Về quá trình từ khởi đầu tới thời kì vàng son của vương quốc cổ Lan Na

TAÏP CHÍ ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 9 - Thaùng 4/2012<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> VỀ QUÁ TRÌNH TỪ KHỞI ĐẦU TỚI THỜI KÌ VÀNG SON CỦA<br /> VƯƠNG QUỐC CỔ LAN NA<br /> <br /> TRẦN XUÂN HIỆP(*)<br /> TRẦN ĐÌNH HÙNG (**)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Thời kì Lan Na xây dựng và củng cố vương quốc kéo dài khoảng 100 năm (1300 –<br /> 1400). Bước sang thế kỉ XV, Lan Na tiến vào giai đoạn phát triển rực rỡ trong khoảng 125<br /> năm (1400 – 1525). Nhiều nhà nghiên cứu gọi đó là “Thời kì vàng son”. Dựa trên thành<br /> quả của một nửa thế kỉ tạo lập vương quốc, Lan Na dần dần phát triển thành một vương<br /> quốc lớn mạnh không chỉ ở việc mở rộng lãnh thổ mà còn ở khả năng gây ảnh hưởng<br /> chính trị của nó đến các quốc gia láng giềng. Với sức sống mạnh mẽ của một đất nước<br /> đang trỗi dậy, Lan Na đã truyền bá nhiều đặc trưng văn hoá và thành tựu của nó ra các<br /> nước láng giềng, đóng góp xứng đáng vào sự phát triển chung về văn hoá khu vực, nhất là<br /> vùng cực Bắc Đông Nam Á - vùng đất tiếp giáp biên giới Myanma - Thái Lan - Trung<br /> Quốc - Lào hiện nay. Đến thế kỉ XIX, Lan Na trở thành một bộ phận lãnh thổ của Xiêm,<br /> nay là Thái Lan. Tuy vậy, nhiều di sản của nó, nhất là truyền thống văn hoá đặc sắc<br /> (truyền thống Phật giáo, ngôn ngữ, nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc, các ngành nghề thủ<br /> công…) của thời đại vàng son vẫn còn nguyên giá trị và tiếp tục phát huy ảnh hưởng ở<br /> Thái Lan ngày nay.<br /> Từ khoá: vương quốc Lan Na, vàng son, đặc trưng văn hoá, lãnh thổ, quyền lực<br /> <br /> ABSTRACT<br /> The building and prospering of the kingdom of Lan Na lasted 100 years (1300-1400).<br /> In the 15th century, Lan Na entered the stage in which it flourished for about 125 years<br /> (1400-1525), which was called "the golden age" by researchers. Based on the results of a<br /> half-century founding of the kingdom, Lan Na gradually developed into a powerful<br /> kingdom not only geographically but also politically, which greatly influenced its<br /> neighboring countries. With the strong vitality of an emerging country, Lan Na’s typical<br /> culture and its achievements had a tremendous impact on its neighboring countries, thus<br /> making worthy contributions to the development of the regional culture, especially the<br /> northernmost region of Southeast Asia - the land currently bordering Myanmar, Thailand,<br /> China and Laos. By the nineteenth century, Lan Na became part of the territory of Siam,<br /> now Thailand. However, many of its heritage, especially the unique cultural traditions<br /> (Buddhism, the language, the architecture, the sculpture and the crafts ...) of the golden<br /> age, still keeps its value and continues to promote its impact on Thailand today.<br /> Key words: the kingdom of Lan Na, "the golden age, typical culture, territory, power<br /> <br /> Quá trình mở rộng thế lực của ngƣời Mangrai đã đƣa đến sự ra đời một vƣơng<br /> Tai Yuan(1) gắn liền với vị vua đầy tài năng quốc mới thống nhất và lớn mạnh vào cuối<br /> thế kỉ XIII - vƣơng quốc Lan Na. Tuy vậy,<br /> (*)<br /> ThS, Đại học Duy Tân sự tạo lập ấy chỉ là “bƣớc nhảy” có ý nghĩa<br /> (**)<br /> ThS, Đại học Sƣ phạm - Đại học Huế<br /> 53<br /> đầu tiên trên hành trình phát triển của vƣơng SaenPu. Ngƣời con trai thứ hai là Thao<br /> quốc. Bài viết này sẽ làm rõ quá trình phát Nam Thuam đƣợc cử đến cai quản Fang và<br /> triển của Lan Na ở Đông Nam Á lục địa ngƣời thứ ba là Pho Thao Ngua đƣợc giao<br /> trong các thế kỉ từ XIV- XVI. cai quản Chiang Khong. Sau một vài sự lục<br /> 1. SỰ CỦNG CỐ VỀ MẶT NHÀ NƢỚC đục nội bộ, SaenPu đã trở lại ngai vàng ở<br /> VÀ SỰ PHÁT TRIỂN BƢỚC ĐẦU Chiang Mai vào năm 1324 và củng cố<br /> CỦA LAN NA (1300 – 1400) quyền lực. Sau khi Songkram chết (1327),<br /> Sau khi thành lập vƣơng quốc (1296), SaenPu chuyển đến cai quản Chiang Rai<br /> Mangrai bắt tay vào việc xây dựng bộ máy thay cha và giao Chiang Mai lại cho Kham<br /> chính trị và quản lí vƣơng quốc. Nhƣng tổ Fu quản lí.<br /> chức chính trị thời Mangrai còn khá sơ khai. Cũng năm 1327, SaenPu đã cho xây<br /> Một bộ luật thành văn đã đƣợc xây dựng dƣới dựng một toà thành (wiang) trên một nhánh<br /> thời Mangrai (còn gọi là Manrayavinicchaya phía Tây của sông Mekong, cách Chiang<br /> hay Mangraisat). Mangraisat(2) đƣợc soạn Rai khoảng 50 km về phía Đông Bắc, rồi<br /> thảo dựa trên sự tham khảo các điều luật từ chuyển đến sống và cai trị ở đó. Chiang<br /> bộ luật Mon Dharmasastra của Hariphunchai. Saen trở thành nơi định đô mới của nhà<br /> Bộ luật, về cơ bản, đã trở thành nền tảng cho vua. Vị trí của thành phố này cách thành cổ<br /> việc cai quản bằng luật pháp của vƣơng quốc Ngoen Yang (đã đổ nát) khoảng 1500 wa<br /> Lan Na dƣới thời vua Mangrai và trong các (1w = 2m)(5). Vai trò kinh tế quan trọng của<br /> thế kỉ tiếp theo. Chiang Saen là trung tâm nối liền các tuyến<br /> Khi vua Mangrai mất vào năm 1317, giao thƣơng trên sông, ngƣợc dòng thì lên<br /> ông đã tạo lập đƣợc một vƣơng quốc khá Vân Nam, xuôi dòng thì sang Lào, rất thuận<br /> rộng lớn bao gồm các mƣờng riêng biệt tiện. Vì thế, Chiang Saen nhanh chóng trở<br /> của ngƣời Yuan trên lƣu vực sông Kok, thành một trung tâm thƣơng mại quan trọng<br /> sông Ing và lãnh thổ của vƣơng quốc Mon ở cực Bắc Lan Na và Chiang Saen đã tiếp<br /> Hariphunchai cũ. Ông đã tạo đƣợc ảnh tục giữ vị thế ấy trong các thế kỉ tiếp theo.<br /> hƣởng với ngƣời Shan (Müang Nai) ở phía Vào giai đoạn cuối thời trị vì của<br /> tây vƣơng quốc, cũng nhƣ ngƣời Khün Kham Fu (1325–1336), nhà vua đã yêu cầu<br /> (Chiang Tung) ở phía Tây Bắc và ngƣời nhà cai trị ở Nan giúp ông tấn công tiểu<br /> Lü(3) (Sipsòng Panna) ở phía Bắc(4). quốc Phayao độc lập, sau đó sáp nhập nó<br /> Sự thống nhất của Lan Na phụ thuộc vào lãnh thổ Lan Na. Mặc dù Nan đòi chia<br /> nhiều vào uy tín và tài năng lãnh đạo của sẻ quyền lợi (từ sự hợp tác thành công đó)<br /> vua Mangrai. Sau khi Mangrai chết, Lan nhƣng đã bị Kham Fu từ chối và còn bị gây<br /> Na đã bị chia thành hai trung tâm quyền áp lực trở lại. Chiến tranh đã nổ ra giữa<br /> lực trong giai đoạn 1317-1340: Chiang Mai Lan Na và Nan vào năm 1336, với sự thất<br /> - Lamphun và Chiang Rai - Chiang Saen. bại từ phía Nan. Tuy nhiên, Nan không suy<br /> Ngƣời kế vị Mangrai là ngƣời con trai yếu hẳn, mà còn tồn tại trong khoảng một<br /> thứ hai Cai Songkam (1317- 1327), đảm thế kỉ nữa. Một thời gian ngắn sau khi hợp<br /> trách công việc ở Chiang Mai trong vòng 4 nhất với Phayao, vùng trung lƣu lƣu vực<br /> tháng. Sau đó, ông chuyển đến trị vì tại sông Mae Khong cũng đạt đƣợc sự thịnh<br /> Chiang Rai và giao ngai vàng ở Chiang vƣợng vào giữa thế kỉ XIV)(6).<br /> Mai lại cho con trai của ông là Thao Sau khi Kham Fu chết (1345/46),<br /> <br /> 54<br /> ngƣời nối ngôi là Pha Yu (1337 - 1355) đã (ngoại ô Chiang Mai). Tại đây, ông đã sáng<br /> rời Chiang Saen, quay về lại Chiang Mai lập giáo phái Wat Suan Dok theo truyền<br /> vào năm 1346, chấm dứt tình trạng hai thống Phật giáo Singhalese.<br /> trung tâm quyền lực cùng tồn tại. Điểm nổi Grabowsky cho rằng: Trong khi Wat<br /> bật trong thời cai trị của Pha Yu là ông đã Phra Yün tƣợng trƣng cho sự liên tục của<br /> ủng hộ mạnh mẽ Phật giáo và đã cho xây lịch sử tiền Thái xƣa (Mon-Lawa), thì Wat<br /> dựng ngôi chùa Li Chiang Phra (Wat Phra Suan Dòk tƣợng trƣng cho sự liên kết giữa<br /> Singh). Ông cũng đã xây dựng một ngôi Phật giáo Theravada với nền chính trị của<br /> bảo tháp (Cheli) để thờ di hài của vua cha - ngƣời Yuan mà không đƣa đến xung đột<br /> Kham Fu. Sự thay đổi có ý nghĩa về văn với truyền thống Mon. Việc liên kết này đã<br /> hoá và chính trị này diễn ra trong suốt thời giúp thúc đẩy sự tập trung chính trị ở Lan<br /> trị vì của vua Pha Yu và con trai ông Kün Na và thúc đẩy sự phát triển của một ý thức<br /> Na (1355 - 1385). khu vực đồng nhất giữa ngƣời Yuan với<br /> Thời trị vì của Kün Na diễn ra một cộng đồng đa dân tộc nơi đây(9). Với những<br /> cuộc cải cách tôn giáo, đƣa đến sự xuất việc làm đó, Pha Yu và Kün Na là những<br /> hiện một giáo phái Phật giáo mới ở Lan ngƣời đã đặt nền tảng cho sự lan tỏa mạnh<br /> Na. Kün Na đã cho mời một vị sƣ tên là mẽ của Phật giáo và đƣa tôn giáo vào đời<br /> Sumanathera từ vƣơng quốc láng giềng sống chính trị, yếu tố đã dẫn đến thời đại<br /> Sukhothai đến Lan Na vào năm 1369, để vàng son của vƣơng quốc Lan Na.<br /> giúp ông trở thành một tín đồ Phật giáo Saen Müang Ma (1385-1402) kế vị vua<br /> Singhalese (tín ngƣỡng của ngƣời cha vào năm 1385, lúc 23 tuổi. Trong thời<br /> Singhalese, dân tộc chiếm đa số dân cƣ ở trị vì của Müang Ma, chiến tranh đã nổ ra<br /> Sri Lanka, nơi đƣợc xem là trung tâm của với Ayuthaya (Xiêm) - một thế lực lớn của<br /> Phật giáo nguyên thuỷ lúc bấy giờ), thuộc ngƣời Thái ở hạ lƣu lƣu vực sông Chao<br /> dòng tu Udumburagiri, một dòng tu của Phraya vào năm 1386. Thắng lợi đã thuộc<br /> các nhà sƣ tu ở trong rừng(7). Thoạt đầu, về Lan Na. Chiến thắng của Chiang Mai<br /> nhà vua đã chọn Lamphun làm nơi xây đƣợc viết trong các biên niên sử miền Bắc<br /> dựng để xây dựng giáo phái Phật giáo mới. Thái(10) và đã đƣợc nguồn sử liệu Xiêm<br /> Theo một bản văn khắc ở Wat Phra thừa nhận.<br /> Yün (Lamphun), việc chọn Lamphun thay Müang Ma đã cho quân tấn công<br /> vì Chiang Mai làm nơi xây dựng trung tâm Sukhothai nhằm mở rộng thế lực và lãnh<br /> tôn giáo mới đã phản ánh tầm quan trọng thổ vƣơng quốc. Nhƣng việc làm có ý<br /> về văn hoá - tôn giáo bền vững của nghĩa trong thời trị vì của ông có lẽ là việc<br /> Lamphun, một kinh đô của ngƣời Mon, từ tập trung phát triển Phật giáo vƣơng quốc.<br /> thời kì tiền Lan Na cho đến lúc đó(8). Tuy Một trong số đó là cho xây dựng Phra<br /> nhiên, sau khi suy xét, có lẽ Sumanathera Chedi Luang với quy mô lớn đến 2000 wa.<br /> muốn thoát ra khỏi tầm ảnh hƣởng của Ngƣời Yuan chƣa có chữ viết khi họ<br /> truyền thống Phật giáo Mon và muốn xây đến Lan Na và cũng không có truyền thống<br /> dựng nên một giáo phái mới thuần chất Phật giáo. Tổ chức hành chính, tổ chức xã<br /> Phật giáo Singhalese. Vào năm 1373, hội và nền tảng kĩ thuật của họ tinh tế hơn<br /> Sumanathera đã chuyển thánh tích mà ông và hiệu quả hơn những cƣ dân địa phƣơng<br /> đã mang từ Sukhothai tới chùa Suan Dòk (Mon, Lawa, Khmer). Dù nền văn hoá của<br /> <br /> 55<br /> họ chƣa thể sánh bằng những cƣ dân ở đây Ngoài một cuộc chiến tranh nữa với<br /> nhƣng họ sớm thu hẹp khoảng cách bằng nhà Minh (Trung Quốc) vào năm 1402(13),<br /> cách kết hợp với ngƣời Mon(11). Khoảng thì hầu hết trong thời trị vì dài của Sam<br /> năm1350, phần lớn Lan Na đã đƣợc cai trị Fang Kaen, ngƣời dân đƣợc sống trong<br /> bởi ngƣời Yuan, kiểm soát một cách trực cảnh hoà bình. Từng bƣớc, ông ấy đã củng<br /> tiếp hay gián tiếp hoặc chịu ảnh hƣởng của cố quyền thống trị lên toàn bộ vƣơng quốc<br /> Chiang Mai. Vậy là trong một thời gian Lan Na. Sam Fang Kaen đã bổ nhiệm<br /> ngắn, ngƣời Yuan không chỉ thay thế ngƣời ngƣời con trai lớn nhất của ông làm phó<br /> Mon và các nhóm ngƣời khác trong vai trò vƣơng (uparat) ở thành Wiang Cetlin gần<br /> là những nhà quản lí của vùng này mà còn Chiang Mai. Những ngƣời con khác của<br /> mở rộng hơn nữa phạm vi lãnh thổ của ông đƣợc cử đến cai trị những vùng đất<br /> ngƣời Mon trƣớc đây. quan trọng khác của vƣơng quốc nhƣ<br /> 2. SỰ PHÁT TRIỂN TỚI THỜI KÌ Chiang Saen, Chiang Rai, Phayao, Phrae<br /> VÀNG SON CỦA VƢƠNG QUỐC và Fang.<br /> LAN NA (1400 - 1525) Cũng dƣới thời Sam Fang Kaen, một<br /> Thời kì Lan Na xây dựng và củng cố cuộc cải cách mới của Phật giáo Singhalese<br /> vƣơng quốc kéo dài khoảng 100 năm (1300 đƣợc thực hiện. Kết quả của cuộc cải cách<br /> - 1400). Bƣớc sang thế kỉ XV, Lan Na tiến này là một giáo phái mới xuất hiện: giáo<br /> vào giai đoạn phát triển rực rỡ trong phái Wat Pa Daeng hay còn gọi là Nikai<br /> khoảng 125 năm (1400 - 1525). Nhiều nhà Langkawong, đƣợc truyền bá bên cạnh các<br /> nghiên cứu gọi đó là “Thời kì vàng son”. giáo phái cũ Wat Suan Dòk, Wat Phrathat<br /> Saen Müang Ma chết vào mùa xuân năm Hariphunchai (Wat Phra Yün). Giáo phái<br /> 1402, các vị bô lão đƣợc triệu tập ở Chiang Wat Pa Daeng đƣợc các vua thời sau ủng<br /> Mai đã bầu Sam Fang Kaen làm vị vua hộ nên nhanh chóng phát triển, gây ảnh<br /> mới. Dƣới thời vua Sam Fang Kaen (1402 - hƣởng hơn cả hai phái Phật giáo cũ. Vào<br /> 1441), một cuộc chiến tranh giành ngai năm 1441, nhà vua truyền ngôi vị lại cho<br /> vàng đã diễn ra mà địch thủ là Ñi Kum con trai là Tilokaracha (1442 - 1487).<br /> Kam (anh cùng cha khác mẹ với Sam Fang Vua Tilok (tên viết tắt của<br /> Kaen) kết hợp với quân Sukhothai dƣới Tilokaracha) theo chính sách khoan dung<br /> thời trị vì của Sai Lüthai (1398–1419). tôn giáo, cố gắng hạn chế đến mức thấp<br /> Cuộc đấu tranh đƣợc miêu tả chi tiết trong nhất mối bất hoà của các giáo phái Phật<br /> các nguồn biên niên sử ở miền Bắc Thái, giáo khác nhau mà không có sự ép buộc<br /> gây nên sự thiệt hại nặng nề của cả hai bên: nào. Nhƣng ông ấy có sự ủng hộ mạnh với<br /> “Số lượng lớn quân Chiang Mai và quân giáo phái Nikai Langkawong và đặt nó<br /> miền Nam (Sukhothai) bị giết. Họ giết lẫn dƣới sự bảo trợ của hoàng gia. Dƣới thời trị<br /> nhau gần một cái ao, cái ao do đó mang tên vì của Tilok, việc liên kết tôn giáo với<br /> là Nòng Saen Tòn (cái ao của 100000 chân chính trị đƣợc thực hiện mạnh mẽ. Đến<br /> tay bị chặt)”(12), cái tên này vẫn đƣợc sử thời điểm này, Tilok đã đƣợc tôn vinh là<br /> dụng cho tới tận ngày nay. Cuối cùng, quốc vƣơng vũ trụ/vạn vật (universal<br /> chiến thắng thuộc về quân đội Chiang Mai. monarch, tiếng Pali gọi là Cakravartin). Ý<br /> Sau chiến thắng này, sức mạnh và sự thống tƣởng Cakravartin có mối quan hệ gần gũi<br /> nhất Lan Na đƣợc củng cố. với khái niệm dharmaraja (đại vƣơng: vua -<br /> <br /> 56<br /> thần) của ngƣời Khmer, điều này đƣợc Na đã gây chiến tranh với tiểu quốc Nan.<br /> minh họa trong một đoạn của Biên niên sử Nan, một nơi có vị thế quan trọng về kinh<br /> Jinakalamalipakaranæam ca ngợi đức vua: tế vì các mỏ muối, cuối cùng bị sáp nhập<br /> "Ông ấy được ban cho đức tính dũng cảm, vào Lan Na năm 1449. Tiểu quốc Phrae,<br /> sự tinh thông và huy hoàng; ông là người bạn đồng minh của Nan, cũng trở thành<br /> có khả năng nhận thức rõ cái gì là tốt với một bộ phận của Lan Na.<br /> chính mình và với người khác; ông là Nói chung, trong thời trị vì của Tilok,<br /> người thận trọng, trung thành, ngoan đạo ông đã thu phục ngƣời Lü và Khün ở Ken<br /> và sở hữu sự hiểu biết uyên thâm. Kể từ khi Tung (tiểu quốc Shan) và Chiang Rung<br /> nhận được sự phong thánh, ông ấy được (Vân Nam). Ông ấy chinh phục và sáp<br /> biết tiếng vua vũ trụ Siridhamma, hoàng đế nhập Nan, Phrae và 11 tiểu quốc Shan. Lan<br /> Tilok"(14). Tinh thần Cakravartin cũng đƣợc Na đạt lãnh thổ lớn nhất dƣới thời Tilok,<br /> chứng tỏ qua cái tên đầy đủ của nhà vua là trải dài từ sông Salween (Miến Điện) đến<br /> Cao Siridhamma Cakraphat sông Mekong, từ Keng Tung và Chiang<br /> Tilokrarachathirat – “Chúa tể của dharma, Rung ở phía Bắc (Vân Nam) đến Lamphun<br /> cakravartin, người cai trị cả 3 thế giới, vị (có khi là Sukhothai) ở phía Nam (trung<br /> vua của các vua”(15). Những điều này cũng lƣu sông Chao Phraya).<br /> đã chứng tỏ sự thắng lợi của xu hƣớng tập Một trong những dấu ấn đỉnh cao của<br /> quyền nhà nƣớc dƣới thời trị vì của Tilok. Phật giáo Lan Na là cuộc Kiết tập Phật<br /> Ý niệm của Tilok về vị vua “vừa là giáo quốc tế lần thứ 8 (Sangayana) vào<br /> ngƣời trị vì” và “vua vũ trụ (tôn giáo)” đã năm 1477 đã diễn ra tại Wat Jet Yot gần<br /> đƣợc chia sẽ bởi một ngƣời cùng thời với Chiang Mai nhằm mục đích thanh chỉnh<br /> ông ấy, vua Bòrommatrailokanat(16) kinh Phật (phù hợp với kinh điển Phật<br /> (Trailok) của Ayutthaya (1448–1488). giáo) khỏi sự sai lạc. Vua Tilok cho xây<br /> Nhƣng hai vị vua là kẻ thù không đội trời dựng ngôi tháp mộ (stupa) Phra Maha That<br /> chung với nhau. Mấy mƣơi năm cuối thế kỉ tại Lamphun, và cho đúc nhiều chuông và<br /> XV, các cuộc chiến tranh lớn đã nổ ra giữa tƣợng. Cũng vào năm 1477, bộ kinh mới<br /> hai vƣơng quốc mà tiêu điểm là cuộc tranh Tipitæaka bằng tiếng Pali đƣợc xuất bản.<br /> giành quyền kiểm soát Sukhothai - Thập niên cuối trong thời trị vì của mình,<br /> Phitsanulok. Sukhothai - Phitsanulok có Tilok đã cho xây dựng một số lƣợng lớn<br /> một vị thế quan trọng. Những tuyến đƣờng đền tháp trên khắp đất nƣớc(17). Những<br /> thƣơng mại nối kết Lan Na với miền điều đó đã biến Lan Na thành một trong<br /> thƣợng Vân Nam và miền biển phải đi qua những trung tâm Phật giáo lớn và có nhiều<br /> Sukhothai - Phitsanulok, cũng nhƣ từ đây ảnh hƣởng trên thế giới thời kì đó.<br /> đi xuống vùng hạ Miến hay đến vịnh Xiêm. Tilok chết vào năm 1487, cháu nội của<br /> Việc kiểm soát Sukhothai bởi Lan Na hay ông ấy là Ñòt Chiang Rai (Ñòt Ciang Hai)<br /> Ayuthaya đều đem lại chiến thắng khải kế vị ngai vàng. Biên niên sử không cho<br /> hoàng cũng nhƣ một sự thuận lợi dài lâu chúng ta biết nhiều về thời gian trị vì tƣơng<br /> trƣớc kẻ thù của họ. Không bên nào giành đối ngắn ngủi của vị vua này. Từ năm<br /> thắng lợi trong cuộc chiến tranh này dƣới 1495, ông ấy buộc phải nhƣờng ngôi lại cho<br /> thời trị vì của Tilok và Trailok. ngƣời con trai 14 tuổi của ông tên là Müang<br /> Hai năm sau khi Tilok lên ngôi, Lan Kaeo. Dƣới thời trị vì của Müang Kaeo,<br /> <br /> 57<br /> văn chƣơng Phật giáo bằng tiếng Pali rất những việc làm trên đã tạo nên một Lan Na<br /> thịnh hành. Những tác phẩm nổi tiếng nhƣ thịnh vƣợng vào năm 1500.<br /> Jinakalamalipakaranam, Camadevivama và Trong suốt thời đại vàng son, Lan Na<br /> Mulasasana đƣợc viết trong thời gian này. đã phát triển thành một trung tâm thƣơng<br /> Nhà vua đã ủng hộ việc xây dựng các tự mại quan trọng. Trong bài nghiên cứu về<br /> viện với số lƣợng chƣa từng thấy. Có 3 sự tƣơng tác lẫn nhau qua đất liền giữa nhà<br /> dòng phật giáo chính ở Lan Na: Wat Suan Minh và Đông Nam Á, Sun Laichen đã đƣa<br /> Dòk, Wat Pa Daeng và Wat Phrathat ra ý kiến rằng, ở Lan Na “một khối lượng<br /> Hariphunchai, đã đƣợc hoà giải bởi vua lớn đáng kinh ngạc kim loại đã chi cho các<br /> Müang Kaeo. Ba dòng phật giáo này đƣợc mục đích tôn giáo [...], không nghi ngờ về<br /> sự ủng hộ của Müang Kaeo và coi Müang một sự phát triển lớn về thương mại, cả nội<br /> Kaeo là “một nhà cai trị công bằng và đạo thương lẫn ngoại thương”(20). Hầu hết các<br /> đức” (thammikarat)(18), trong khi đó (nhƣ kim loại quan trọng nhƣ vàng, bạc, đồng,<br /> hành động đáp lại), vua đã ban cho các nhà sắt có lẽ đến từ Vân Nam. Việc hợp nhất<br /> sƣ nhiều đặc quyền, đặc lợi. tạm thời miền Sipsòng Panna, một vùng<br /> Song song với sự phát triển tâm linh - giàu các mỏ bạc và quặng sắt nhƣ một chƣ<br /> tinh thần là sự phát triển về vật chất và các hầu của Chiang Mai trong suốt thời trị vì<br /> lĩnh vực khác. Học giả Hans Penth đã tóm của Tilok đã đƣa đến sự nổi lên của nền<br /> tắt sự phát triển đó nhƣ sau: Lan Na có một kinh tế Lan Na. Những mối quan hệ<br /> bộ máy quản lí phong kiến đƣơc tổ chức thƣơng mại gần gũi giữa Lan Na và Trung<br /> tốt; các dự án phát triển các vùng, liên Quốc vẫn đƣợc tiếp tục trong các thập niên<br /> vùng và cơ sở hạ tầng nhƣ nhƣ hệ thống tiếp theo.<br /> đƣờng sá, những con đƣờng lữ hành đƣợc Lan Na cũng duy trì trao đổi văn hoá<br /> xây dựng; các con đập, con kênh và bánh và thƣơng mại với các quốc gia láng giềng<br /> xe nƣớc lớn (luk) phục vụ mục đích tƣới khác nhƣ Miến Điện, Ayuthaya, Lansang<br /> tiêu đƣợc thực hiện; quân đội vững mạnh; và giữ vai trò là trung tâm xuất khẩu và<br /> thợ thủ công và kiến trúc sƣ điêu luyện; nhập khẩu quan trọng. Khi Lan Na bƣớc<br /> đông đảo các nhà sƣ có kiến thức uyên bác vào thời đại vàng son và trở thành một<br /> – họ đã viết ra những cuốn sách nổi tiếng quyền lực mang tính lãnh đạo, nhiều đặc<br /> và quý giá; tỉ lệ những ngƣời biết chữ cao, trƣng văn hoá và thành tựu của nó đƣợc<br /> bởi vì hầu hết những ngƣời đàn ông trẻ truyền sang các khu vực láng giềng nhƣ<br /> thƣờng vào chùa làm sƣ và học tập trong chữ viết, phật giáo, kiến trúc điêu khắc…<br /> một thời gian; nhiều thầy thuốc giỏi; luật những nơi mà Lan Na từ xƣa đã có quan hệ<br /> pháp và phép tắc đƣợc biên soạn rõ ràng, gần gũi. Luang Prabang (Lan Chang),<br /> trong đó dành nhiều chỗ cho sự phát triển Chiang Tung (vùng đất của ngƣời Thái<br /> cá nhân; các loại thuế vừa phải và nhà Khün, ở cực đông các tiểu quốc Shan),<br /> nƣớc giới hạn việc lao động nghĩa vụ cho Chiang Rung (vùng đất của ngƣời Thái Lü,<br /> các vƣơng công quý tộc. Nhà vua và các Sípsong Panna) cũng tiếp nhận chữ<br /> hoàng tử có quyền lực tuyệt đối nhƣng Dhamma (chữ Tham) và Phật giáo từ Lan<br /> thƣờng xuyên hỏi ý kiến rộng rãi của các Na. Từ đó, miền bắc Thái Lan, tây bắc<br /> quan lại và nhà sƣ. Những ngƣời bình dân Lào, phần đông bắc Miến Điện và vùng tây<br /> thích thú với cảnh tự do cá nhân(19). Tất cả bắc Trung Quốc hình thành một khu vực<br /> <br /> 58<br /> trải rộng với một nền văn hoá tƣơng đồng - Phật giáo - học thuyết đƣợc các vua Lan<br /> “Nền văn hoá của khu vực chữ viết Na lựa chọn. Trở lại, Phật giáo trở thành<br /> Dhamma”(21). Sự tƣơng đồng này vẫn còn nền tảng tƣ tƣởng chính thống để các vua<br /> tồn tại cho đến ngày hôm nay. chúa Lan Na sử dụng nhằm giáo hoá và cai<br /> Sau năm 1525, Lan Na dần suy yếu, trị nhân dân trong một chuẩn mực đạo đức<br /> rồi từ giữa thế kỉ XVI trở đi, Lan Na trở và trật tự mà bản thân giáo lí Phật giáo đã<br /> thành đối tƣợng xâm lƣợc của các nƣớc hàm chứa và đƣợc cổ suý, hợp pháp hoá<br /> láng giềng hùng mạnh hơn nhƣ Miến Điện, trên toàn bộ vƣơng quốc bằng quyền lực<br /> Ayuthaya, Lansang. chính trị của vị vua. Truyền thống văn hoá<br /> 3. MỘT VÀI KẾT LUẬN hồn linh của ngƣời Thái kết hợp với nền<br /> Dựa trên thành quả của một nửa thế kỉ minh Phật giáo Mon đã đƣa đến sự hoà hợp<br /> tạo lập vƣơng quốc, Lan Na dần dần phát văn hoá - dân tộc tại đây và nền tảng văn<br /> triển thành một vƣơng quốc lớn mạnh hoá mới đó đã tạo nên “lực đẩy” mạnh mẽ,<br /> không chỉ ở việc lãnh thổ đƣợc mở rộng để đến nửa sau thế kỉ XV Lan Na trở thành<br /> mà còn khả năng gây ảnh hƣởng chính trị một trong những trung tâm Phật giáo lớn<br /> của nó ra các quốc gia láng giềng. Phạm vi của thế giới lúc bấy giờ. Quả thực, Phật<br /> lãnh thổ và quyền lực của nó ở thời kì đỉnh giáo trở thành hệ tƣ tƣởng độc tôn đối với<br /> cao quyền lực vƣợt ra ngoài phạm vi 8 tỉnh thần dân và giai cấp thống trị, tác động đến<br /> ở miền Bắc Thái Lan ngày nay (gồm 11 mọi mặt đời sống của ngƣời dân, tạo sự<br /> tiểu quốc Shan ở thƣợng Miến Điện, tiến bộ vƣợt bậc về văn hoá, biến Lan Na<br /> Sipsong Panna, và Sukhothai ở phía Nam). thành một quốc gia văn hoá - văn minh<br /> Có thể đánh giá, vào thế kỉ XV và đầu thế Phật giáo.<br /> kỉ XVI, vƣơng quốc Lan Na hoàn toàn có Với sức sống mạnh mẽ của một đất<br /> thể sánh vai cùng các cƣờng quốc nƣớc đang trỗi dậy, Lan Na đã truyền bá<br /> Ayuthaya, Đại Việt, Miến Điện, Lào trên nhiều đặc trƣng văn hoá và thành tựu của<br /> nhiều phƣơng diện. Lan Na là một trong nó ra các nƣớc láng giềng nƣớc, đóng góp<br /> các chủ thể chính ở Đông Nam Á lục địa. xứng đáng vào sự phát triển chung về văn<br /> Vì vậy, sự hình thành và phát triển của Lan hoá khu vực, nhất là vùng cực bắc Đông<br /> Na không chỉ góp phần to lớn tạo nên một Nam Á - vùng đất tiếp giáp biên giới<br /> bƣớc tiến dài của Thái nói chung trong việc Myanma - Thái Lan - Trung Quốc - Lào<br /> “chủ hoá” vùng đất phía Bắc bán đảo hiện nay. Ngƣời Shan ở vùng thƣợng Miến,<br /> Trung Ấn, mà còn trở thành một trong 3 ngƣời Lü, ngƣời Khün ở miền Nam Trung<br /> chủ thể (còn có Sukhothai, Ayuthaya) để Hoa và cả ngƣời Lào là những ngƣời tự<br /> lập nên đất nƣớc Thái Lan hiện đại. nguyện tiếp nhận ảnh hƣởng này, nhất là<br /> Hệ thống chính trị, kinh tế, văn hoá của chữ viết và Phật giáo.<br /> Lan Na có mối quan hệ hết sức mật thiết Vƣợt qua hơn nửa thiên niên kỉ lịch sử<br /> với tôn giáo (Phật giáo), chúng tác động và đầy biến động, dấu ấn huy hoàng của nền<br /> ảnh hƣởng qua lại lẫn nhau. Ý thức về việc văn hoá Lan Na vẫn còn in đậm và tiếp tục<br /> cần một công cụ tinh thần để cai trị đất duy trì ảnh hƣởng ở miền Bắc Thái Lan và<br /> nƣớc của các nhà cầm quyền Lan Na đã các khu vực phụ cận.<br /> đƣa đến sự phát triển mạnh mẽ tƣ tƣởng<br /> <br /> <br /> 59<br /> Chú thích:<br /> (1)<br /> Ngƣời Yuan là thuật ngữ mà ngƣời Miến Điện và ngƣời Xiêm dùng để gọi ngƣời Thái<br /> sống ở Lan Na.<br /> (2)<br /> Xem Alexander B. Griswold, and Prasert na Nagara (1977), “The Judgements of King<br /> Man Ray’: Epigraphic and Historical Studies No. 17. Journal of the Siam Society, Vol. 65,<br /> Part 1, p. 137-160.<br /> (3)<br /> Ngƣời Khün và ngƣời Lü là những cƣ dân nói tiếng Thái, có mối quan hệ rất gần gũi với<br /> ngƣời Yuan về ngôn ngữ, chữ viết và tôn giáo. Ngƣời Shan thuộc một nhóm khác, khác 3<br /> nhóm ngƣời kia về đặc trƣng văn hoá và ngôn ngữ.<br /> (4)<br /> Xem Đặng Văn Chƣơng, Trần Đình Hùng, Vai trò của Mangrai trong lịch sử Lan Na,<br /> Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 4 (2009).<br /> (5)<br /> Volker Grabowsky (2004), The Northern Tai Polity of Lan Na (Babai-Dadian) Between<br /> the Late 13th to Mid-16th Centuries: Internal Dynamics and Relations with Her<br /> Neighbours, Asia Research Institute, No.17, pp. 9.<br /> (6)<br /> David K Wyatt, Aroonrut Wichienkeeo (1995), The Chiang Mai Chronicle, CM<br /> Silkworm Books, p. 62-63.<br /> (7)<br /> Ở Lan Na, chùa đƣợc chia làm hai loại tuỳ thuộc vào vị trí đặt chùa ngay trong khu dân<br /> cƣ hay cách xa nó (ít nhất, theo lí thuyết, là 500 chiều dài cây cung). Những vị sƣ ở các<br /> chùa đóng tại khu dân cƣ đƣợc gọi là những ngƣời cƣ trú ở thành phố (city dwellers,<br /> nagaravās); những nhà sƣ ở các chùa xa khu dân cƣ, nhóm này đông đảo hơn, đƣợc gọi là<br /> những ngƣời cƣ trú ở rừng (forest dwellers - arannavāsī).<br /> (8)<br /> Micheal Vickery cho rằng sau khi trở thành một bộ phận của Lan Na, Lamphun vẫn giữ<br /> vai trò là trung văn hoá - tôn giáo của vƣơng quốc mới (không phải Chiang Mai) ít nhất<br /> cho đến đầu thế kỉ XVI. (Xem Michael Vickery (2003), Cambodia and its neighbors in the<br /> 15th century, Asia Research Institute, Singapore, p.30-31).<br /> (9)<br /> Volker Grabowsky (2004), đã dẫn, tr. 11.<br /> (10)<br /> David K Wyatt, Aroonrut Wichienkeeo (1995), sđd, tr.65-66.<br /> (11<br /> ) Hans Penth (1994), A Brief History of Lan Na: Civilizations of North Thailand, CM<br /> Silkworm Books, p.39.<br /> (12)<br /> David K Wyatt, Aroonrut Wichienkeeo (1995), sđd, tr. 71.<br /> (13)<br /> Geoff Wade (translator) (2008), Southeast Asia in the Ming Shi-lu: an open access<br /> resource, Singapore: Asia Research Institute and the Singapore E-Press, National<br /> University of Singapore, p.379-395.<br /> (14)<br /> Ratanapañña (1968), The Sheaf of Garlands of the Epochs of the Conqueror, being a<br /> translation of Jinakalamalipakaranam (translated by N. A. Jayawickrama), Pali Text<br /> Society, London, pp.133-134.<br /> (15)<br /> Volker Grabowsky (2004), sđd, pp.16.<br /> (16)<br /> Bòrommatrailokanat có nghĩa là “Trailok - vua vũ trụ, người bảo vệ của ba thế giới”.<br /> <br /> <br /> 60<br /> (17)<br /> Ratanapañña (1968), sđd, p.139.<br /> (18)<br /> Ratanapañña (1968), sđd, tr.153.<br /> (19)<br /> Hans Penth (1994), sđd, tr.145-146.<br /> (20)<br /> Sun Laichen (2003), “Military Technology Transfers from Ming China and the<br /> Emergence of Northern Mainland Southeast Asia (c. 1390–1527).” Journal of Southeast<br /> Asian Studies, Vol. 34, No. 3, p. 495-517.<br /> (21)<br /> Hans Penth (1994), sđd, tr.59.<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> <br /> 1. Đặng Văn Chƣơng, Trần Đình Hùng (2009), Vai trò của Mangrai trong lịch sử Lan<br /> Na, Tạp chí Nghiên cứu Đông Á, số 4.<br /> 2. Alexander B. Griswold, Prasert na Nagara (1977), “The Judgements of King Man<br /> Ray’: Epigraphic and Historical Studies No. 17. Journal of the Siam Society, Vol. 65,<br /> Part 1.<br /> 3. Volker Grabowsky (2004), The Northern Tai Polity of Lan Na (Babai-Dadian)<br /> Between the Late 13th to Mid-16th Centuries: Internal Dynamics and Relations with<br /> Her Neighbours, Asia Research Institute, No.17.<br /> 4. David K Wyatt, Aroonrut Wichienkeeo (1995), The Chiang Mai Chronicle, CM<br /> Silkworm Books.<br /> 5. Michael Vickery (2003), Cambodia and its neighbors in the 15th century, Asia<br /> Research Institute, Singapore.<br /> 6. Hans Penth (1994), A Brief History of Lan Na: Civilizations of North Thailand, CM<br /> Silkworm Books.<br /> 7. Geoff Wade (translator) (2008), Southeast Asia in the Ming Shi-lu: an open access<br /> resource, Singapore: Asia Research Institute and the Singapore E-Press, National<br /> University of Singapore.<br /> 8. Ratanapañña (1968), The Sheaf of Garlands of the Epochs of the Conqueror, being a<br /> translation of Jinakalamalipakaranam (translated by N. A. Jayawickrama), Pali Text<br /> Society, London.<br /> 9. Sun Laichen (2003),“Military Technology Transfers from Ming China and the<br /> Emergence of Northern Mainland Southeast Asia (c. 1390–1527)” Journal of<br /> Southeast Asian Studies, Vol. 34, No. 3.<br /> <br /> <br /> * Nhận bài ngày 2/7/2011. Sửa chữa xong 28/3/2012. Duyệt đăng 3/4/2012.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 61<br />