khaùc nhau ñöôïc ñöa ra. Noäi dung thöù hai xem xeùt cô hoäi vaø thaùch thöùc ñoái vôùi ASEAN trong tieán trình hôïp taùc ASEAN+3. Noäi dung thöù ba tìm hieåu nhöõng thuaän lôïi vaø khoù khaên cuûa Vieät Nam khi tham gia hôïp taùc trong khuoân khoå ASEAN+3. Laø moät nöôùc trong khu vöïc Ñoâng AÙ, Vieät Nam khoâng theå khoâng chòu taùc ñoäng cuûa nhöõng vaän ñoäng môùi trong khu vöïc. Laø moät thaønh vieân cuûa ASEAN, Vieät Nam khoâng theå ñöùng ngoaøi tieán trình hôïp taùc ASEAN+3. Trong moät khu vöïc ñang vaän ñoäng khaù nhanh nhö Ñoâng AÙ, trong moät theå cheá coøn 17 18
kieän cho söï hình thaønh chuû nghóa khu vöïc vaø laøm taêng khaû naêng tieán tôùi coäng ñoàng khu vöïc. Maët khaùc, caùc tieàn ñeà naøy coøn laø nôi xuaát phaùt vaø nuoâi döôõng nhöõng taùc ñoäng baát thuaän cho quaù trình hôïp taùc ña phöông khu vöïc. Vì theá, tieàn ñeà theá naøo thì seõ in hình theá ñoù leân quaù trình hôïp taùc ña phöông. Treân thöïc teá, caùc tieàn ñeà naøy cuõng chính laø tieàn ñeà cuûa Chöông 1 coäng ñoàng khu vöïc bôûi hôïp taùc ña phöông khu vöïc laø giai ñoaïn ñaàu cuûa quaù trình tieán tôùi coäng ñoàng khu vöïc. Söï phaùt trieån QUAÙ TRÌNH HÔÏP TAÙC ÑA PHÖÔNG ASEAN+3 hôïp taùc ña phöông laø nhaân toá quy ñònh söï hình thaønh coäng ñoàng khu vöïc. Khi hôïp taùc ña phöông phaùt trieån ñeán möùc ñoä naøo ñoù, coäng ñoàng khu vöïc seõ deã ñöôïc hình thaønh hôn. Leõ dó 1.1. Tieàn ñeà cuûa hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 nhieân, khoâng phaûi cöù coù hôïp taùc ña phöông laø seõ coù coäng ñoàng Söï hình thaønh vaø phaùt trieån hôïp taùc ña phöông trong moät khu vöïc. Nhöng coù ñieàu chaéc chaén, seõ khoâng coù ñöôïc coäng khu vöïc thöôøng döïa treân nhöõng tieàn ñeà nhaát ñònh. Caùc tieàn ñoàng khu vöïc neáu khoâng coù hôïp taùc ña phöông. Hôn theá nöõa, ñeà naøy ñoùng vai troø nhö ñoäng löïc thuùc ñaåy hôïp taùc ña phöông. keå caû khi coù coäng ñoàng khu vöïc, hôïp taùc ña phöông vaãn coù yù Chính söï toàn taïi caùc tieàn ñeà naøy ñaõ giuùp caùc nöôùc trong vuøng nghóa raát lôùn bôûi ñoù chính laø phöông thöùc duy trì coäng ñoàng nhaän thöùc ñöôïc nhöõng chia seû chung, giaù trò chung vaø nhöõng khu vöïc. Hôïp taùc ña phöông laø moät phaàn khoâng theå thieáu cuûa muïc tieâu chung. Ñeå thöïc hieän nhöõng caùi chung naøy, hôïp taùc quaù trình tieán tôùi coäng ñoàng khu vöïc. Vì vaäy, caùc tieàn ñeà treân song phöông laø khoâng ñuû vaø trong chöøng möïc naøo ñoù laø khoâng chæ taùc ñoäng ñeán quaù trình hôïp taùc ña phöông maø coøn khoâng theå. Treân cô sôû ñoù, yeâu caàu hôïp taùc ña phöông khu vöïc aûnh höôûng ñeán khaû naêng hình thaønh coäng ñoàng khu vöïc. ñoái vôùi caùc quoác gia ñaõ ñöôïc hình thaønh. Xuaát phaùt töø nhöõng yù treân, roõ raøng vieäc nghieân cöùu quaù Khoâng chæ laø ñoäng löïc, caùc tieàn ñeà naøy coøn laø ñieàu kieän cho trình hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 vaø trieån khai moâ hình naøo hôïp taùc ña phöông. Ñoù laø nôi chöùa ñöïng thuaän lôïi vaø khoù khaên ñoù cuûa coäng ñoàng Ñoâng AÙ ñeàu caàn tính ñeán caùc tieàn ñeà naøy. ñoái vôùi quaù trình hôïp taùc ña phöông khu vöïc. Moät maët, söï vaän Treân thöïc teá, hai quaù trình naøy coù söï gaén boù maät thieát vôùi ñoäng vaø möùc ñoä chín muoài cuûa caùc tieàn ñeà ñem laïi thuaän lôïi nhau bôûi “hôïp taùc ASEAN+3… ñang ñoùng vai troø chuû choát cho söï phaùt trieån hôïp taùc ña phöông khi chuùng goùp phaàn thuùc trong caùc noã löïc xaây döïng coäng ñoàng khu vöïc cho muïc tieâu daøi ñaåy heä thoáng quan heä song phöông trong khu vöïc, taïo ñieàu 19 20
haïn hieän thöïc hoaù moät coäng ñoàng Ñoâng AÙ”.2 Vì theá, ñaây lyù.3 Bôûi theá, moät söï hôïp taùc ña phöông khu vöïc cuõng phaûi coù khoâng chæ laø caùc tieàn ñeà cho söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa hôïp moät khoâng gian ñòa lyù, moät coäng ñoàng khu vöïc cuõng phaûi naèm taùc ña phöông ASEAN+3 maø coøn laø cô sôû quy ñònh khaû naêng trong moät khuoân khoå ñòa lyù nhaát ñònh. tieán tôùi coäng ñoàng Ñoâng AÙ. Hôn nöõa, ôû Ñoâng AÙ, caùc tieàn ñeà Söï gaàn guõi veà maët ñòa lyù ñöôïc coi laø tieàn ñeà quan troïng naøy coù nhieàu ñaëc thuø, goùp phaàn taïo ra nhöõng ñaëc ñieåm vaø vaán cuûa hôïp taùc ña phöông khu vöïc bôûi vì noù taïo neân moái quan heä ñeà rieâng trong quaù trình hôïp taùc ña phöông cuõng nhö söï hình ñòa lyù-nhaân vaên giöõa caùc quoác gia, daân toäc trong vuøng. Treân thaønh coäng ñoàng khu vöïc ôû ñaây. Vì theá, vieäc xem xeùt caùc tieàn cô sôû ñoù, yù thöùc veà ñòa baøn chung vaø moâi tröôøng chung, yù ñeà cuûa hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 coù theå giuùp ích phaàn naøo nieäm khu vöïc vaø tình caûm coäng ñoàng ñöôïc hình thaønh. Söï gaàn trong vieäc tìm hieåu quaù trình tieán tôùi coäng ñoàng Ñoâng AÙ keà nhau cuõng taïo söï töông taùc chaët cheõ veà ñòa-chính trò khi Tieàn ñeà cuûa hôïp taùc ña phöông ASEAN+3 coù theå laø nguyeân quoác gia naøy chính laø moâi tröôøng an ninh tröïc tieáp cuûa quoác nhaân vaø ñoäng löïc, coù theå laø ñieàu kieän vaø taùc ñoäng ñeán quaù gia kia. Cuøng vôùi söï phuï thuoäc laãn nhau veà an ninh ngaøy caøng trình naøy. Ñeå ñoùng ñöôïc vai troø tieàn ñeà cho hôïp taùc ña taêng, khoâng gian lôïi ích soáng coøn cuûa quoác gia ngaøy caøng gaén phöông ASEAN+3, chuùng phaûi coù ñöôïc quy moâ khoâng gian chaët vôùi khu vöïc vaø ngöôïc laïi. Söï gaàn guõi ñòa lyù cuõng ñaët cô xuyeân quoác gia, coù tính beàn vöõng töông ñoái vaø coù löïc ñuû maïnh sôû ñòa-kinh teá cho söï hình thaønh quan heä kinh teá trong khu ñeå thuùc ñaåy hôïp taùc ña phöông ôû Ñoâng AÙ. Vaäy ñoù laø nhöõng vöïc. Quan heä kinh teá giöõa caùc quoác gia gaàn keà thöôøng ñöôïc tieàn ñeà naøo? Ñoái vôùi tröôøng hôïp ASEAN+3, coù theå coi tieàn ñeà hình thaønh sôùm vaø söï gaàn guõi ñòa lyù thöôøng ñem laïi nhöõng ñòa lyù, lòch söû, vaên hoaù-xaõ hoäi, quan heä song phöông, an ninh- thuaän lôïi hôn cho söï lieân keát kinh teá khu vöïc ngaøy nay. Trong chính trò vaø kinh teá nhö nhöõng cô sôû chính yeáu cho söï hôïp söï phaùt trieån cuûa moái quan heä lieân khu vöïc vaø toaøn caàu, tính taùc naøy. khu vöïc vaø vò trí chieán löôïc cuûa khu vöïc ngaøy caøng ñöôïc nhaän thöùc maïnh meõ caû töø trong laãn ngoaøi khu vöïc. Vaø nhö vaäy, yeáu 1.1.1. Tieàn ñeà ñòa lyù toá ñòa-chieán löôïc ñaõ goùp phaàn naâng cao vai troø cuûa söï gaàn guõi Xeùt veà maët ñòa lyù, moät khu vöïc thöôøng ñöôïc xaùc ñònh nhö ñòa lyù ñoái vôùi söï coá keát khu vöïc. moät nhoùm quoác gia cuøng naèm trong moät vuøng ñaëc thuø veà ñòa Trong tröôøng hôïp Ñoâng AÙ, söï gaàn guõi veà maët ñòa lyù cuõng ñem laïi nhöõng taùc ñoäng nhö vaäy ñoái vôùi söï phaùt trieån hôïp taùc 3 Edward D. Mansfield & Helen V. Milner, The New Wawe of Regionalism, 2 Chairman’s Statement of the 11th ASEAN Plus Three Summit, Singapore, 20 International Organization Vol 53 No 3 Summer 1999, The Massachusetts November 2007, http//www.aseansec.org Institute of Technology Press, pp. 590 21 22
ña phöông vaø khaû naêng hình thaønh coäng ñoàng khu vöïc ôû ñaây. caùch goïi thöù nhaát, khuoân khoå hôïp taùc ASEAN+3 hieän nay gaàn Tuy nhieân, vai troø cuûa tieàn ñeà ñòa lyù naøy khoâng hoaøn toaøn nhö truøng laëp vôùi phaïm vi Ñoâng AÙ. Tuy nhieân, trong caùch thöù thuaän lôïi cho caùc quaù trình naøy. nhaát, vaãn toàn taïi nhöõng yù kieán khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau. Ñoâng AÙ chính laø khuoân khoå ASEAN+3? Hay bao goàm theâm Thöù nhaát, ñöùng töø goùc ñoä nghieân cöùu khu vöïc (regional Baéc Trieàu Tieân, Ñaøi Loan, Hongkong? Hay caàn theâm caû Moâng studies), vì chöa coù söï thoáng nhaát veà tieâu chí xaùc ñònh khu vöïc4 Coå, phaàn Vieãn Ñoâng cuûa nöôùc Nga vaø Ñoâng Timor? Söï khaùc neân coù nhöõng quan nieäm khaùc nhau veà khuoân khoå Ñoâng AÙ. Coù nhau naøy ñang daãn ñeán khoù khaên trong quan nieäm veà coäng boán quan nieäm veà khuoân khoå Ñoâng AÙ. Quan nieäm thöù nhaát coi ñoàng Ñoâng AÙ cuõng nhö trong coá gaéng thuùc ñaåy hôïp taùc khu Ñoâng AÙ bao goàm Ñoâng Baéc AÙ vaø Ñoâng Nam AÙ.5 Quan nieäm thöù vöïc. Theo chuùng toâi, vôùi muïc tieâu nghieân cöùu coäng ñoàng khu hai coi Ñoâng AÙ chính laø Ñoâng Baéc AÙ. Ñaây laø caùch goïi ôû moät soá vöïc, khuoân khoå thích hôïp nhaát cuûa Ñoâng AÙ coù theå ñöôïc coi nöôùc Phöông Taây nhöng chuû yeáu tröôùc kia. Ngoaøi ra, coøn coù bao goàm Nhaät Baûn, baùn ñaûo Trieàu Tieân, Trung Quoác (goàm caû caùch goïi Ñoâng AÙ bao goàm caû Nam AÙ nhöng khoâng phoå bieán.6 Ñaøi Loan vaø Hongkong) vaø 10 nöôùc thaønh vieân ASEAN ôû Gaàn ñaây, cuøng vôùi vieäc nhoùm hoïp Hoäi nghò Thöôïng ñænh Ñoâng Ñoâng Nam AÙ. Ñaây laø nhöõng chuû theå coù söï töông taùc töông ñoái AÙ töø naêm 2005, xuaát hieän moät caùch goïi môùi veà Ñoâng AÙ bao chaët cheõ vôùi nhau vaø ñang coù xu höôùng taêng cöôøng hôïp taùc goàm 13 nöôùc ASEAN+3 vaø AÁn Ñoä, Australia, New Zealand, töùc khu vöïc. laø bao goàm caû 1 nöôùc Nam AÙ vaø 2 nöôùc Chaâu Ñaïi Döông. Vaán ñeà thöù hai laø nhöõng ñaëc thuø cuûa ñieàu kieän ñòa lyù ôû Hieän nay, caùch thöù nhaát ñöôïc söû duïng phoå bieán vôùi möùc ñaây ñaõ khoâng laøm söï gaàn guõi veà ñòa lyù coù taùc ñoäng maïnh meõ ñoä thöøa nhaän chung cao hôn nhieàu so vôùi caùc caùch kia. Caùc toå ñoái vôùi hôïp taùc ña phöông vaø coäng ñoàng Ñoâng AÙ. Caùc quoác gia chöùc toaøn caàu nhö WB, IMF ñeàu söû duïng caùch goïi naøy. Vôùi phaân boá traûi daøi treân moät dieän raát roäng khieán nhieàu nöôùc ôû 4 Veà tieâu chí xaùc ñònh khu vöïc trong nghieân cöùu quoác teá, xin tham khaûo theâm caùch xa nhau, laøm giaûm söï hieåu bieát laãn nhau. Ñòa hình ña Hoaøng Khaéc Nam, Phaân ñònh khu vöïc trong nghieân cöùu quoác teá, Taïp chí daïng vaø phöùc taïp goàm caû nuùi cao vaø bieån caû taïo neân caûn trôû Khoa hoïc, Taäp 23, soá 2, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, 2007, tr. 77-86 5 John Ravenhill, A Three Bloc World? The New East Asia regionalism, giao löu vaø thoâng thöông. Khí haäu khaùc nhau cuõng goùp phaàn International Relations of the Asia-Pacific Volume 2 (2002), pp. 168. taïo neân loái soáng vaø nhaân sinh quan khaùc nhau, haïn cheá söï Chia Siow Yue & Mari Pangestu, The Rise of East Asian Regionalism, Draft, hình thaønh baûn saéc vaø caùc giaù trò chung. Söï phaân boá traûi daøi December 2003, pp. 2 6 Eisuke Sakakibara & Sharon Yamakawa, Regional Integration in East Asia: vaø nhöõng khaùc nhau veà ñòa lyù ñem laïi khaû naêng hình thaønh Challenges and Opportunities, Part Two: Trade, Finance and Integration, caùc tieåu khu vöïc nhieàu hôn laø cho toaøn khu vöïc Ñoâng AÙ. World Bank East Asia Project, Global Security Research Center-Keio Nhöõng ñieàu kieän ñòa lyù nhö vaäy khieán moái lieân heä lòch söû University, pp. 191. 23 24
keùm phaùt trieån vaø yù thöùc khu vöïc xuaát hieän muoän hôn nhieàu trong khu vöïc – neàn taûng ñeå hình thaønh quan heä ña phöông. nôi khaùc. Caùc coá gaéng hôïp taùc Ñoâng AÙ môùi chæ noåi leân trong Caùc quaù trình töông taùc chính trò, trao ñoåi kinh teá, giao löu theá kyû XX vaø chuû yeáu trong thôøi gian sau Chieán tranh laïnh. vaên hoaù, caùc cuoäc di cö,… trong lòch söû giuùp hình thaønh neân Ngay yù thöùc veà khu vöïc Ñoâng Nam AÙ – nôi chuû nghóa khu vöïc nhöõng giaù trò chung giöõa caùc quoác gia, daân toäc gaàn keà, goùp ñöôïc coi laø roõ neùt hôn nhieàu so vôùi chuû nghóa khu vöïc Ñoâng AÙ phaàn hình thaønh baûn saéc rieâng cuûa khu vöïc. Lòch söû chính laø – cuõng chæ laø saûn phaåm cuûa thôøi hieän ñaïi. moät yeáu toá quan troïng laøm neân nhöõng ñaëc thuø rieâng, nhöõng vaán ñeà rieâng, nhöõng quan nieäm rieâng vaø caùch haønh xöû rieâng Roõ raøng, trong tröôøng hôïp Ñoâng AÙ, söï gaàn guõi ñòa lyù laø trong quan heä quoác teá khu vöïc. Trong thôøi hieän ñaïi, duø möùc moät tieàn ñeà quan troïng goùp phaàn hình thaønh quan heä ña ñoä maïnh yeáu khaùc nhau, lòch söû vaãn tieáp tuïc taùc ñoäng leân yù phöông, thuùc ñaåy khaû naêng xaây döïng moät coäng ñoàng khu vöïc. thöùc khu vöïc, tình caûm khu vöïc, quan nieäm veà hôïp taùc khu Nhöng ñòa lyù khoâng phaûi laø yeáu toá duy nhaát quy ñònh neân khu vöïc vaø quaù trình hình thaønh coäng ñoàng khu vöïc. Roõ raøng, quaù vöïc. Cho duø coù nhöõng taùc ñoäng tích cöïc, tieàn ñeà naøy khoâng trình quan heä laâu daøi giöõa caùc quoác gia, daân toäc ôû gaàn keà phaûi hoaøn toaøn thuaän lôïi cho söï phaùt trieån hôïp taùc ña phöông nhau laø tieàn ñeà caàn ñöôïc tính ñeán cho vieäc phaùt trieån quan heä cuõng nhö söï hình thaønh coäng ñoàng ôû ñaây. ña phöông, cho söï hình thaønh coäng ñoàng khu vöïc. 1.1.2. Tieàn ñeà lòch söû Treân thöïc teá, lòch söû khoâng ñoùng vai troø tieàn ñeà nhö nhau Neáu ñòa lyù laø khoâng gian thì lòch söû laø thôøi gian cuûa moät cho moïi hôïp taùc ña phöông vaø lieân keát khu vöïc. Nhieàu hoïc giaû coäng ñoàng khu vöïc. Söï gaàn guõi veà maët ñòa lyù taïo ñieàu kieän cho khoâng ñaùnh giaù cao vai troø tieàn ñeà naøy cuûa lòch söû. Ñieàu naøy quan heä giöõa caùc quoác gia, daân toäc hình thaønh sôùm vaø ñöôïc döôøng nhö hôïp lyù khi nhöõng ñoäng thaùi thuùc ñaåy hôïp taùc ña duy trì suoát chieàu daøi lòch söû. Lòch söû quan heä laâu daøi giuùp taïo phöông khu vöïc hieän nay thöôøng laø kinh teá hoaëc chính trò. döïng vaø cuûng coá caùc lieân heä nhieàu maët giöõa chuùng – cô sôû cho Tuy nhieân, trong tröôøng hôïp Ñoâng AÙ, vai troø cuûa lòch söû laø deã söï phaùt trieån quan heä, trong ñoù coù quan heä ña phöông. Chính nhaän thaáy. Haàu heát caùc quoác gia, daân toäc ôû ñaây ñeàu coù nhöõng bôûi vai troø nhö vaäy maø yeáu toá lòch söû coù theå ñöôïc coi nhö moät moái quan heä lòch söû khaù laâu daøi. Coù nhöõng quan heä ñaõ ñöôïc tieàn ñeà cuûa hôïp taùc ña phöông vaø coäng ñoàng khu vöïc. hình thaønh caùch ñaây haøng nghìn naêm. Moái quan heä naøy toàn taïi caû treân hai keânh nhaân daân-nhaân daân, nhaø nöôùc-nhaø nöôùc. Thöïc vaäy. Quaù trình quan heä laâu daøi trong lòch söû laøm Söï lieân heä giöõa chuùng dieãn ra trong nhieàu lónh vöïc cuûa ñôøi taêng söï hieåu bieát laãn nhau vaø söï töông taùc vôùi nhau, töø ñoù soáng, töø kinh teá, chính trò tôùi vaên hoaù, xaõ hoäi. Moät quaù trình laøm taêng khaû naêng coá keát khu vöïc. Nhöõng quan heä lòch söû laâu vaø quy moâ nhö vaäy khieán lòch söû ñuû söùc naëng taùc ñoäng ñeán daøi giuùp taïo döïng vaø cuûng coá heä thoáng quan heä song phöông quan heä giöõa caùc quoác gia trong khu vöïc. 25 26
Quaù trình quan heä naøy vaãn ñöôïc tieáp tuïc cho ñeán khi bò söû vöõng chaéc. Chuû nghóa bieät laäp coøn goùp phaàn duy trì xu ngaên trôû bôûi söï thaâm nhaäp cuûa chuû nghóa thöïc daân vaøo ñaây. höôùng höôùng noäi vaø laøm giaûm söï daán thaân vaøo hoäi nhaäp khu Tuy nhieân, söï can thieäp cuûa caùc nöôùc thöïc daân Phöông Taây vöïc. Trong khi ñoù, söï thieáu vaéng traûi nghieäm ña phöông ñang cuõng goùp phaàn laøm taêng yù thöùc veà tình caûnh chung, nhu caàu gaây khoù khaên trong vieäc tìm kieám vaø xaùc ñònh phöông thöùc, ñoaøn keát vaø tình caûm khu vöïc trong moái quan heä lòch söû naøy. moâ hình cho söï hôïp taùc ña phöông khu vöïc – moät cô sôû quan Lòch söû can thieäp maïnh meõ töø beân ngoaøi trong Chieán tranh troïng cuûa coäng ñoàng khu vöïc. Thöù ba laø lòch söû chieán tranh laïnh caøng cuûng coá yù thöùc naøy. YÙ nieäm Ñoâng AÙ baét ñaàu xuaát vaø xung ñoät giöõa caùc quoác gia trong khu vöïc. Chieán tranh vaø hieän chính trong thôøi kyø chuû nghóa thöïc daân. Vaø chuû nghóa xung ñoät laâu daøi giöõa caùc quoác gia trong lòch söû ñaõ ñeå laïi khu vöïc baét ñaàu trôû thaønh haønh ñoäng thöïc teá sau moät thôøi khoâng chæ caùc tranh chaáp laõnh thoå vaãn coøn toàn taïi cho ñeán gian daøi Ñoâng AÙ bò can thieäp maïnh meõ töø beân ngoaøi. ngaøy nay maø coøn caû söï aùc caûm daân toäc, taâm lyù nghi kî, nhöõng vaán ñeà nhaïy caûm trong quan heä vôùi caùc nöôùc lôùn vaø caû nhöõng Quaù trình quan heä nhö vaäy ñaõ ñem laïi cho lòch söû vai troø vöôùng maéc lòch söû giöõa nhieàu quoác gia trong vuøng. Taát caû tieàn ñeà cho söï hôïp taùc ña phöông trong ASEAN+3 vaø khaû nhöõng ñieàu naøy ñeàu aûnh höôûng ñaùng keå ñeán noã löïc thuùc ñaåy naêng hình thaønh moät coäng ñoàng khu vöïc ôû Ñoâng AÙ. Nhöng ñoù hôïp taùc ña phöông, hình thaønh coäng ñoàng khu vöïc ôû Ñoâng AÙ. khoâng phaûi laø taùc ñoäng moät chieàu. Lòch söû Ñoâng AÙ chöùa ñöïng nhieàu ñieàu khieán cho khaû naêng phaùt trieån hôïp taùc ña phöông Nhö vaäy, lòch söû khoâng chæ laø cô sôû thuaän lôïi maø coøn chöùa cuõng nhö söï hình thaønh coäng ñoàng khu vöïc ôû ñaây khoâng ñöôïc ñöïng nhieàu caûn trôû cho söï phaùt trieån hôïp taùc ña phöông sôùm suûa vaø thuaän lôïi nhö nhieàu khu vöïc khaùc treân theá giôùi. ASEAN+3 cuõng nhö cho khaû naêng tieán tôùi coäng ñoàng Ñoâng AÙ. Nhöõng vaán ñeà naøy laø: Nhöõng caûn trôû naøy khoâng chæ ñôn thuaàn laø nhöõng vaán ñeà cuûa quaù khöù maø vaãn tieáp tuïc toàn taïi trong hieän taïi vaø töông lai. Thöù nhaát laø söï hình thaønh nhaø nöôùc vaø quoác gia sôùm ôû Söï hieän dieän cuûa chuùng dieãn ra trong nhieàu lónh vöïc khaùc khu vöïc naøy ñaõ taïo neân söùc soáng maïnh meõ cho chuû nghóa nhau ñem laïi nhieàu vaán ñeà ña daïng khaùc nhau. quoác gia ôû Ñoâng AÙ. Chuû nghóa quoác gia maïnh meõ thöôøng daãn ñeán chuû nghóa vò kyû thaùi quaù trong chính saùch ñoái ngoaïi hoaëc 1.1.3. Tieàn ñeà vaên hoaù-xaõ hoäi söï ñoái laäp vôùi chuû nghóa khu vöïc. Thöù hai laø quaù trình bieät Giöõa caùc quoác gia trong vuøng thöôøng coù nhöõng töông ñoàng laäp laâu daøi vôùi söï thieáu vaéng traûi nghieäm ña phöông. Quaù giuùp taïo neân ñaëc ñieåm phaân bieät khu vöïc naøy vôùi khu vöïc trình bieät laäp laâu daøi khoâng chæ laøm cho quan heä song phöông khaùc. Söï töông ñoàng cuûa moät khu vöïc coù theå laø veà vaên hoaù-xaõ giöõa moät soá nöôùc trong khu vöïc khoâng coù ñöôïc neàn taûng lòch hoäi, soá phaän lòch söû, kinh teá, chính trò hay treân phöông dieän 27 28
ñoái ngoaïi... Trong soá naøy, nhöõng töông ñoàng veà maët vaên hoaù- ÔÛ Ñoâng AÙ, cuõng toàn taïi tieàn ñeà vaên hoaù xaõ hoäi nhö vaäy xaõ hoäi thöôøng coù quaù trình daøi laâu neân deã coù tính vöõng beàn tuy möùc ñoä vaø taùc ñoäng khoâng gioáng nhö nhieàu khu vöïc khaùc. hôn. Chuùng cuõng deã ñem laïi yù thöùc khu vöïc vaø tình caûm coäng Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa kieán taïo (Constructivism) ñaõ ñoàng hôn. Söï töông ñoàng veà vaên hoaù-xaõ hoäi thöôøng döïa treân nhaán maïnh ñeán caùc giaù trò naøy ñoái vôùi chuû nghóa khu vöïc caùc yeáu toá nhö chuûng toäc, caùc moái quan heä ñoàng toäc, toân giaùo, Ñoâng AÙ beân caïnh caùc yeáu toá khaùc. ngoân ngöõ vaø caùc giaù trò vaên hoaù khaùc. Cuøng vôùi lòch söû, vaên Thöù nhaát, veà phöông dieän vaên hoaù, aûnh höôûng laâu ñôøi vaø hoaù-xaõ hoäi laø tieàn ñeà goùp phaàn ñem laïi söï töông ñoàng ñoù. maïnh meõ cuûa hai neàn vaên minh lôùn Trung Quoác vaø AÁn Ñoä Trong nhieàu tröôøng hôïp, töông ñoàng vaên hoaù-xaõ hoäi ñöôïc cuõng nhö söï giao thoa giöõa chuùng ñaõ taùc ñoäng khaù nhieàu ñeán coi laø moät cô sôû ñeå xaùc ñònh khu vöïc. Thaäm chí, do coù söï vaän neàn vaên hoaù cuûa nhieàu quoác gia trong vuøng. AÛnh höôûng vaø taùc ñoäng neân caùc töông ñoàng naøy coù theå cuûng coá hoaëc thaäm chí ñoäng to lôùn cuûa hai neàn vaên minh naøy vaø söï giao thoa giöõa laøm thay ñoåi khuoân khoå ñòa lyù cuûa khu vöïc. Quan troïng hôn, chuùng taïo ñieàu kieän hình thaønh nhöõng giaù trò chung giöõa caùc caùc töông ñoàng ñoù coøn laø nhöõng sôïi daây lieân keát tình caûm, yù quoác gia trong khu vöïc cuõng nhö nhöõng neùt rieâng cuûa khu vöïc thöùc vaø haønh vi giöõa caùc quoác gia. Söï lieân keát khu vöïc thöôøng Ñoâng AÙ, giuùp thuùc ñaåy hieåu bieát laãn nhau vaø moái quan heä giao ñöôïc hình thaønh treân nhöõng töông ñoàng nhö vaäy. Thöïc teá löu giöõa caùc quoác gia, daân toäc. cuõng cho thaáy ñieàu naøy khi söï hoäi nhaäp khu vöïc ñang dieãn ra Thöù hai, veà maët chuûng toäc, tuy daân cö ôû ñaây khoâng thuaàn khaù nhieàu theo vuøng vaên hoaù vaø khoâng gian xaõ hoäi. nhaát veà maët chuûng toäc nhöng nhieàu quoác gia trong vuøng cuøng Tieàn ñeà vaên hoaù-xaõ hoäi taïo neân nhöõng neùt chung veà baûn thuoäc moät chuûng toäc nhö caùc nöôùc Ñoâng Baéc AÙ thuoäc chuûng saéc, giaù trò vaø tình caûm coäng ñoàng vôùi nhau. Baûn saéc taïo neân toäc Mongoloit hay nhieàu nöôùc Ñoâng Nam AÙ thuoäc Negro- yù thöùc veà khu vöïc vaø nhöõng caùi “cuûa chuùng ta”. Söï chia seû giaù Autraloit. Giöõa caùc ñaïi chuûng naøy coù söï hoãn hôïp nhaát ñònh trò chung goùp phaàn taïo neân söï ñoàng ñieäu trong öùng xöû vôùi vôùi nhau vaø söï hoãn hôïp naøy phaûn aùnh khaù roõ ôû nhieàu daân toäc nhau vaø vôùi beân ngoaøi. Coøn tình caûm laø nhöõng sôïi daây gaén Ñoâng Nam AÙ.7 Ñieàu naøy chöùng toû quaù trình tieáp xuùc laâu daøi keát ñeå hình thaønh neân coäng ñoàng. Taát caû nhöõng ñieàu naøy ñeàu vaø söï gaàn guõi giöõa caùc cö daân trong vuøng. Ñaùng chuù yù ôû ñaây, coù xu höôùng thuùc ñaåy caùc quoác gia trong vuøng höôùng veà nhau cho duø coù söï phaân bieät ít nhieàu nhöng chöa toàn taïi chuû nghóa nhieàu hôn. Vaø treân cô sôû ñoù, quan heä ña phöông, chuû nghóa khu vöïc vaø coäng ñoàng khu vöïc deã ñöôïc hình thaønh vaø phaùt 7 Veà vaán ñeà naøy, xin tham khaûo theâm GS. Phan Höõu Daät, Vaán ñeà Nam AÙ, trieån hôn. Moät soá vaán ñeà veà Daân toäc hoïc Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi 1998, trang 645-688. 29 30
phaân bieät chuûng toäc – caûn trôû cöïc lôùn cho hôïp taùc ña phöông giaù trò daân toäc vaø töø ñoù laø ñieåm chung lieân quoác gia. Quaù vaø khaû naêng hình thaønh coäng ñoàng khu vöïc. trình phoå bieán caùc toân giaùo coù tính quoác teá ôû Ñoâng AÙ cuõng goùp phaàn taïo neân söï lieân heä giöõa nhöõng coäng ñoàng cuøng toân Thöù ba, veà maët xaõ hoäi, quaù trình di cö laâu ñôøi giöõa caùc giaùo trong khu vöïc baát chaáp moái lieân heä khaù yeáu ôùt giöõa giaùo coäng ñoàng trong khu vöïc ñaõ taïo neân hình theá phaân boá ñan hoäi caùc nöôùc. xen vaø nhöõng lieân heä ñoàng toäc traûi khaép khu vöïc. Trong thôøi chuû nghóa thöïc daân, söï di cö trong vuøng vaãn tieáp tuïc. Quaù Taát caû nhöõng ñieåm treân tuy coù giuùp nhaän bieát Ñoâng AÙ nhö trình di cö cuûa ngöôøi Hoa vaø söï phaân boá Hoa kieàu ôû khaép moät khu vöïc khaùc vôùi phaàn coøn laïi cuûa theá giôùi nhöng chöa Ñoâng AÙ coù theå coi laø moät ví duï ñieån hình. Quaù trình naøy ñaõ giuùp nhieàu cho vieäc ñem laïi nhöõng giaù trò chung vaø baûn saéc taïo ñieàu kieän cho moái quan heä nhaân daân-nhaân daân, cho söï rieâng cuõng nhö tình caûm coäng ñoàng toaøn khu vöïc. Ñoàng thôøi, tieáp xuùc trao ñoåi giöõa caùc nöôùc veà caû vaên hoaù tinh thaàn laãn tieàn ñeà vaên hoaù-xaõ hoäi ôû Ñoâng AÙ cuõng chöùa ñöïng nhieàu ñieàu vaên hoaù vaät chaát. baát lôïi cho söï hình thaønh coäng ñoàng Ñoâng AÙ. Thöù nhaát, ôû Ñoâng AÙ, chöa töøng toàn taïi moät tö töôûng trieát hoïc chung coå vuõ Thöù tö, veà phöông dieän ngoân ngöõ, ngoân ngöõ laø phöông cho söï hôïp taùc xuyeân quoác gia giöõa caùc daân toäc. Khoång giaùo, tieän giao tieáp vaø laø caây caàu noái bôø vaên hoaù. Ngoân ngöõ cuõng laø Phaät giaùo, Hoài giaùo,… tuy coù vai troø nhaát ñònh nhöng khoâng söï phaûn aùnh cuûa quaù trình giao löu vaø tieáp bieán vaên hoaù. ÔÛ aûnh höôûng treân toaøn boä Ñoâng AÙ. Söï khaùc bieät veà tö töôûng vaø Ñoâng AÙ, quaù trình quan heä vaø giao löu vaên hoaù laâu ñôøi daãn söï ña daïng veà tröôøng phaùi ñaõ ngaên caûn söï hình thaønh neàn tö ñeán söï phoå bieán hieän töôïng ngoân ngöõ thaåm thaáu vaøo nhau. töôûng chung cho caû khu vöïc, trong ñoù coù nhaän thöùc vaø quan Thaäm chí, coù nhöõng ngoân ngöõ thaåm thaáu nhau vôùi tæ leä khaù nieäm ñoái ngoaïi. Thöù hai, giao thoa vaên minh Trung-AÁn khoâng lôùn nhö tröôøng hôïp tieáng Hoa trong ngoân ngöõ cuûa nhieàu daân coù taùc ñoäng nhö nhau treân toaøn khu vöïc neân khoâng giuùp gì toäc xung quanh. nhieàu cho vieäc taïo neân nhöõng giaù trò chung cho khu vöïc. Thöù naêm, veà phöông dieän toân giaùo, ôû Ñoâng AÙ coù nhöõng Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng naøy coù nhieàu nhö khaû naêng noäi toân giaùo phoå bieán xuyeân bieân giôùi treân nhieàu vuøng roäng lôùn sinh vaø tính caùch baûo thuû cuûa caû hai neàn vaên minh, con nhö tröôøng hôïp Nho giaùo, Phaät giaùo hay Hoài giaùo... AÛnh ñöôøng truyeàn baù khaùc nhau, phaïm vi aûnh höôûng haïn cheá höôûng töông ñoái maïnh cuûa caùc toân giaùo naøy khoâng chæ ñem laïi thöôøng chæ ôû möùc tieåu khu vöïc, söï ña daïng vaên hoaù baûn ñòa vaø nhöõng töông ñoàng nhaát ñònh trong giaù trò vaø nieàm tin maø coøn nhöõng quaù trình “ñòa phöông hoaù” khaùc nhau,… Thöù ba laø moái laøm naûy sinh nhöõng tình caûm xuyeân bieân giôùi giöõa caùc coäng quan heä giöõa töông ñoàng vaø ña daïng ôû Ñoâng AÙ. Söï töông ñoàng ñoàng cuøng moät toân giaùo. Nhieàu giaù trò toân giaùo ñaõ trôû thaønh khoâng phaûi laø nhieàu trong khi söï ña daïng ôû ñaây raát lôùn. Söï 31 32
töông ñoàng dieãn ra chuû yeáu treân quy moâ tieåu khu vöïc trong quan heä ña phöông ñöôïc baét ñaàu treân neàn quan heä song khi söï ña daïng vaên hoùa laïi phoå bieán treân toaøn khu vöïc. Ñieàu phöông, ñöôïc thöïc hieän qua keânh song phöông vaø nhaèm giaûi naøy goùp phaàn laøm chaäm chaïp hôïp taùc ña phöông khu vöïc vaø quyeát nhöõng vaán ñeà chung naûy sinh trong quaù trình quan heä aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán söï hình thaønh coäng ñoàng Ñoâng AÙ. song phöông. Trong chöøng möïc naøo ñoù, coù theå hieåu quaù trình quan heä ña phöông laø söï taäp hôïp caùc quan heä song phöông Tieàn ñeà vaên hoaù-xaõ hoäi coù theå khoâng phaûi laø ñoäng löïc thaønh heä thoáng theo nhöõng tieâu chí nhaát ñònh, vì nhöõng muïc maïnh meõ cho söï hôïp taùc ña phöông cuûa ASEAN+3 vaø moät tieâu chung nhaát ñònh. coäng ñoàng ôû Ñoâng AÙ. Maëc duø vaäy, söï toàn taïi tieàn ñeà naøy vaãn coù theå ñem laïi hi voïng vaøo söï hình thaønh caùc giaù trò chung Ngoaøi yù nghóa laø cô sôû xuaát phaùt, quan heä song phöông Ñoâng AÙ töø nhöõng töông ñoàng tieåu khu vöïc, söï xuaát hieän caùc coøn laø ñieàu kieän caàn cho söï phaùt trieån quan heä ña phöông. giaù trò chung môùi, khaû naêng boå sung laãn nhau cuûa ña daïng Tính ñieàu kieän ôû ñaây ñöôïc theå hieän treân hai maët. Ñoù laø tính vaên hoaù-xaõ hoäi,… Vaø ñieàu naøy chính laø söï ñoùng goùp cho moái höôùng ñích chung vaø möùc ñoä phaùt trieån nhaát ñònh cuûa caùc quan heä ña phöông trong khu vöïc. quan heä song phöông. Trong ñieàu kieän ñaàu tieân, quan heä ña phöông chæ coù ñöôïc khi caùc chuû theå coù cuøng lôïi ích, caùc quan 1.1.4. Tieàn ñeà quan heä song phöông heä song phöông coù chung muïc ñích vaø doøng vaän ñoäng cuûa Söï hình thaønh coäng ñoàng khu vöïc phuï thuoäc vaøo söï phaùt chuùng cuøng ñi theo moät höôùng. Keânh naøy caøng ñoàng thuaän vaø trieån quan heä ña phöông. Nhöng quan heä ña phöông laïi phuï thoâng suoát, khaû naêng thöïc thi quan heä ña phöông caøng cao. thuoäc vaøo quan heä song phöông. Vì theá, söï phaùt trieån quan heä Trong tính ñieàu kieän thöù hai, khi quan heä song phöông phaùt song phöông vöøa laø tieàn ñeà cuûa quan heä ña phöông, vöøa laø trieån ñeán möùc ñoä naøo ñoù, lôïi ích chung vöôït khoûi khuoân khoå tieàn ñeà cuûa coäng ñoàng khu vöïc. song phöông, söï giao thoa noái keát giöõa caùc quan heä song Quan heä song phöông laø cô sôû xuaát phaùt cuûa quan heä ña phöông ñöôïc hình thaønh. Chæ khi ñoù, quan heä ña phöông môùi phöông. So vôùi quan heä ña phöông, quan heä song phöông laø coù khaû naêng hieän thöïc. Nhöõng quan heä song phöông ngöôïc caùi baét ñaàu, caùi coù tröôùc. Lòch söû quan heä ñoái ngoaïi cuûa moïi nghòch nhau, yeáu ôùt hay thieáu lieân tuïc thöôøng khoù taïo ra söï quoác gia, daân toäc ñeàu laø quaù trình phaùt trieån caùc quan heä song thuùc ñaåy cho söï hình thaønh vaø phaùt trieån quan heä ña phöông. phöông laâu daøi tröôùc khi coù quan heä ña phöông. Quan heä ña Beân caïnh ñoù, quan heä song phöông coøn laø nguoàn cung caáp phöông chæ ñöôïc xuaát hieän khi caùc quan heä song phöông ñaõ cô cheá vaø löïc löôïng cho quan heä ña phöông. Thoâng qua quaù ngaøy caøng nhieàu vaø choàng cheùo leân nhau, taïo ra nhöõng vaán trình quan heä song phöông, caùc cô cheá ñieàu chænh quan heä ñeà lieân quan ñeán lôïi ích cuûa nhieàu beân. Quaù trình hình thaønh ñöôïc hình thaønh, caùc luaät leä vaø chuaån möïc öùng xöû ñoái ngoaïi 33 34
ñöôïc xaây döïng, caùc löïc löôïng tham gia quan heä ña phöông töø quan heä song phöông. Lòch söû naøy keùo daøi haøng traêm naêm ñöôïc hình thaønh. Do xuaát hieän muoän hôn, do ñöôïc xaây döïng tröôùc khi xuaát hieän nhöõng cô caáu ña phöông trong khu vöïc töø treân neàn quan heä song phöông, quan heä ña phöông coù xu thaäp nieân 1960. Trong ñoù, nhöõng cô caáu thaønh coâng hôn nhö höôùng tieáp thu nhöõng yeáu toá phuø hôïp trong cô cheá vaø löïc ASEAN chaúng haïn ñeàu xuaát phaùt töø moät neàn quan heä song löôïng cuûa quan heä song phöông. Chính cô cheá vaø löïc löôïng coù phöông töông ñoái thuaän lôïi. Söï môû roäng ASEAN töø naêm 1995 saün naøy ñaõ taïo thuaän lôïi cho söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuõng döïa treân söï caûi thieän quan heä song phöông. Trong khi quan heä ña phöông. Treân thöïc teá, tính maïng löôùi cuûa quan heä ñoù, nhöõng noã löïc hôïp taùc ña phöông khoâng thaønh coâng hoaëc ña phöông hieän nay nhôø khaù nhieàu vaøo cô cheá ña dieän cuûa keùm hieäu quaû coù nguyeân nhaân phoå bieán laø do caùc vaán ñeà toàn quan heä song phöông. Trong khi ñoù tính taàng naác cuûa quan heä taïi trong quan heä song phöông maø söï baát thaønh cuûa ASA ña phöông cuõng nhôø raát nhieàu vaøo söï tham gia cuûa caùc löïc (1961) vaø MAPHILINDO (1963) laø nhöõng ví duï. löôïng khaùc nhau töø nhaø nöôùc tôùi nhaân daân maø voán ñaõ tham Sau Chieán tranh laïnh, quan heä song phöông ôû Ñoâng AÙ gia quan heä song phöông. ñang dieãn ra nhöõng thay ñoåi theo höôùng thuaän lôïi hôn cho söï Cuoái cuøng, phaùt trieån quan heä song phöông coøn laø caùch phaùt trieån quan heä ña phöông. Thöù nhaát, quan heä song thöùc duy trì vaø cuûng coá quan heä ña phöông. Quan heä song phöông giöõa haàu heát caùc nöôùc trong vuøng ñeàu ñöôïc caûi thieän phöông ñoùng vai troø nhö moät keânh thöïc hieän quan heä ña ñaùng keå, nhieàu tranh chaáp ñaõ ñöôïc gaùc laïi, tính chaát höõu phöông. Nhieàu lôïi ích chung cuûa quan heä ña phöông ñöôïc thöïc nghò, ñoái taùc ñaõ ngöï trò caùc quan heä song phöông. Ñieàu naøy hieän ñoàng thôøi treân caû hai keânh ña phöông vaø song phöông. taïo moâi tröôøng thuaän lôïi cho söï phaùt trieån quan heä ña Töông töï nhö vaäy, khoâng hieám tröôøng hôïp vaán ñeà cuûa quan phöông. Thöù hai, quan heä song phöông giöõa caùc quoác gia heä ña phöông chæ coù theå ñöôïc giaûi quyeát treân cô sôû song trong vuøng ñaõ phaùt trieån maïnh meõ vaø dieãn ra treân nhieàu lónh phöông. Khoâng nhöõng theá, quan heä song phöông coøn goùp vöïc khaùc nhau, daãn ñeán tình traïng phuï thuoäc laãn nhau ngaøy phaàn cuûng coá quan heä ña phöông khi giuùp taïo ra moâi tröôøng caøng saâu saéc. Treân cô sôû ñoù, quan heä song phöông ôû Ñoâng AÙ thuaän lôïi, ñem theâm nhieàu cô hoäi vaø giaûi phaùp cho vieäc thuùc ñang ngaøy caøng trôû thaønh heä thoáng – neàn taûng quan troïng ñaåy hôïp taùc ña phöông. Nhìn chung, do quan heä ña phöông cho söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa quan heä ña phöông. Thöù ba, keùm vöõng beàn hôn neân noù coù söï phuï thuoäc ñaùng keå vaøo chaát haàu heát caùc quan heä song phöông ôû Ñoâng AÙ hieän nay ñeàu löôïng hôïp taùc cuûa quan heä song phöông. höôùng tôùi hoaø bình, oån ñònh, hôïp taùc vaø phaùt trieån. Tính Lòch söû Ñoâng AÙ ñaõ ghi nhaän quaù trình phaùt trieån quan heä höôùng ñích chung cuûa caùc quan heä song phöông laø ñieàu kieän ñoái ngoaïi cuûa caùc quoác gia, daân toäc trong khu vöïc ñeàu baét ñaàu caàn cho söï phaùt trieån hôïp taùc ña phöông. Thöù tö, do lôïi ích 35 36
song phöông môû roäng vaø söï xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu vaán ñeà 1.1.5. Tieàn ñeà an ninh-chính trò chung ñang vöôït khoûi quy moâ quan heä song phöông neân yeâu An ninh-chính trò luoân laø vaán ñeà cô baûn cuûa moïi quoác gia caàu hôïp taùc ña phöông ñang trôû neân maïnh hôn bao giôø heát. neân thöôøng taùc ñoäng maïnh meõ ñeán nhaän thöùc, haønh vi vaø Vaø nhö vaäy, cô sôû cuûa hôïp taùc ña phöông cuõng trôû neân saâu saéc chính saùch ñoái ngoaïi cuûa ñaát nöôùc. Trong boái caûnh moâi tröôøng hôn bao giôø heát. khu vöïc ngaøy caøng gaén boù vôùi neàn an ninh-chính trò quoác gia, Maëc duø vaäy, quan heä song phöông ôû Ñoâng AÙ cuõng chöùa baûo ñaûm an ninh-chính trò trôû thaønh ñoäng löïc cho xu höôùng ñöïng nhieàu vaán ñeà khoâng coù lôïi cho söï phaùt trieån quan heä ña taêng cöôøng hôïp taùc ña phöông, tieán tôùi coäng ñoàng khu vöïc. phöông. Ngoaøi nhöõng lyù do ñòa lyù, lòch söû, vaên hoùa-xaõ hoäi ñaõ Treân thöïc teá, an ninh-chính trò luoân laø muïc tieâu coâng khai neâu ôû treân, giöõa caùc nöôùc trong khu vöïc vaãn coøn toàn taïi nhieàu hoaëc khoâng coâng khai cuûa xu höôùng naøy. Bôûi vai troø nhö vaäy, maâu thuaãn vaø söï caïnh tranh vôùi nhau trong an ninh-chính trò an ninh-chính trò chính laø cô sôû quan troïng cho söï phaùt trieån vaø kinh teá – nhöõng lónh vöïc coù tính quyeát ñònh ñoái vôùi quan quan heä ña phöông vaø tieàn ñeà cho söï hình thaønh coäng ñoàng heä ña phöông. Nhöõng maâu thuaãn, caïnh tranh trong soá naøy laïi khu vöïc. Ñieàu naøy ñöôïc phaûn aùnh treân caû hai phöông dieän: khaù saâu saéc vaø dai daúng. Tình traïng naøy khaù phoå bieán ôû Chính trò quoác teá vaø chính trò trong nöôùc. Ñoâng AÙ. Chuùng töïa nhö nhöõng “toå moái trong chaân ñeâ”. Chuùng Ñoái vôùi Ñoâng AÙ, nhöõng dieãn bieán trong neàn chính trò quoác khoâng chæ laøm cho chaân ñeâ thöôøng xuyeân khoâng vöõng chaéc teá vaø ñoái noäi ñang toû ra thuaän lôïi hôn bao giôø heát cho xu maø coøn coù theå daãn ñeán saäp ñeâ neáu khoâng ñöôïc kieàm cheá vaø höôùng phaùt trieån quan heä ña phöông trong khu vöïc. Döïa treân xöû lyù ñuùng ñaén. Tình traïng naøy ôû Ñoâng AÙ laø khaù roõ qua söï söï thay ñoåi phaân boá quyeàn löïc theá giôùi, nhöõng ngöôøi theo chuû xuaát hieän muoän maøng cuûa quan heä ña phöông ôû ñaây so vôùi caùc nghóa taân hieän thöïc (Neo-realism) cho raèng söï noåi leân cuûa chuû khu vöïc khaùc, qua söï phaùt trieån chaäm chaïp vaø chöa chaéc chaén nghóa khu vöïc ôû Chaâu AÂu vaø Baéc Myõ taïo ra söùc eùp buoäc caùc cuûa quan heä naøy hieän nay baát chaáp nhöõng thuaän lôïi keå treân quoác gia Ñoâng AÙ phaûi lieân keát ñeå naâng cao vò theá cuûa mình trong quan heä song phöông. treân tröôøng quoác teá. Moät caùch giaûi thích khaùc döïa treân lyù Tieàn ñeà quan heä song phöông ôû Ñoâng AÙ chöùa ñöïng caû cô thuyeát baù chuû cho raèng söï baù quyeàn cuûa Myõ hieän nay taïo ra hoäi vaø thaùch thöùc, thuaän lôïi vaø khoù khaên cho quaù trình hôïp kích thích lieân keát khu vöïc Ñoâng AÙ ñeå haïn cheá bôùt nhöõng taùc taùc ña phöông ASEAN+3 vaø tieán tôùi coäng ñoàng khu vöïc. Vì ñoäng tieâu cöïc töø baù chuû.8 Treân caáp ñoä khu vöïc, coù quan ñieåm theá, vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà song phöông luoân laø caùi gì ñoù heát söùc quan troïng treân con ñöôøng naøy. 8 John Ravenhill, A Three Bloc World? The New East Asia regionalism, International Relations of the Asia-Pacific Volume 2 (2002), pp. 168. 37 38
khaùc cho raèng söï noåi leân baù chuû khu vöïc seõ loâi cuoán caùc nöôùc doanh taêng leân trong quaù trình hoaïch ñònh chính saùch caøng nhoû hôn tham gia coäng taùc vôùi baù chuû trong caùc daøn xeáp khu goùp phaàn cuûng coá xu höôùng vaø lôïi ích cuûa hôïp taùc kinh teá khu 9 vöïc vöøa ñeå phaân chia lôïi loäc, vöøa ñeå kieàm cheá baù chuû baèng vöïc. Giôùi khoa hoïc cuõng laø moät trong nhöõng löïc löôïng xaõ hoäi lôïi ích taäp theå. Moät luaän ñieåm nöõa döïa treân ñaëc thuø an ninh- tham gia tích cöïc vaø coå vuõ cho quaù trình hôïp taùc khu vöïc chính trò ôû khu vöïc naøy laø lòch söû can thieäp töø beân ngoaøi vaø Ñoâng AÙ. Nhöõng thay ñoåi nhö vaäy trong neàn chính trò ñoái noäi nhöõng nguy cô xung ñoät giöõa caùc nöôùc trong khu vöïc. Nhöõng caùc nöôùc taïo thuaän lôïi hôn cho chính saùch vaø quaù trình phaùt nguy cô naøy ñang ñe doaï söï phaùt trieån quoác gia vaø söï oån ñònh trieån hôïp taùc ña phöông ôû Ñoâng AÙ. Minh chöùng laø caùc saùng khu vöïc. Söï phaùt trieån hôïp taùc ña phöông, hình thaønh moät kieán ñöôïc ñeà ra, caùc theå cheá ñöôïc hình thaønh, söï tham gia cuûa coäng ñoàng khu vöïc coù theå laø phöông thöùc höõu hieäu ñeå ngaên ñoâng ñaûo löïc löôïng chính trò vaø taàng lôùp xaõ hoäi khaùc nhau chaën caùc nguy cô naøy. vaøo quaù trình hôïp taùc khu vöïc ôû Ñoâng AÙ töø sau Chieán tranh laïnh, nhaát laø töø sau cuoäc khuûng hoaûng taøi chính naêm 1997. Gaàn ñaây, vôùi söï noåi leân cuûa caùc vaán ñeà an ninh phi truyeàn thoáng, hôïp taùc ña phöông khu vöïc ñang coù theâm moät xung löïc Tuy nhieân, an ninh-chính trò cuõng chöùa ñöïng nhieàu vaán ñeà môùi. Xung löïc naøy ñöôïc taïo ra khoâng chæ vì ñoù laø nhöõng moái treân con ñöôøng phaùt trieån hôïp taùc ña phöông, tieán tôùi coäng ñe doaï chung vaø töø ñoù laø yù thöùc veà soá phaän chung. Haàu heát ñoàng Ñoâng AÙ. Thöù nhaát, ñoù laø nhöõng nguy cô baát oån vaø chia caùc vaán ñeà naøy ñeàu ñoøi hoûi phaûi coù söï phoái hôïp haønh ñoäng vaø reõ tieàm taøng trong khu vöïc. Xung ñoät ôû ñaây ñuû moïi loaïi hình, thoáng nhaát noã löïc giöõa caùc quoác gia thì môùi giaûi quyeát ñöôïc. töø tranh giaønh quyeàn löïc ñeán tranh chaáp laõnh thoå, töø caïnh Vaø ñieàu naøy daãn ñeán yeâu caàu taêng cöôøng hôïp taùc ña phöông. tranh kinh teá ñeán maâu thuaãn tö töôûng,… Khu vöïc naøy cuõng laø nôi chöùa ñöïng nhöõng nguy cô xung ñoät chieán löôïc lôùn nhö vaán Ñoái vôùi neàn chính trò trong nöôùc, ôû Ñoâng AÙ, cuõng coù nhöõng ñeà vuõ khí haït nhaân ôû baùn ñaûo Trieàu Tieân, vaán ñeà Ñaøi Loan, thay ñoåi thuaän lôïi hôn cho söï phaùt trieån quan heä ña phöông vaán ñeà Bieån Ñoâng. Theâm vaøo ñoù, vaán ñeà khuûng boá vaø ñaáu trong khu vöïc. Beân trong quoác gia, nhu caàu moâi tröôøng oån tranh choáng khuûng boá ñang laøm taêng theâm söï phöùc taïp an ñònh cho phaùt trieån ñaït ñöôïc söï thoáng nhaát töông ñoái giöõa caùc ninh ôû Ñoâng AÙ. Thöù hai, ñoù laø nguy cô caïnh tranh giöõa caùc löïc löôïng chính trò. Giôùi chính trò vaø giôùi laõnh ñaïo ngaøy caøng cöôøng quoác, nhaát laø maâu thuaãn Myõ-Trung vaø Trung-Nhaät. Söï quan taâm ñeán chuû nghóa khu vöïc vôùi chöùng cöù laø quaù trình toàn taïi caùc maâu thuaãn naøy taïo neân khoâng chæ tình traïng baát daán thaân cuûa taát caû caùc nöôùc trong khu vöïc vaøo vieäc taêng oån maø coøn laø caû nguy cô chia reõ trong khu vöïc, aûnh höôûng raát cöôøng vaø theå cheá hoaù hôïp taùc khu vöïc. Vai troø cuûa giôùi kinh lôùn ñeán hôïp taùc ña phöông vaø xu höôùng tieán tôùi coäng ñoàng 9 Ñoâng AÙ. Thöù ba, ñoù laø söï cheânh leäch vò theá ñaùng keå giöõa caùc John Ravenhill, Bñd, pp. 169. 39 40