Vận dụng thang đo nhận thức của Bloom để thiết kế hệ thống câu hỏi trong giảng dạy học phần giáo dục học ở trường đại học sư phạm

VẬN DỤNG THANG ĐO NHẬN THỨC CỦA BLOOM<br /> ĐỂ THIẾT KẾ HỆ THỐNG CÂU HỎI TRONG<br /> GIẢNG DẠY HỌC PHẦN GIÁO DỤC HỌC Ở TRƯỜNG<br /> ĐẠI HỌC SƯ PHẠM<br /> Nguyễn Thị Kim Liên1<br /> Tóm tắt: Trong quá trình dạy học, để tích cực hóa hoạt động nhận thức và sử<br /> dụng kinh nghiệm đã có của người học, giáo viên thường sử dụng hệ thống câu hỏi.<br /> Bài viết này nêu lên tầm quan trọng của việc xây dựng hệ thống câu hỏi theo thang đo<br /> nhận thức của Benjamin Bloom trên cơ sở năng lực nhận thức của người học trong<br /> giảng dạy học phần Giáo dục học. Các khái niệm, mục đích, những câu hỏi cần thiết<br /> và phương thức ứng dụng các thang bậc nhận thức của Benjamin Bloom cũng được<br /> đề cập trong bài và được cụ thể hóa thông qua một số ví dụ minh họa. Kết quả này<br /> nhằm giúp cho bản thân, đồng nghiệp và sinh viên có thêm một tài liệu tham khảo hữu<br /> ích để triển khai áp dụng trong phương pháp dạy học môn Giáo dục học nói riêng và<br /> phương pháp dạy học nói chung.<br /> Từ khóa: Bloom, thang đo Bloom, giáo dục học, nhận thức, tích cực hóa hoạt<br /> động nhận thức.<br /> 1 . Mở đầu<br /> GDH là một môn học vừa mang tính khoa học cơ bản, vừa mang tính nghiệp vụ<br /> trong trường sư phạm (SP), có vai trò đặc biệt trong đào tạo người giáo viên trong<br /> tương lai. Trong quá trình dạy học môn Giáo dục học (GDH), giảng viên (GV) đồng<br /> thời phải thực hiện hai nhiệm vụ, vừa là người dạy tri thức khoa học môn học, đồng<br /> thời là người dạy phương pháp, kỹ năng dạy học cho sinh viên (SV). Vì vậy, GV vừa<br /> phải nắm vững kiến thức chuyên môn vừa thành thạo nghiệp vụ sư phạm. Điều này<br /> được thể hiện qua từng bài học, từ việc sử dụng các PPDH, hình thức tổ chức dạy học<br /> đến sử dụng ngôn ngữ…tạo nên nghệ thuật dạy học.<br /> Thực tiễn dạy học cho thấy trong dạy học Giáo dục học, việc thiết kế hệ thống<br /> câu hỏi trong phương pháp đàm thoại của GV vẫn thực hiện theo lối mòn truyền thống,<br /> chưa thể hiện rõ ràng yêu cầu hệ thống câu hỏi phải theo trình tự từ dễ đến khó, từ đơn<br /> giản đến phức tạp, từ câu hỏi khái quát, câu hỏi bài học, câu hỏi nội dung của bài học,<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> . TS. Khoa Tâm lý giáo dục, trường Đại học Quảng Nam<br /> <br /> nGuyễn thỊ kim Liên<br /> <br /> từ câu hỏi tái tạo, câu hỏi sáng tạo… Nói một cách khác việc thiết kế hệ thống câu hỏi<br /> bài học theo các bậc thang đo nhận thức của Bloom chưa được GV chú trọng nhiều.<br /> Với xu thế dạy học hiện nay, người học không chỉ lĩnh hội kiến thức mà còn phải<br /> biết tổng hợp, đánh giá vận dụng kiến thức đã học vào cuộc sống hàng ngày, vì vậy<br /> việc thiết kế hệ thống câu hỏi theo thang nhận thức của Bloom càng có ý nghĩa đối với<br /> SV. Điều này giúp SV học được cách đối mặt với các vấn đề khó khăn trong nhận<br /> thức, buộc họ phải tìm tòi, suy nghĩ. Bên cạnh đó, giúp SV học được “cách dạy”, cách<br /> thiết kế hệ thống câu hỏi khoa học để vận dụng cho nghề nghiệp tương lai của mình<br /> khi thiết kế các bài dạy ở trường phổ thông.<br /> Từ tầm quan trọng và ý nghĩa trên, bài viết đề cập đến một số vấn đề lý luận<br /> trong thang đo nhận thức của Bloom và áp dụng thang đo này để thiết kế minh họa hệ<br /> thống câu hỏi ở một số bài dạy thuộc học phần GDH tại trường Đại học sư phạm.<br /> 2.<br /> <br /> Nội dung<br /> <br /> 2.1 . Vài nét về thang đo nhận thức của Bloom<br /> Thang đo nhận thức về các cấp độ tư duy được Benjamin Bloom, một giáo sư<br /> của trường Đại học Chicago (Mỹ) đưa ra năm 1956. Trong đó Bloom nêu ra sáu cấp<br /> độ nhận thức (gọi là thang đo Bloom). Thang đo này đã được sử dụng trong hơn<br /> năm thập kỷ qua và đã khẳng định ưu điểm của phương pháp dạy học nhằm khuyến<br /> khích và phát triển các kỹ năng tư duy của SV ở mức độ cao. Từ các tiêu chí về nhận<br /> thức của hệ thống thang đo này, các nhà sư phạm có thể tự xây dựng, thiết kế hệ thống<br /> các câu hỏi để đánh giá năng lực của người học qua môn học mà mình phụ trách. Dựa<br /> trên các cấp độ về nhận thức của Bloom, quá trình sư phạm không chỉ dừng lại việc<br /> cung cấp kiến thức, mà người học cần phải được tăng cường trải nghiệm, thực hành,<br /> để từ đó kiến thức sẽ được người học ứng dụng một cách sáng tạo và phù hợp với điều<br /> kiện thực tế của môi trường sống, giáo dục cụ thể nào đó.<br /> Nội dung thang nhận thức của Bloom bao gồm sáu cấp độ nhận thức sau đây:<br /> 1.<br /> <br /> Nhớ, biết (knowledge)<br /> <br /> Là khả năng ghi nhớ và nhận diện thông tin. Nhớ là cần thiết cho tất các mức độ<br /> tư duy. Nhớ ở đây được hiểu là nhớ lại những kiến thức đã học một cách máy móc và<br /> nhắc lại. Hành vi nhận hức biểu hiện ở sự biết, hiểu cơ sở lập luận, thuật ngữ, khái<br /> niệm, nguyên tắc, hoặc lý thuyết nào đó.<br /> 2.<br /> <br /> Hiểu (comprehension )<br /> <br /> Hiểu là khả năng hiểu, diễn dịch, diễn giải, giải thích hoặc suy diễn (dự đoán<br /> được kết quả hoặc hậu quả). Hiểu không đơn thuần là nhắc lại cái gì đó. SV phải có<br /> khả năng diễn đạt khái niệm theo ý hiểu của họ.<br /> 2<br /> <br /> nGuyễn thỊ kim Liên<br /> <br /> Với mục đích đánh giá xem SV hiểu bài đến đâu, thầy cô có thể dùng các động<br /> từ sau trong câu hỏi kiểm tra: diễn giải, phân biệt, chứng tỏ, hình dung, trình bày lại,<br /> viết lại, lấy ví dụ, tóm tắt, giải thích, diễn dịch, mô tả, so sánh, chuyển đổi, ước lượng…<br /> 3.<br /> Vận dụng (application)<br /> Vận dụng là khả năng sử dụng thông tin và chuyển đổi kiến thức từ dạng này<br /> sang dạng khác (sử dụng những kiến thức đã học trong hoàn cảnh mới). Vận dụng là<br /> bắt đầu của mức tư duy sáng tạo. Tức là vận dụng những gì đã học vào đời sống hoặc<br /> một tình huống mới.<br /> Để đánh giá khả năng vận dụng của SV, thì câu hỏi mà GV sử dụng thường có<br /> những động từ sau: áp dụng, phân loại, sửa đổi, đưa vào thực tế, chứng minh, ước tính,<br /> vận hành, giải quyết, minh họa, tính toán, diễn dịch, thao tác, dự đoán, bày tỏ…<br /> 4.<br /> <br /> Phân tích (analysis )<br /> <br /> Là khả năng nhận biết chi tiết, phát hiện và phân biệt các bộ phận cấu thành của<br /> thông tin hay tình huống. Ở mức độ này đòi hỏi khả năng phân nhỏ đối tượng thành<br /> các hợp phần cấu thành để hiểu rõ hơn cấu trúc của nó.<br /> Muốn đánh giá khả năng phân tích của SV, khi đặt câu hỏi kiểm tra, GV có thể<br /> sử dụng các động từ: đối chiếu, so sánh, chỉ ra sự khác biệt, phân loại, phác thảo, liên<br /> hệ, phân tích, tổ chức, suy luận, lựa chọn, vẽ biểu đồ, phân biệt…<br /> 5.<br /> <br /> Tổng hợp (synthesis )<br /> <br /> Tổng hợp là khả năng hợp nhất các thành phần để tạo thành một tổng thể sự vật<br /> lớn. Ở mức độ này SV phải sử dụng những gì đã học để tạo ra hoặc sáng tạo một cái<br /> gì đó hoàn toàn mới.<br /> Các động từ có thể dùng cho câu hỏi kiểm tra với mục đích đánh giá khả năng<br /> tổng hợp của SV: thảo luận, lập kế hoạch, so sánh, tạo mới, xây dựng, sắp đặt, sáng<br /> tác, tổ chức, thiết kế, giả thiết, hỗ trợ, viết ra, báo cáo, hợp nhất, tuân thủ, phát triển…<br /> 6.<br /> <br /> Đánh giá (evaluation )<br /> <br /> Đánh giá là khả năng phán xét giá trị hoặc sử dụng thông tin theo các tiêu chí<br /> thích hợp (hỗ trợ đánh giá bằng lý do hay lập luận). Để sử dụng đúng mức độ này, SV<br /> phải có khả năng giải thích tại sao sử dụng những lập luận giá trị để bảo vệ quan điểm.<br /> Những động từ sử dụng trong câu hỏi kiểm tra ở mức độ đánh giá là: phê bình,<br /> bào chữa, thanh minh, tranh luận, kết luận, định lượng, xếp loại, đánh giá, lựa chọn,<br /> ước tính, phán xét, bảo vệ, định giá…<br /> 2.2. Vận dụng thang đo nhận thức của Bloom để thiết kế hệ thống câu hỏi<br /> trong dạy học Giáo dục học ở trường Đại học sư phạm.<br /> 3<br /> <br /> nGuyễn thỊ kim Liên<br /> <br /> Tương ứng với sáu cấp độ nhận thức trong thang Bloom, chúng ta có thể thiết<br /> kế sáu loại câu hỏi với các mục tiêu khác nhau như sau:<br /> 1.<br /> Câu hỏi “nhớ, biết”<br /> + Mục tiêu: Nhằm kiểm tra trí nhớ của SV về các dữ liệu, số liệu, tên người<br /> hoặc địa phương, các định nghĩa, quy tắc, nguyên tắc, khái niệm. . . Giúp SV ôn lại<br /> kiến thức đã biết, đã trải qua.<br /> + Cách thức dạy học: Khi hình thành câu hỏi, GV có thể sử dụng các từ, cụm từ:<br /> Ai? Cái gì? Ở đâu? Thế nào? Khi nào? Hãy định nghĩa; Hãy mô tả; Hãy kể lại, v.v. . .<br /> 2.<br /> <br /> Câu hỏi “hiểu”<br /> <br /> + Mục tiêu: Nhằm kiểm tra SV bằng cách liên hệ, kết nối các dữ kiện, số liệu,<br /> các đặc điểm khi tiếp nhận thông tin. Giúp SV có khả năng nêu ra được các yếu tố cơ<br /> bản trong bài học, biết so sánh các yếu tố, các sự kiện trong bài học.<br /> + Cách thức dạy học: Khi hình thành câu hỏi, GV có thể dụng các cụm từ: Hãy<br /> so sánh; hãy liên hệ; vì sao; giải thích,v.v.v. . .<br /> 3.<br /> <br /> Câu hỏi “vận dụng”<br /> <br /> + Mục tiêu: Nhằm kiểm tra khả năng áp dụng những thông tin thu được (các dữ<br /> kiện, số liệu, đặc điểm...) vào tình huống mới. Giúp SV hiểu được nội dung kiến thức,<br /> các khái niệm, định luật. Biết lựa chọn phương pháp để giải quyết vấn đề trong nghề<br /> nghiệp và cuộc sống.<br /> + Cách thức dạy học: Trong khi dạy học, GV cần tạo ra những tình huống mới,<br /> các bài tập, các vấn đề giúp SV vận dụng kiến thức đã học. GV có thể đưa ra nhiều<br /> câu trả lời khác để lựa chọn một câu trả lời đúng. Chính việc so sánh các lời giải khác<br /> nhau là một quá trình học tập tích cực.<br /> 4.<br /> <br /> Câu hỏi “phân tích”<br /> <br /> + Mục tiêu: Nhằm kiểm tra khả năng phân tích nội dung vấn đề, từ đó tìm ra<br /> mối quan hệ trong hiện tượng, sự kiện, tự diễn giải hoặc đưa ra kết luận riêng, do đó<br /> phát triển được tư duy logic.<br /> + Cách thức dạy học: Câu hỏi phân tích đòi hỏi SV phải trả lời tại sao? (khi giải<br /> thích nguyên nhân); Em có nhận xét gì? (khi đi đến kết luận); Em có thể kết luận như<br /> thế nào? (khi chứng minh luận điểm). Câu hỏi phân tích thường có nhiều lời giải.<br /> 5.<br /> <br /> Câu hỏi “tổng hợp” :<br /> <br /> 4<br /> <br /> nGuyễn thỊ kim Liên<br /> <br /> + Mục tiêu: Nhằm kiểm tra khả năng của SV có thể đưa ra dự đoán, cách giải<br /> quyết vấn đề, các câu trả lời hoặc đề xuất có tính sáng tạo. Loại câu hỏi này kích thích<br /> sự sáng tạo và hướng SV tìm ra nhân tố mới.<br /> + Cách thức dạy học: GV tạo các tình huống phức tạp, những câu hỏi có vấn đề<br /> khiến SV phải suy đoán, có thể tự do đưa ra những lời giải sáng tạo riêng của mình.<br /> Câu hỏi tổng hợp đòi hỏi phải có nhiều thời gian chuẩn bị.<br /> 6.<br /> Câu hỏi “đánh giá”<br /> + Mục tiêu: Nhằm kiểm tra khả năng đóng góp ý kiến, sự phán đoán của SV<br /> trong việc nhận định, đánh giá các ý tưởng, sự kiện, hiện tượng dựa trên các tiêu chí<br /> đưa ra. Loại câu hỏi này có tác dụng thúc đẩy sự tìm tòi tri thức, sự xác định giá trị<br /> của SV.<br /> + Cách thức dạy học: Chúng ta có thể xây dựng một số câu hỏi mang tính chất<br /> mở như để tìm thấy khả năng học tập và vận dụng của SV.<br /> Từ các cấp độ của nhận thức, nhà sư phạm có thể vận dụng vào việc ra các hệ<br /> thống câu hỏi, bài tập, cũng như các sản phẩm nhóm và cá nhân để kiểm tra năng lực<br /> mà người học đã đạt được, đã tiến bộ qua quá trình học tập cụ thể. Đánh giá năng lực<br /> người học chính là việc tái hiện lại các chuẩn năng lực trên từng cá nhân người học.<br /> Bên cạnh đó cũng đánh giá lại mức độ khoa học và hợp lý của các chuẩn năng lực và<br /> mục tiêu học tập mà môn học đã đưa ra từ các đề cương môn học.<br /> Nếu dựa theo thang Bloom thì bài kiểm tra hoặc hệ thống câu hỏi sử dụng sau<br /> mỗi bài, chương phải được thiết kế theo các cấp độ nhận thức từ: Biết, Hiểu, Áp<br /> dụng, Phân tích, Tổng hợp, và Đánh giá. Như vậy, hệ thống câu hỏi và nhiệm vụ<br /> phải được nhà sư phạm xây dựng một cách chặt chẽ trên các bậc nhận thức. Sau đây<br /> là một ví dụ minh họa:<br /> Học phần Giáo dục học (phần lý luận dạy học).<br /> Bài: TÍNH QUY LUẬT VÀ NGUYÊN TẮC DẠY HỌC<br /> Sau khi học xong bài Tính quy luật và nguyên tắc dạy học, GV có thể thiết kế hệ<br /> thống câu hỏi kiểm tra, đánh giá SV theo sáu cấp độ trong thang nhận thức của Bloom<br /> như sau:<br /> 1 . Câu hỏi “nhớ, biết”<br /> -<br /> <br /> Tính quy luật là gì? Em hãy liệt kê những tính quy luật của quá trình dạy học?<br /> <br /> bản?<br /> <br /> Nguyên tắc dạy học (NTDH) là gì? Em hãy nêu tên các nguyên tắc dạy học cơ<br /> <br /> 5<br /> <br />