Vấn đề văn bản Ngự chế thi lục tập của hoàng đế Minh Mệnh tại Đà Lạt

VẤN ĐỀ VĂN BẢN NGỰ CHẾ THI LỤC TẬP<br /> CỦA HOÀNG ĐẾ MINH MỆNH TẠI ĐÀ LẠT<br /> NGUYỄN HUY KHUYẾN<br /> Đại học Đà Lạt<br /> Tóm tắt: Bộ Ngự chế thi lục tập của vua Minh Mệnh tại Đà Lạt là tập thơ<br /> thứ sáu, đây là bản in trực tiếp từ ván in đang bảo quản tại kho lưu trữ Đà<br /> Lạt. Tuy nhiên, khi nghiên cứu văn bản này, chúng tôi nhận thấy tình trạng<br /> văn bản mất nhiều. Nguyên nhân bị mất văn bản là do lịch sử để lại. Năm<br /> 1959 – 1960, các ván khắc mộc bản được chuyển từ Huế lên Đà Lạt. Trong<br /> quá trình vận chuyển và bảo quản nhiều nơi ở Đà Lạt, nên số mộc bản bị mất<br /> và bị hư tương đối nhiều. Vì vậy, khi in ra thì văn bản bị thiếu. Do đó, để<br /> đảm bảo tính chính xác của văn bản, chúng tôi đã cố gắng nghiên cứu đối<br /> chiếu để xác lập một văn bản thơ ngự chế của vua Minh Mệnh được hoàn<br /> chỉnh về văn bản và nội dung.<br /> Từ khóa: Thơ Minh Mệnh, Ngự chế thi, Ngự chế thi lục tập.<br /> <br /> 1. VÀI NÉT VỀ BỘ NGỰ CHẾ THI LỤC TẬP<br /> Văn bản Ngự chế thi lục tập, kí hiệu H88, gồm 10 quyển nội dung và 2 quyển Mục lục,<br /> khổ in 19,3 x 27,8 cm, hiện đang bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV- Đà Lạt.<br /> Đây là bản in trực tiếp từ ván khắc được chuyển từ Huế lên Đà Lạt năm 1960. Năm<br /> 2002, Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước đã thực hiện đề án “Cấp cứu tài liệu châu bản<br /> và mộc bản”, thông qua đề án, toàn bộ mộc bản triều Nguyễn đã được in ra giấy dó<br /> nhằm bảo quản, số hóa để tránh tình trạng bản gốc bị hư hỏng. Như vậy, văn bản Ngự<br /> chế thi lục tập cũng được in năm 2002, trên chất liệu giấy dó. Tuy nhiên, trong quá trình<br /> nghiên cứu văn bản Ngự chế thi lục tập thông qua bản ở Đà Lạt, chúng tôi nhận thấy<br /> văn bản bị thiếu nhiều, cả ván in lẫn bản in. Nguyên nhân một phần do quá trình thiên di<br /> từ Huế lên Đà Lạt, rồi ở Đà Lạt lại được di chuyển nhiều nơi khác trong thành phố, một<br /> phần nữa do quá trình bảo quản nhiều tấm bị vỡ, mục, nát không thể phục hồi được.<br /> Chính vì vậy, việc nghiên cứu bổ khuyết văn bản và số bài thơ cho bản ở Đà Lạt là việc<br /> làm cần thiết để mộc bản thơ vua Minh Mệnh phục vụ cho việc lưu trữ bảo quản, khai<br /> thác có hiệu quả nhất.<br /> Bộ sách này là tập thơ thứ 6, tập cuối cùng trong 6 tập của bộ Ngự chế thi của vua Minh<br /> Mệnh. Sách Đại Nam thực lục cho biết: “聖 製 詩 六 集 己 亥 至 庚 子 得 詩 五 百 七<br /> 十 三 首 裒 成 十 卷) (Thánh chế thi lục tập Kỷ Hợi chí Canh Tý đắc thi ngũ bách thập<br /> tam thủ, bầu thành thập quyển) Tập thơ thứ sáu từ năm Kỷ Hợi [1839] đến năm Canh<br /> Tý [1840] được 573 bài, đóng thành 10 quyển”) [5, tr. 29]. Tuy nhiên, tập thơ thứ 6 này<br /> lại chưa kịp in, khi vua Minh Mệnh mất, con là vua Thiệu Trị mới tập hợp các sáng tác<br /> của vua cha và cho khắc in bộ sách này. Việc này cũng được Đại Nam thực lục ghi chép:<br /> “張 登 桂 林 維 浹 奏 言: 聖 製 詩 六 集 文 二 集 付 梓 後 請 御 製 序 文 弁 簡 端.<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(30)/2014: tr. 22-31<br /> <br /> VẤN ĐỀ VĂN BẢN NGỰ CHẾ THI LỤC TẬP CỦA HOÀNG ĐẾ MINH MỆNH...<br /> <br /> 23<br /> <br /> 帝 曰: 詩 文 有 序 有 跋 序 尊 者 之 辭 跋 俾 者 之 辭 我 皇 考 詩 文 予 小 子 跋 焉<br /> 可也序惡乎敢乃親製跋文以繫之復命機密內閣諸臣為識語附其後<br /> 天 機 預 兆 詩 集 準 閣 臣 阮 廷 賓 等 為 之 跋: (Trương Đăng Quế Lâm Duy Thiếp<br /> tấu ngôn: Thánh chế thi lục tập văn nhị tập phó tử hậu thỉnh ngự chế tự văn biện giản<br /> đoan. Đế viết: Thi văn hữu Tự hữu Bạt tự tôn giả chi từ bạt tỉ giả chi từ ngã hoàng<br /> khảo thi văn dư tiểu tử bạt yên khả dã tự ác hồ cảm nãi thân chế bạt văn dĩ hệ chi phục<br /> mệnh Cơ Mật Nội Các chư thần vi thức ngữ phụ kì hậu Thiên cơ dự triệu thi tập chuẩn<br /> các thần Nguyễn Đình Tân đẳng vi chi bạt). Trương Đăng Quế và Lâm Duy Thiếp tâu<br /> rằng: “Tập thơ thứ sáu và tập văn thứ hai của Tiên đế làm ra, sau khi khắc xong, xin nhà<br /> vua làm bài tựa nêu lên đầu tập”. Vua nói : “Các tập văn thơ, có bài Tựa, có bài Bạt,<br /> nhưng Tựa là lời của người trên, Bạt là lời của người dưới. Đối với thơ văn của Hoàng<br /> khảo ta, ta là con, chỉ làm bài Bạt là phải, còn Tựa đâu dám”. Vua bèn thân làm bài Bạt<br /> phụ ở dưới. Lại sai các quan ở Cơ mật và Nội các làm lời Chí phụ sau tập. Còn về tập<br /> thơ Thiên cơ dự triệu thì sai các thần là bọn Nguyễn Đình Tân làm bài Bạt. [5, tr 55].<br /> Còn về vấn đề khắc in, Quốc thư thủ sách, đã ghi chép: 明命御製詩六集,<br /> 奉紀二十至二十一年,目錄二卷書十卷, 紹治元年刻 Minh Mệnh Ngự chế thi lục tập,<br /> phụng kỉ nhị thập chí nhị thập nhất niên, mục lục nhị quyển thư thập quyển, Thiệu Trị<br /> nguyên niên khắc. (Minh Mệnh Ngự chế thi lục tập, vâng chép từ năm thứ 20 đến năm thứ<br /> 21, gồm 2 quyển Mục lục, sách 10 quyển, san khắc năm Thiệu Trị nguyên niên 1841). [4]<br /> Vua Thiệu Trị đã viết về vua cha như sau: “朕 仰 聖 謨 感 懷 手 澤 嗣 服 云 初 首 先 恭<br /> 檢敬上為聖製詩六集聖製文二集跋文附于集後併命剞劂壽諸梨棗<br /> 紹 治 元 年 告 竣 裝 潢 成 帙 恭 進 凡 筵 再 奉 置 几 案 日 夕 恭 瞻” (Trẫm ngưỡng<br /> thánh mô, cảm hoài thủ trạch, tự phục vân sơ thủ tiên cung kiểm kính thượng vi Thánh<br /> chế thi lục tập Thánh chế văn nhị tập, bạt văn phụ vu tập hậu, tinh mệnh kỉ quyết thọ chư<br /> lê táo. Thiệu Trị nguyên niên, cáo thuân trang hoàng thành trật cung tiến, phàm diên tái<br /> phụng trí kỉ án, nhật tịch cung chiêm.) “Trẫm kính mộ mưu mô của ngài, cảm nhớ công<br /> ơn do tay ngài sáng tác, khi mới nối ngôi, trước hết kính kiểm các sáng tác của ngài trình<br /> bày làm thơ Thánh chế tập thứ VI và văn Thánh chế tập thứ II, viết bài Bạt phụ ở sau tập<br /> và sai đem khắc, in thành sách để lâu dài. Năm đầu Thiệu Trị [1841] khắc in xong, sửa<br /> đóng thành bộ, kính dâng lên bàn thờ, lại đặt trên án, ngày đêm kính xem...” [ 5, tr. 448]<br /> Như vậy, có thể khẳng định một lần nữa, bộ Ngự chế thi lục tập được khắc in thời vua<br /> Thiệu Trị.<br /> Tập thơ được sự kiểm duyệt của đại thần Hiệp tá Đại học sĩ, Lãnh Binh bộ thượng thư<br /> sung Cơ mật viện đại thần, quản lý Khâm thiên giám kiêm lãnh Quốc tử giám, kiêm<br /> lãnh Hiệp lý Kinh kì thủy sư, kiêm Quản Tào chính 張登桂 Trương Đăng Quế.<br /> Nội dung cơ bản của tập thơ này, cũng chính là lời đánh giá nhận xét của vua Thiệu Trị<br /> trong bài bạt cuối sách Ngự chế thi lục tập. Theo phân loại của vua Thiệu Trị thì 5 tập thơ<br /> đầu từ năm Đinh hợi đến năm Mậu tuất thơ của hoàng đế Minh Mệnh là 2944 bài. Tiếp<br /> đến từ năm Kỷ hợi đến năm Canh tý vua Minh Mệnh lại sáng tác được 573 bài, tổng cộng<br /> <br /> 24<br /> <br /> NGUYỄN HUY KHUYẾN<br /> <br /> thơ gồm 3517 bài, được chia làm các chủ đề sau: Chúng tôi xin được tạm dịch các nội<br /> dung trong thơ Ngự chế mà vua Thiệu Trị đã nhận xét về thơ của vua Minh Mệnh.<br /> 1. 敬 事 郊 廟 Kính sự giao miếu: Thờ phụng ở Giao miếu<br /> 2. 孝 奉 慈 闈 Hiếu phụng từ vi: Hiếu thờ thân mẫu<br /> 3. 惠 民 憫 農 Huệ dân mẫn nông: Ban ơn với dân, thương xót nhà nông<br /> 4. 驗 晴 測 雨 Nghiệm tình trắc vũ: chiêm nghiệm việc nắng suy đoán việc mưa<br /> 5. 書 雲 誌 慶 表 年 豐 河 順 之 嘉禎 Thư vân chí khánh biểu niên phong hà thuận chi<br /> gia trinh : ghi chép dự đoán tốt xấu, ghi mừng được mùa, thời vận tốt đẹp<br /> 6. 制 勝 籌 戎 茂 北 討 南 征 之 方 略: Chế thắng trù nhung Bắc thảo Nam chinh chi<br /> phương lược: Trù liệu việc quân, để ra sách lược Bắc chinh Nam chiến<br /> 7. 美 成 在 久 Mỹ thành tại cửu: Những việc tốt đẹp để lại mãi mãi<br /> 8. 教 思 無 疆 Giáo tư vô cương: Giáo hóa không ngừng<br /> 9. 堂 陛 雍 容 Đường bệ ung dung : Dáng vẻ uy nghi nhàn nhã<br /> 10. 宮 庭 燕 暇 Cung đình yến hạ: Yến tiệc chốn cung đình<br /> 11.相 得 之 君 臣 同 德 載 庚 載 歌 Tương đắc chi quân thần đồng đức tải canh tải ca:<br /> Mừng có vua tôi cùng đức cùng nhau xướng họa.<br /> 12. 垂 慈 之 父 子 至 情 寔 彝 寔 訓 Thùy từ chi phụ tử chí tình thực di thực huấn:<br /> Tình cha con yêu thương thực lòng giáo huấn phép tắc.<br /> Quả thật đọc một tập thơ nào thì trong đó người đọc cũng thấy được các vấn đề này<br /> xuyên suốt tác phẩm Ngự chế thi tập. Tuy nhiên, để khai thác và nghiền ngẫm những<br /> vấn đề này trong thơ vua Minh Mệnh một cách thấu đáo thì cần nghiên cứu văn bản kỹ<br /> lưỡng, để từ đó người nghiên cứu sẽ có một thiện bản làm nền tảng cho việc nghiên cứu<br /> tiếp theo.<br /> 2. VẤN ĐỀ VĂN BẢN NGỰ CHẾ THI LỤC TẬP<br /> Bản in Ngự chế thi lục tập từ ván khắc mộc bản tại kho lưu trữ Trung tâm Lưu trữ Quốc<br /> gia IV – Đà Lạt hiện không đầy đủ về mặt văn bản. Qua nghiên cứu đối chiếu văn bản<br /> học với bản ở Viện Hán Nôm, chúng tôi có những con số chính xác về số tờ hiện còn,<br /> số tờ mất và những bài thơ cần bổ khuyết cho văn bản ở Đà Lạt.<br /> Sách Mộc bản triều Nguyễn - Đề mục tổng quan chỉ cho biết từng quyển có tổng cộng<br /> bao nhiêu tờ mà không cho biết con số cụ thể của các tờ. Những số liệu trên đây là do<br /> chúng tôi trực tiếp đối chiếu 2 bản in ở Đà Lạt và Viện Hán Nôm. Qua đó có những so<br /> sánh về hai văn bản này.<br /> Quyển Mục lục 1, H88/1: gồm các tờ số: 1 đến tờ 28.<br /> Quyển Mục lục 1, bị thiếu 4 tờ: 8, 9, 10, 12.<br /> Quyển Mục lục 2, H88/2: gồm các tờ số: 1 đến tờ 29,<br /> <br /> VẤN ĐỀ VĂN BẢN NGỰ CHẾ THI LỤC TẬP CỦA HOÀNG ĐẾ MINH MỆNH...<br /> <br /> 25<br /> <br /> Quyển Mục lục 2, bị thiếu 2 tờ: 3,4. Bản ở Viện Hán Nôm cũng thiếu 2 tờ 11, 12.<br /> Quyển 1, H88/3: gồm các tờ số: 3 đến tờ 33. Quyển 1, bị thiếu 7 tờ: 1, 2, 19, 20, 23, 24,<br /> 28, từ đó dẫn đến Q1 chỉ còn 37 bài thơ. Trong khi đó Q1 bản VNCHN là 49 bài.<br /> Số bài thơ ở quyển 1 ở Đà Lạt bị thiếu cần bổ sung 12 bài sau:<br /> 乙亥元旦<br /> 元日試筆<br /> 咏玉如意<br /> 元日芙蓉有開者<br /> 春陰喜作 (正月初 五日 )<br /> 雨暘時若花艸鮮妍徐步御園戲成十四韻<br /> 幸淨心湖途間即景<br /> 心湖夜雨<br /> 茲據河寧總督鄧文和奏稱轄下疹氣已消<br /> 詩以誌慰<br /> 幸淨心湖避暑有作<br /> 北湖十景 (各有小引)<br /> 水榭觀魚<br /> <br /> Ất hợi nguyên đán<br /> Nguyên nhật thí bút<br /> Vịnh ngọc như ý<br /> Nguyên nhật phù dung hữu khai giả<br /> Xuân âm hỉ tác (chính nguyệt sơ ngũ nhật )<br /> Vũ dương thời nhược hoa thảo tiển nghiên từ<br /> bộ ngự viên hí thành thập tứ vận<br /> Hạnh Tịnh Tâm hồ đồ gian tức cảnh<br /> Tâm hồ dạ vũ<br /> Tư cứ Hà Ninh Tổng đốc Đặng Văn Hòa tấu<br /> xưng hạt hạ chẩn khí dĩ tiêu thi dĩ chí uý<br /> Hạnh Tịnh Tâm hồ tị thử hữu tác<br /> Bắc hồ thập cảnh (các hữu tiểu dẫn)<br /> Thủy tạ quan ngư<br /> <br /> Quyển 2, H88/4: gồm các tờ số: 1 đến tờ 31.<br /> Quyển 2, bị thiếu 1 tờ số: 3, từ đó dẫn đến Q2 chỉ còn 58 bài thơ. Trong khi đó Q2 bản<br /> VNCHN là 61 bài.<br /> Số bài thơ ở quyển 2 ở Đà Lạt bị thiếu cần bổ sung 3 bài sau:<br /> 燭<br /> 扇<br /> 塵尾<br /> <br /> Chúc<br /> Phiến<br /> Trần vĩ<br /> <br /> Quyển 3, H88/5: gồm các tờ số: 1 đến tờ 31.<br /> Quyển 3, bị thiếu 2 tờ: 7, 8, từ đó dẫn đến Q3 chỉ còn 47 bài thơ. Trong khi đó Q3 bản<br /> VNCHN là 51 bài.<br /> Số bài thơ ở quyển 3 ở Đà Lạt bị thiếu cần bổ sung 4 bài sau:<br /> 幸淨心湖即事<br /> 季夏蓮將謝得雨復開有作<br /> 因便登舟幸涼榭有作<br /> 節次據河內山西北寧海陽諸督撫奏報<br /> 夏禾告熟多在全豐及八九分以上詩以<br /> 誌慰<br /> <br /> Hạnh Tịnh Tâm hồ tức sự<br /> Quý hạ liên tương tạ đắc vũ phục khai hữu tác<br /> Nhân tiện đăng chu hạnh lương tạ hữu tác<br /> Tiết thứ cứ Hà Nội, Sơn Tây, Bắc Ninh, Hải<br /> Dương chư đốc phủ tấu báo, hạ hòa cáo thục đa<br /> tại toàn phong cập bát cửu phân dĩ thượng thi dĩ<br /> chí uý<br /> <br /> Quyển 4, H88/6: gồm các tờ số: 1 đến tờ 32.<br /> <br /> 26<br /> <br /> NGUYỄN HUY KHUYẾN<br /> <br /> Quyển 4, bị thiếu 4 tờ: 27, 28, 29, 30, từ đó dẫn đến Q4 chỉ còn 64 bài thơ. Trong khi đó<br /> Q4 bản VNCHN thiếu 3 tờ: 7, 16, 23, vì vậy, bản này chỉ còn lại 61 bài. Sở dĩ số bài thơ<br /> bản VNCHN A.134/12 (Q4) chỉ còn 61 bài, trong khi quyển Mục lục là chép 68 bài, còn<br /> con số thực tế chỉ có 61 bài, do thiếu 7 bài ở tờ 7, 16, 23.<br /> Số bài thơ ở quyển 4 ở Đà Lạt bị thiếu cần bổ sung 4 bài sau:<br /> 海鼈<br /> 漫成十短章<br /> 賦得夜雨滴空階 (得過字五言排律四韻 )<br /> 深秋氣涼熱望雨作<br /> <br /> Hải tiết<br /> Mạn thành thập đoản chương<br /> Phú đắc dạ vũ trích không giai (đắc quá<br /> tự ngũ ngôn bài luật tứ vận )<br /> Thâm thu khí lương nhiệt vọng vũ tác<br /> <br /> Vì bản ở Viện Hán Nôm bị mất 3 tờ 7, 16, 23, chúng tôi sẽ bổ khuyết các bài thơ bị mất<br /> thông qua bản ở Đà Lạt.<br /> Ở tờ số 7 có 3 bài:<br /> 永芳軒<br /> 錦春堂<br /> 含春軒<br /> <br /> Vĩnh Phương hiên<br /> Cẩm Xuân đường<br /> Hàm Xuân hiên<br /> <br /> Ở tờ số 16 có 3 bài:<br /> 雨後連晴<br /> 戲咏苦笋<br /> 偶吟<br /> <br /> Vũ hậu liên tình<br /> Hí vịnh khổ duẩn<br /> Ngẫu ngâm<br /> <br />