Về sự biến đổi mô hình phong tục hôn nhân ở châu thổ sông Hồng qua mấy thập niên gần đây

28 X· héi häc sè 2 (82), 2003<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> VÒ sù biÕn ®æi m« h×nh phong tôc h«n nh©n<br /> ë ch©u thæ s«ng Hång<br /> qua mÊy thËp niªn gÇn ®©y<br /> <br /> Mai V¨n Hai & ng« ngäc th¾ng<br /> <br /> <br /> T×m hiÓu vÒ phong tôc h«n nh©n ë n−íc ta, trong t¸c phÈm V¨n hãa häc, §oµn<br /> V¨n Chóc viÕt: “NÕu so víi ngµy nay, kÓ c¶ nghi thøc phong tôc, nghi thøc h«n nh©n<br /> ë n−íc ta h»ng xuyªn n»m trªn ®−êng biÕn ®æi phï hîp víi tiÕn bé x· héi” [1 ; 119].<br /> §iÒu nµy cã nghÜa lµ, gi÷a phong tôc h«n nh©n vµ biÕn ®æi x· héi lu«n cã mèi quan<br /> hÖ chÆt chÏ víi nhau, qua phong tôc h«n nh©n cã thÓ h×nh dung ra sù biÕn ®æi x· héi<br /> vµ ng−îc l¹i. Theo sù gîi më cña nhµ nghiªn cøu l·o thµnh, trong bµi viÕt nµy chóng<br /> t«i thö gîi l¹i mét sè m« h×nh phong tôc h«n nh©n ë vïng ch©u thæ s«ng Hång trong<br /> kho¶ng thêi gian tõ tr−íc cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ®Õn n¨m 1986 - n¨m më<br /> ®Çu cho sù nghiÖp §æi míi - víi hy väng gãp phÇn nhËn thøc vÒ sù biÕn ®æi x· héi ë<br /> n−íc ta trong nöa thÕ kû võa qua.<br /> CÇn nãi ngay lµ, do tÝnh chÊt lu«n vËn ®éng vµ biÕn ®æi trong kh«ng gian vµ<br /> thêi gian cña viÖc h«n nh©n nãi chung, nªn chóng t«i kh«ng cã tham väng th©u tãm<br /> mäi kiÓu lo¹i m« h×nh ë c¶ ba miÒn ®Êt n−íc, cµng kh«ng d¸m l¹m bµn ®Õn c¸c m«<br /> h×nh cña nhiÒu d©n téc anh em, mµ chØ xin dõng l¹i ë ba m« h×nh ®−îc thùc thao mét<br /> c¸ch réng r·i nhÊt cña c¸c c− d©n ng−êi ViÖt vïng ch©u thæ s«ng Hång mµ th«i. Ba<br /> m« h×nh Êy lµ:<br /> 1. M« h×nh tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945, t−¬ng øng víi mét x· héi<br /> n«ng nghiÖp, phong kiÕn nöa thuéc ®Þa.<br /> 2. M« h×nh tõ 1945 ®Õn 1959, øng víi thÓ chÕ d©n chñ céng hßa. M« h×nh nµy<br /> diÔn ra trong suèt nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p (1946-1954), tiÕp ®ã lµ thêi<br /> kú kh«i phôc kinh tÕ vµ b¾t ®Çu ®Æt c¬ së cho mét x· héi míi ë miÒn B¾c: x· héi x·<br /> héi chñ nghÜa.<br /> 3. M« h×nh cña thêi kú mµ trªn s¸ch b¸o vÉn quen gäi lµ “thêi kú bao cÊp”.<br /> Ngoµi c¸c nhiÖm vô chÝnh trÞ - x· héi chung, trong viÖc h«n h©n ë thêi kú nµy cÇn ghi<br /> nhËn hai sù kiÖn quan träng lµ LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh cña n−íc ViÖt Nam d©n<br /> chñ céng hßa, c«ng bè ngµy 13/01/1960 lµ LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh cña n−íc Céng<br /> hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, c«ng bè ngµy 29/12/1986.<br /> Trong viÖc xem xÐt ba m« h×nh phong tôc h«n nh©n trªn ®©y, chóng t«i còng<br /> kh«ng cã ý ®Þnh bao qu¸t toµn bé vÊn ®Ò, mµ xin h¹n chÕ ë mÊy ph−¬ng diÖn chóng<br /> t«i cho lµ cã mèi quan hÖ chÆt chÏ nhÊt ®Þnh ®èi víi sù biÕn ®æi cña ®êi sèng kinh tÕ -<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Mai V¨n Hai & Ng« Ngäc Th¾ng 29<br /> <br /> x· héi nãi chung, ®ã lµ: c¸c nghi thøc trong h«n nh©n; tÝnh chÊt cña c¸c mèi quan hÖ<br /> x· héi vµ møc ®é chi phÝ vÒ kinh tÕ - vËt chÊt cña h«n nh©n.<br /> D−íi ®©y xin tr×nh bµy tõng m« h×nh mét.<br /> I. M« h×nh tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945<br /> Tr−íc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945, c¸c c− d©n ng−êi ViÖt ë ch©u thæ s«ng<br /> Hång chñ yÕu sèng trong trËt tù cña mét x· héi n«ng nghiÖp, thuéc ®Þa nöa phong<br /> kiÕn, víi nghÒ nghiÖp chÝnh lµ trång lóa n−íc. C«ng th−¬ng nghiÖp, giao th«ng vËn<br /> t¶i vµ ®« thÞ ®Òu ch−a ph¸t triÓn. Ng−êi d©n th× quen sèng trong c¸c ng«i lµng cã cã<br /> lòy tre khÐp kÝn, Ýt giao l−u víi thÕ giíi bªn ngoµi. Trong bèi c¶nh ®ã, viÖc h«n nh©n<br /> nh×n chung vÉn tu©n theo phong tôc cæ truyÒn, trong ®ã bao gåm s¸u hÖ thèng nghi<br /> thøc chÝnh (cßn gäi lµ lôc lÔ): 1. LÔ n¹p th¸i; 2. LÔ vÊn danh; 3. LÔ n¹p c¸t; 4. LÔ n¹p<br /> tÖ; 5. LÔ thØnh kú; 6. LÔ th©n nghªnh. Trong mçi hÖ thèng nghi thøc nµy l¹i bao gåm<br /> nhiÒu nghi tiÕt nhá h¬n. Ch¼ng h¹n, trong lÔ sau cïng lµ LÔ th©n nghªnh gåm cã: lÔ<br /> nhµ thê hä vî; lÔ l¹y sèng «ng bµ, bè mÑ vî; lÔ r−íc d©u (tøc lÔ vu quy); lÔ nhµ thê vµ<br /> gia tiªn bªn chång; lÔ l¹y sèng «ng bµ, bè mÑ chång; lÔ t¬ hång (®Ó t¹ ¬n NguyÖt L·o<br /> xe duyªn); råi tiÖc c−íi, mõng c−íi; lÔ hîp cÈn (cho ®«i t©n lang ¨n cïng mét m©m,<br /> uèng cïng mét chÐn r−îu); lÔ ®éng phßng; lÔ nhÞ hû v.v..<br /> VÒ nguyªn t¾c, s¸u hÖ thèng nghi thøc nµy lµ b¾t buéc cho mäi cuéc h«n<br /> nh©n. “Lôc lÔ bÊt tri, trinh n÷ bÊt hµnh” - nghÜa lµ nÕu kh«ng hiÓu vµ kh«ng thùc<br /> hµnh ®ñ s¸u lÔ ®Çy ®ñ th× ng−êi g¸i trinh sÏ kh«ng vÒ nhµ chång.<br /> Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, m« h×nh “lôc lÔ” nµy kh«ng ph¶i ®−îc ¸p dông triÖt<br /> ®Ó cho tÊt c¶ mäi tÇng líp, mäi nhãm x· héi kh¸c nhau. Theo cô §µo Duy Anh, trong<br /> s¸u lÔ Êy th× tïy theo hoµn c¶nh cô thÓ ng−êi ta cã thÓ gi¶m bít mÆt nµy hay mÆt<br /> kh¸c cho thÝch hîp vµ ®ì tèn kÐm. Bëi vËy, cã thÓ gäi chung cho m« h×nh nµy lµ m«<br /> h×nh lôc lÔ rót gän (m« h×nh I).<br /> Ng−êi x−a quan niÖm “h«n nh©n lµ viÖc chung cña gia téc, chø kh«ng ph¶i<br /> viÖc riªng cña con c¸i” [2 ; 77]. ChÝnh v× vËy, tiÕn tr×nh cña phong tôc h«n nh©n liªn<br /> quan ®Õn rÊt nhiÒu ng−êi, tõ trong gia ®×nh, téc hä ®Õn lµng n−íc, t¹o thµnh nhiÒu<br /> mèi quan hÖ x· héi kh¸c nhau, mµ quan hÖ nµo còng mang tÝnh ¸p ®Æt, thiÕu d©n<br /> chñ. Cã thÓ h×nh dung vÒ tiÕn tr×nh nµy nh− sau. Khi mét gia ®×nh nµo ®ã muèn t×m<br /> ng−êi “n©ng kh¨n söa tói” cho con th× viÖc ®Çu tiªn lµ ph¶i bµn b¹c gi÷a cha mÑ vµ<br /> con c¸i, trong ®ã quyÒn quyÕt ®Þnh bao giê còng thuéc vÒ cha mÑ. «ng NguyÔn V¨n<br /> Huyªn, trong c«ng tr×nh Gãp phÇn nghiªn cøu v¨n hãa ViÖt Nam, ®· viÕt: “Cha mÑ<br /> quyÕt ®Þnh, con c¸i chØ cã nghe theo. T×nh yªu gi÷a c« d©u vµ chó rÓ kh«ng quan<br /> träng. NÕu ng−êi con kh«ng b»ng lßng ng−êi chång hay ng−êi vî mµ bè mÑ t×m cho,<br /> th× chØ cã mét c¸ch hµnh ®éng, ®ã lµ bá nhµ ®i. Lóc ®ã ng−êi con bÞ xem lµ ®øa con<br /> béi b¹c, vµ cha mÑ cã thÓ truÊt quyÒn thõa kÕ cña anh ta” [3; 567].<br /> Sau quyÕt ®Þnh cña cha mÑ lµ viÖc t×m ng−êi lµm mèi. «ng mèi hoÆc bµ mèi<br /> ph¶i lµ ng−êi ®· cã tuæi, ph¶i hiÓu biÕt c¶ hai bªn gia c¶nh, vµ nhÊt lµ ph¶i ¨n nãi<br /> giái. NÕu ng−êi lµm mèi lµ hä hµng hoÆc th©n b»ng cè h÷u cña bªn trai hoÆc bªn g¸i<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 30 VÒ sù biÕn ®æi m« h×nh phong tôc h«n nh©n ë ch©u thæ s«ng Hång ...<br /> <br /> th× viÖc mèi mai cµng thªm thuËn lîi. Bªn c¹nh ng−êi lµm mèi cßn cã c¶ ®«i bªn gia<br /> ®×nh vµ téc hä. Ch¼ng h¹n, h«m lµm lÔ n¹p th¸i, bè mÑ bªn nhµ trai ph¶i mang trÇu<br /> cau ®Õn nhµ g¸i th−a chuyÖn. §Õn h«m n¹p tÖ, ngoµi chó rÓ, ®oµn nhµ trai ph¶i cã<br /> tr−ëng téc (hoÆc ®¹i diÖn tr−ëng téc), cïng nh÷ng ng−êi th©n thiÕt mang lÔ vËt ®Õn<br /> nhµ g¸i. VÒ phÝa nhµ g¸i, ng−êi ta còng mêi tr−ëng téc, téc hä vµ b¹n bÌ ®Ó ®ãn nhµ<br /> trai, bµn b¹c vµ giao −íc.<br /> Nh−ng ch−a hÕt. ViÖc h«n nh©n x−a cßn ph¶i chó ý ®Õn mét mèi quan hÖ n÷a,<br /> ®ã lµ quan hÖ gi÷a ®«i bªn gia ®×nh c« d©u, chó rÓ víi céng ®ång n¬i hä sinh sèng.<br /> X−a kia, trong lµng x·, khi trai g¸i lÊy nhau th× giÊy gi¸ thó ch−a ®−îc coi träng<br /> (m·i ®Õn n¨m 1921 trë ®i, chÝnh quyÒn thuéc ®Þa Ph¸p míi ®−a vÊn ®Ò nµy vµo ®êi<br /> sèng), mµ quan träng h¬n lµ LÔ nép cheo. Cheo lµng vµ cç mêi lµng ®−îc coi nh− lµ sù<br /> b¶o ®¶m vÒ mÆt x· héi cho ®«i trai g¸i lÊy nhau.<br /> Nh÷ng nghi thøc r−êm rµ, vµ c¸c quan hÖ x· héi phøc t¹p nh− thÕ, cè nhiªn,<br /> ®· kÐo theo sù chi phÝ rÊt tèn kÐm vÒ mÆt kinh tÕ - vËt chÊt. Ch¼ng h¹n, vÒ nghi vËt<br /> h«n nh©n, s¸ch Thiªn nam d− h¹ tËp thêi Hång §øc (thÕ kû XV) chÐp:<br /> LÔ vËt ch¹m ngâ:<br /> - Nhµ giµu: 1 tÊm lôa, 1 con lîn, 2 nËm r−îu, 2 m©m cau, 2 m©m trÇu kh«ng.<br /> - Nhµ th−êng (còng nh− nhµ nghÌo tïy dïng): 1 con lîn, 2 nËm r−îu, 1 m©m<br /> cau, mét m©m trÇu kh«ng.<br /> LÔ vËt dÉn c−íi:<br /> - Nhµ giµu: 2 tÊm lôa mÇu, 10 quan tiÒn, 1 ®«i vßng b¹c, 1 chiÕc hép b»ng s¬n<br /> mµi, g−¬ng l−îc tïy dïng, 1 chiÕc hép b»ng ngµ, 1 chiÕc hép b»ng gç th¬m, 3 con lîn,<br /> 10 nËm r−îu, 6 m©m cau, 6 m©m trÇu kh«ng<br /> - Nhµ th−êng (còng nh− nhµ nghÌo tïy dïng): 1 tÊm lôa mÇu, 5 quan hoÆc 3<br /> quan tiÒn, 1 ®«i c©y nÕn b»ng b¹c, 1 chiÕc hép b»ng s¬n mµi, 2 con lîn, 8 nËm r−îu, 4<br /> m©m cau, 4 m©m trÇu kh«ng [4; 294-250]<br /> Bªn c¹nh nh÷ng nghi vËt trªn, trong nghi tr×nh cña m« h×nh phong tôc h«n<br /> nh©n tr−íc 1945 cßn cã biÕt bao nh÷ng tôc lÖ nÆng nÒ kh¸c nh− th¸ch c−íi, trao cña<br /> håi m«n, råi tôc xªu tÕt, cç bµn, tôc lan nhai (ch¨ng d©y c¶n ®−êng), mõng ®ì, v.v..<br /> mµ tôc lÖ nµo cïng kh«ng ®¬n gi¶n. Ch¼ng h¹n, ®èi víi viÖc th¸ch c−íi, §µo Duy Anh<br /> viÕt: “ViÖc g¶ chång cho con th× tõ x−a ®· thµnh viÖc b¸n con g¸i ®Ó lÊy tiÒn, cho nªn<br /> nhiÒu nhµ g¸i th¸ch c−íi rÊt cao, mµ ®ßi cho ®−îc ®ñ tiÒn ®ñ lÔ c−íi míi chÞu cho<br /> c−íi” [2; 133]. Cßn víi tôc mõng ®ì, NguyÔn V¨n Huyªn ghi: “…®èi víi chó rÓ, ®å<br /> mõng gåm nh÷ng c©u ®èi ®−îc thªu trªn trªn ®o¹n, chÌ, ph¸o, giÊy bót; cßn ®èi víi c«<br /> d©u th× cã chÌ, cau, b¸nh kÑo, ®å dïng n÷ c«ng, ®å trang ®iÓm…” [3; 570].<br /> Nh×n chung, ë m« h×nh phong tôc h«n nh©n tr−íc 1945, tõ c¸c nghi thøc ®Õn<br /> quan hÖ x· héi vµ møc ®é chi phÝ vÒ vÒ mÆt kinh tÕ vËt chÊt tÊt c¶ ®Òu rÊt nÆng nÒ<br /> vµ tèn kÐm, t¹o thµnh mét thø ch−íng ng¹i rÊt khã v−ît qua, mµ hÖ qu¶ cña nã lµ<br /> lµm cho nhiÒu gia ®×nh, nhÊt lµ nh÷ng gia ®×nh nghÌo, l©m vµo c¶nh v« cïng khèn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Mai V¨n Hai & Ng« Ngäc Th¾ng 31<br /> <br /> ®èn. ChÝnh v× vËy, tõ x−a ®Õn nay, kh«ng Ýt ng−êi ph¶i lªn tiÕng chØ trÝch ®èi víi c¸c<br /> hñ tôc nµy. Tõ cuèi thÕ kû XVIII, Ph¹m §×nh Hæ trong t¸c phÈm Vò trung tïy bót,<br /> ®· viÕt: “§Õn lóc thµnh h«n, nhµ trai th−êng mêi c¶ hä ®i theo, ng−êi con g¸i vÒ nhµ<br /> chång th× c¶ hä nhµ g¸i cïng ®i tiÔn, bµy ra hµnh nghi phôc søc, ¨n uèng linh ®×nh,<br /> chØ cèt sü diÖn mét lóc ë tr−íc m¾t. Cã kÎ võa c−íi xong th× ruéng n−¬ng ®· b¸n<br /> s¹ch” [5 ; 54]. Phan KÕ BÝnh, trong ViÖt Nam phong tôc, còng ghi nhËn lµ “l¾m ng−êi<br /> mÖt qu¸, kh«ng ®em ®ñ tiÒn kh«ng nghe, lµm cho sui gia o¸n ghÐt nhau còng v× ®ã.<br /> V¶ l¹i, chÑt ng−êi ta qu¸, ng−êi ta còng ph¶i miÔn c−ìng ®i vay m−în mµ lo xong<br /> viÖc, råi th× c¸i nî Êy, cã khi con m×nh vÒ nhµ chång l¹i ph¶i nai l−ng cè søc mµ lµm<br /> tr¶ nî” [6 ; 61-62]<br /> II. M« h×nh tõ n¨m 1945 ®Õn 1959<br /> Cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ®· xãa bá chÕ ®é thuéc ®Þa nöa phong kiÕn,<br /> ®−a n−íc ta b−íc vµo mét kû nguyªn míi: kû nguyªn ®éc lËp, d©n téc vµ d©n chñ.<br /> MÆc dï sau 1945 ®Êt n−íc ph¶i tr¶i qua cuéc chiÕn tranh vÖ quèc kÐo dµi 9 n¨m,<br /> song mét chÕ ®é míi ®· ®−îc thiÕt lËp. Theo ®ã c¸c gi¸ trÞ, chuÈn mùc cña mét lèi<br /> sèng míi c¶ vÒ kinh tÕ, v¨n hãa vµ phong tôc còng ®−îc h×nh thµnh. KhÈu hiÖu x©y<br /> dùng “®êi sèng míi” khÝch lÖ mäi thµnh viªn x· héi tù nguyÖn rò bá nh÷ng g× lµ l¹c<br /> hËu, lçi thêi cña nÕp sèng cæ truyÒn tõ xa x−a.<br /> Trong kh«ng khÝ trµn ®Çy tÝnh c¸ch m¹ng Êy, c¸c nghi thøc h«n lÔ ®· cã sù<br /> biÕn ®æi quan träng. D−êng nh− mäi nghi thøc r−êm rµ nhuèm mÇu mª tÝn dÞ ®oan<br /> nh− LÔ so tuæi, LÔ t¬ hång … ®Òu bÞ b·i bá. Mäi ng−êi, nhÊt lµ c¸c nam thanh n÷ tó,<br /> kh«ng mÊy ai cßn tin cã «ng T¬, bµ NguyÖt. Còng kh«ng cã c¸c bËc cha mÑ, chó b¸c,<br /> c« d× nµo cßn nì Ðp duyªn ®«i løa chØ v× kh«ng “m«n ®¨ng hé ®èi” hay “kh«ng hîp<br /> tuæi”. Cuéc sèng míi lµm cho mäi ng−êi tin t−ëng vµo søc m¹nh cña b¶n th©n vµ<br /> céng ®ång h¬n lµ tin vµo bãi to¸n hay nh÷ng niÒm tin t«n gi¸o kh¸c. T−¬ng tù, lÔ l¹y<br /> sèng «ng bµ, cha mÑ vµo ngµy c−íi còng kh«ng cßn ®−îc ®Æt ra. C¸c bËc «ng bµ, cha<br /> mÑ ®Òu cã ý thøc s©u s¾c r»ng hä ®ang sèng trong mét ®Êt n−íc céng hßa, n¬i mµ mäi<br /> ng−êi ®Òu ®−îc t«n träng vµ cã quyÒn b×nh ®¼ng, nªn viÖc thùc thao theo nghi thøc<br /> “l¹y sèng” lµ kh«i hµi khã chÊp nhËn… V× vËy, tõ s¸u hÖ thèng nghi thøc (m« h×nh I),<br /> sang giai ®o¹n nµy m« h×nh phong tôc h«n nh©n ®· ®−îc gi¶n l−îc, chØ gi÷ l¹i cã ba<br /> nghi thøc chÝnh lµ: 1. lÔ ch¹m ngâ, 2. lÔ ¨n hái vµ 3. lÔ c−íi. Qu¶ thùc, ®©y lµ sù thay<br /> ®æi ®ét biÕn mang tÝnh c¸ch m¹ng ®èi víi phong tôc h«n nh©n trªn ®Êt n−íc ta.<br /> Ng−êi ta gäi m« h×nh nµy lµ m« h×nh tam lÔ (m« h×nh II).<br /> §Õn m« h×nh tam lÔ, cïng víi c¸c nghi thøc ®−îc rót gän, c¸c quan hÖ x· héi<br /> trong h«n nh©n còng ngµy cµng mang tÝnh d©n chñ nhiÒu h¬n. NÕu nh− tr−íc ®©y<br /> quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ con c¸i lµ “cha mÑ ®Æt ®©u con ngåi ®ã”, th× sau n¨m 1945<br /> quyÒn tù do yªu ®−¬ng cña thanh niªn ®· ®−îc t«n träng. Trong h«n nh©n hai ch÷<br /> “g¶ b¸n” ®· nhanh chãng trë thµnh x−a cò, cha mÑ vµ hä hµng chØ ®ãng vai trß lµ<br /> ng−êi gãp ý, cßn quyÒn quyÕt ®Þnh thuéc vÒ ®«i trÎ. ý thøc c«ng d©n cña n−íc ViÖt<br /> Nam míi gióp c¸c bËc phô huynh hiÓu r»ng mét khi con em hä ®Õn tuæi lËp gia thÊt,<br /> tøc ®· lµ c«ng d©n cña ®Êt n−íc, th× tù chóng kh¾c biÕt lùa chän “ý chung nh©n” cña<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 32 VÒ sù biÕn ®æi m« h×nh phong tôc h«n nh©n ë ch©u thæ s«ng Hång ...<br /> <br /> m×nh. Do ®ã, hä kh«ng cÇn vµ còng kh«ng thÓ can thiÖp qu¸ nhiÒu nh− tr−íc. Tuy<br /> nhiªn, b»ng kinh nghiÖm tõng tr¶i, hä vÉn quan t©m gióp ®ì vµ t×m c¸ch ph©n tÝch<br /> nh÷ng mÆt hay hoÆc dë cho ®«i trÎ ®Ó tr¸nh cho chóng ®õng v× qu¸ si mª mµ lÇm<br /> lÉn, dÉn ®Õn nh÷ng sai lÇm kh«ng ®¸ng cã.<br /> TÝnh chÊt d©n chñ cña m« h×nh h«n nh©n trong x· héi míi kh«ng chØ thÓ hiÖn<br /> ë quyÒn quyÕt ®Þnh mµ cßn ®−îc thÓ hiÖn rÊt râ ngay c¶ ë h«m tiÕn hµnh h«n lÔ. §¹i<br /> thÓ, vµo lóc cö hµnh LÔ thµnh h«n cña mét ®«i trÎ nµo ®ã, chi ®oµn thanh niªn kÕt<br /> hîp víi gia ®×nh ®Ó cïng ®øng ra tæ chøc. §Þa ®iÓm th−êng ®−îc chän ë mét n¬i c«ng<br /> céng. C¸c nhãm gia ®×nh, hä m¹c, l¸ng giÒng, b¹n bÌ ®Òu tù ®éng ®Õn ®ã tham dù vµ<br /> gãp vui. Trong buæi lÔ, c¸c ®¹i biÓu cña chÝnh quyÒn, ®oµn thÓ cïng ng−êi ®¹i diÖn<br /> cho hai bªn gia ®×nh ph¸t biÓu c«ng nhËn h«n lÔ, dÆn dß c« d©u chó rÓ “vui duyªn<br /> míi ®õng quªn nhiÖm vô”. Gãp vui cho buæi lÔ lµ c¸c tiÕt môc v¨n nghÖ: hß, h¸t, kÓ<br /> chuyÖn tiÕu l©m, ®«i khi cã c¶ nh÷ng tiÓu phÈm tù biªn tù diÔn. Tinh thÇn d©n chñ<br /> mµ x· héi míi mang l¹i ®· lµm cho h«n lÔ cña giai ®o¹n nµy trë nªn lµnh m¹nh vµ<br /> vui vÎ lªn rÊt nhiÒu.<br /> Víi sù tiÕn bé chung, c¸c khÝa c¹nh kinh tÕ - vËt chÊt trong h«n nh©n cña giai<br /> ®o¹n nµy còng gÇn nh− bÞ xãa bá. C¸c tôc lÖ cò nh− th¸ch c−íi, ®ßi cña håi m«n, nép<br /> cheo … bÞ ®¶ ph¸ vµ chÕ giÔu nh− nh÷ng viÖc lµm l¹c hËu, lçi thêi. §ã ®©y, nÕu ®¸m<br /> nµo cßn gi÷ c¸c tôc lÖ nµy th× còng chØ mang tÝnh chÊt t−îng tr−ng mµ th«i. Ngay c¶<br /> viÖc mõng ®ì - mét tôc lÖ mµ vÒ c¬ b¶n cã thÓ coi lµ “thuÇn phong mü tôc”, ®Õn giai<br /> ®o¹n nµy còng cã sù thay ®æi theo chiÒu h−íng gi¶m bít sù xa hoa ®Ó t¨ng c−êng tÝnh<br /> chÊt thiÕt thùc. NÕu ë m« h×nh I, nghi vËt mõng h«n lÔ th−êng lµ thãc, tiÒn, chÌ, ph¸o,<br /> c©u ®èi, trÇu cau, ®å n÷ c«ng, ®å trang søc th× sang giai ®o¹n nµy ng−êi ta thay b»ng<br /> nh÷ng vËt dông gi¶n dÞ mµ thiÕt thùc gióp cho viÖc t¹o lËp mét gia ®×nh míi nh−<br /> xoong, nåi, chËu röa mÆt, phÝch n−íc nãng, quÇn ¸o trÎ con, v.v… Cßn c¸c nghi vËt gi¸<br /> thó kh¸c th× ®óng nh− mét nhµ nghiªn cøu ®· viÕt lµ “hÇu nh− ®−îc xãa bá” [1 ; 198].<br /> Mét ®iÒu cÇn ghi nhËn ë ®©y lµ nhËn thøc chung cña x· héi lóc nµy rÊt ®ång t×nh<br /> víi m« h×nh phong tôc h«n nh©n míi - mét m« h×nh võa trang träng, lµnh m¹nh võa vui<br /> vÎ vµ tiÕt kiÖm. H¬n bao giê hÕt, c¸c c«ng d©n cña x· héi míi hiÓu r»ng trong h«n nh©n<br /> h¹nh phóc cña ®«i løa míi lµ ®iÒu quan träng; cßn viÖc ph« tr−¬ng h×nh thøc, bµy vÏ cç<br /> bµn võa vÊt v¶, tèn kÐm, l¹i kh«ng phï hîp víi nh÷ng g× mµ chÕ ®é míi ®ang mong<br /> muèn x©y dùng. Qu¶ lµ c¸c biÓu thÞ cña m« h×nh phong tôc h«n nh©n d−íi chÝnh thÓ míi<br /> ®· chiÕm phÇn −u th¾ng vµ trë thµnh chuÈn mùc trong ®êi sèng cña mçi ng−êi d©n còng<br /> nh− c¶ céng ®ång. §©y lµ mét cét mèc quan träng trong sù biÕn ®æi cña m« h×nh phong<br /> tôc h«n nh©n ë n−íc ta nãi chung, vµ ë vïng ch©u thæ s«ng Hång nãi riªng.<br /> III. M« h×nh nh÷ng n¨m 1960 - 1986<br /> Sang nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX, ®Êt n−íc ta chuyÓn qua mét giai ®o¹n<br /> míi: võa x©y dùng chñ nghÜa x· héi võa ®Êu tranh thèng nhÊt n−íc nhµ. Tõ th¸ng 8<br /> n¨m 1964, khi bän x©m l−îc b¾t ®Çu nÐm bom leo thang ra miÒn B¾c, c¶ n−íc l¹i<br /> sèng trong t×nh tr¹ng cã chiÕn tranh. KhÈu hiÖu “TÊt c¶ ®Ó ®¸nh th¾ng giÆc Mü x©m<br /> l−îc!” vang lªn nh− tiÕng kÌn xung trËn. T− t−ëng “Kh«ng cã g× quý h¬n ®éc lËp tù<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Mai V¨n Hai & Ng« Ngäc Th¾ng 33<br /> <br /> do!” cña B¸c Hå trë thµnh ch©n lý chung cña thêi ®¹i. Nh÷ng sù kiÖn chÝnh trÞ to lín<br /> ®ã ®· lµm thay ®æi vÒ c¬ b¶n mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. Riªng vÒ mÆt v¨n hãa<br /> vµ nÕp sèng, tõ th¸ng Giªng 1960 LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh cña n−íc ViÖt Nam d©n<br /> chñ céng hßa ®−îc ban hµnh. §©y lµ mét sù kiÖn cùc kú träng ®¹i trong lÜnh vùc h«n<br /> nh©n vµ gia ®×nh ë n−íc ta. §iÒu 8 cña luËt nµy ghi râ:<br /> “ViÖc kÕt h«n do ñy ban nh©n d©n x·, ph−êng, thÞ trÊn n¬i th−êng tró cña<br /> mét trong hai ng−êi kÕt h«n c«ng nhËn vµ ghi vµo sæ kÕt h«n theo nghi thøc do nhµ<br /> n−íc qui ®Þnh (…). Mäi nghi thøc kÕt h«n kh¸c ®Òu kh«ng cã gi¸ trÞ ph¸p lý” [8 ; 96].<br /> Sù ra ®êi cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh kh«ng chØ t¹o c¬ së ph¸p lý cho lÜnh<br /> vùc h«n nh©n vµ gia ®×nh mµ cßn ®¸nh dÊu sù chuyÓn ®æi tõ nÕp sèng theo tËp tôc<br /> cña x· héi n«ng nghiÖp sang nÕp sèng theo ph¸p lý cña x· héi c«ng nghiÖp vµ hiÖn<br /> ®¹i. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, bªn c¹nh c¸c nghi thøc ph¸p lý, ng−êi d©n vÉn kh«ng<br /> quªn thùc thao c¸c nghi thøc theo phong tôc cæ truyÒn. Lý do s©u xa cña c¸ch øng xö<br /> nµy lµ ë chç, ngoµi t− c¸ch lµ c«ng d©n cña ®Êt n−íc, mçi ng−êi cßn lµ thµnh viªn cña<br /> mét gia ®×nh, téc hä, lµng x· hay mét ®¬n vÞ cô thÓ nµo ®ã. V× vËy, khi thùc hiÖn nghi<br /> thøc ph¸p lý lµ ng−êi ta thÓ hiÖn tr¸ch nhiÖm cña c«ng d©n ®èi víi ph¸p luËt cña nhµ<br /> n−íc; cßn khi thùc hiÖn nghi thøc phong tôc lµ thÓ hiÖn bæn phËn cña mét thµnh viªn<br /> ®èi víi nhãm x· héi mµ ng−êi ta së thuéc [1; 202-203].<br /> Nh− ®· nãi, m« h×nh phong tôc h«n nh©n giai ®o¹n nµy lµ m« h×nh ®−îc h×nh<br /> thµnh trong ®iÒu kiÖn chóng ta võa x©y dùng chñ nghÜa x· héi, võa ph¶i tiÕn hµnh<br /> cuéc chiÕn tranh vÖ quèc vÜ ®¹i. Lóc bÊy giê ®¹i ®a sè nam n÷ thanh niªn ®Òu cã mÆt<br /> ë nh÷ng n¬i nãng báng nhÊt cña cuéc chiÕn ®Êu, hä Ýt cã ®iÒu kiÖn ®Ó thùc thao c¸c<br /> nghi thøc h«n nh©n theo phong tôc cæ truyÒn. Thêi kú 1964 - 1975, cã nhiÒu anh bé<br /> ®éi tõ ®¬n vÞ vÒ, víi thêi gian nghØ phÐp h¹n hÑp trong ®«i ba ngµy, song hä vÉn ph¶i<br /> lµm xong c¸c c«ng viÖc rÊt quan träng cña ®êi ng−êi lµ t×m ng−êi yªu vµ tæ chøc h«n<br /> lÔ, ®Ó sau ®ã l¹i véi v· lªn ®−êng ra trËn. Còng cã nhiÒu ®«i, do cïng ë trong mét ®éi<br /> d©n qu©n, nªn ®· tæ chøc lÔ thµnh h«n cña m×nh bã gän trong mét buæi tèi, ®Ó sím<br /> h«m sau c¶ c« d©u chó rÓ ®Òu cã mÆt trªn hµo trùc chiÕn. Tõ 1968 trë ®i, ë nhiÒu ®Þa<br /> ph−¬ng, chÝnh quyÒn cßn cã s¸ng kiÕn ®øng ra tæ chøc lÔ thµnh h«n tËp thÓ cho 4-5<br /> thËm chÝ 6-7 ®«i trong cïng mét lóc. Trong hoµn c¶nh ®Æc biÖt ®ã, tõ ba lÔ cña m«<br /> h×nh II, ®Õn thêi ®iÓm nµy, ng−êi ta ®· rót gän h¬n n÷a b»ng c¸ch chØ gi÷ l¹i lÔ c−íi,<br /> cßn hai lÔ ¨n d¹m vµ ¨n hái ®−îc dån l¹i lµm mét. ChÝnh v× vËy, m« h×nh nµy cßn<br /> ®−îc gäi lµ m« h×nh tam lÔ rót gän (m« h×nh III).<br /> Còng do hoµn c¶nh chiÕn tranh nªn c¸c mèi quan hÖ x· héi, kÓ c¶ c¸c quan hÖ<br /> x· héi trong h«n nh©n, ®· cã sù thay ®æi rÊt lín. Trong nh÷ng n¨m th¸ng gian lao vµ<br /> vÜ ®¹i nµy, c¸c kh¸i niÖm lín nh− Tæ quèc, §¶ng, Nh©n d©n næi lªn bao cho¸n vµ<br /> chiÕm vÞ trÝ trung t©m trong suy nghÜ, t×nh c¶m vµ hµnh ®éng cña mçi ng−êi, ng−êi<br /> ta s½n sµng hi sinh mäi lîi Ých c¸ nh©n v× lîi Ých chung cña céng ®ång vµ cña d©n téc.<br /> Trong cuéc sèng hµng ngµy, mçi c¸ nh©n dÒu khuÊt lÊp sau tËp thÓ vµ céng ®ång,<br /> mçi vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra th× kh«ng ph¶i lµ c¸ nh©n hay gia ®×nh, mµ tËp thÓ míi lµ<br /> chñ thÓ cã vai trß quyÕt ®Þnh.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 34 VÒ sù biÕn ®æi m« h×nh phong tôc h«n nh©n ë ch©u thæ s«ng Hång ...<br /> <br /> Vai trß quyÕt ®Þnh cña tËp thÓ ®èi víi lÜnh vùc h«n nh©n còng ®· ®−îc nhiÒu<br /> ng−êi nãi ®Õn. Ng−êi ta thÊy r»ng nÕu ë m« h×nh II, chÝnh quyÒn vµ ®oµn thÓ míi chØ<br /> lµ ng−êi gióp ®ì c« d©u chó rÓ h«m tæ chøc h«n lÔ, th× ë giai ®o¹n nµy, vai trß cña hä<br /> ®−îc in dÊu Ên vµo suèt c¶ tiÕn tr×nh cña mçi cuéc h«n nh©n. §èi víi nhãm thanh<br /> niªn ngoµi biªn chÕ nhµ n−íc, dï sinh sèng ë ®« thÞ hay n«ng th«n, khi lùa chän<br /> ng−êi b¹n ®êi, mçi ng−êi ®Òu ph¶i b¸o c¸o víi chi bé hay chi ®oµn, n¬i m×nh ®ang<br /> sinh ho¹t. Víi nhãm thanh niªn lµ bé ®éi hay c«ng nh©n, viªn chøc, yªu cÇu ®ã cµng<br /> chÆt chÏ h¬n: khi quyÕt ®Þnh ®Æt vÊn ®Ò víi mét ng−êi nµo ®ã, hä ®Òu ph¶i b¸o c¸o, cã<br /> khi cßn ph¶i tr×nh c¶ lý lÞch cña ng−êi vî hoÆc chång t−¬ng lai ®Ó ®oµn thÓ vµ c¬<br /> quan cho ý kiÕn. NÕu ®−îc chÊp thuËn, hä míi cã giÊy giíi thiÖu ®Õn ñy ban nh©n<br /> d©n x·, ph−êng hay thÞ trÊn së t¹i ®Ó xin cÊp giÊy Chøng nhËn kÕt h«n. §Õn khi tiÕn<br /> hµnh h«n lÔ th× chÝnh quyÒn, ®oµn thÓ l¹i gióp hä lo héi tr−êng, dùng r¹p, trang trÝ,<br /> xÕp bµy bµn ghÕ, tiÕp kh¸ch vµ gãp vui v¨n nghÖ. Vai trß cña chÝnh quyÒn vµ ®oµn<br /> thÓ quan träng ®Õn møc, nÕu cuéc h«n lÔ nµo v¾ng mÆt c¸c thµnh phÇn ®ã sÏ t¹o cho<br /> ng−êi ta c¶m gi¸c lµ sù thµnh th©n cña ®«i trai g¸i d−êng nh− vÉn ch−a ®−îc thõa<br /> nhËn, vµ ®iÒu nµy lµm cho kh«ng chØ c« d©u chó rÓ, mµ c¶ gia ®×nh vµ hä téc ®Òu<br /> ch−a ®−îc yªn lßng.<br /> VÒ c¸c khÝa c¹nh kinh tÕ - vËt chÊt, còng nh− m« h×nh II sang m« h×nh III c¸c<br /> tôc th¸ch c−íi, ®ßi cña håi m«n hay lÖ nép cheo cho lµng ®Òu kh«ng cßn. Tôc mõng ®ì<br /> chØ dõng l¹i ë quµ kû niÖm hay c¸c vËt dông thiÕt yÕu cho mét gia ®×nh míi. TiÖc<br /> mÆn, nÕu cã còng chØ khu«n l¹i d¨m b¶y m©m ®Ó liªn hoan trong ph¹m vi gia ®×nh<br /> më réng hay ®·i ®»ng kh¸ch khøa tõ xa ®Õn. TiÖc ngät víi c¸c nghi vËt gi¶n dÞ nh−<br /> chÌ thuèc, trÇu cau, b¸nh kÑo trë thµnh nghi thøc chÝnh trong h«n lÔ cña nhiÒu<br /> nhãm x· héi kh¸c nhau. ë nhiÒu n¬i ng−êi ta cßn cã s¸ng kiÕn tæ chøc tiÖc trµ vµ tiÕp<br /> kh¸ch theo giê t¹i nhµ riªng thay v× tæ chøc LÔ thµnh h«n n¬i c«ng céng.<br /> Nh»m hç trî cho sù h×nh thµnh mét nÕp sèng míi, nhµ n−íc cßn ban hµnh c¸c<br /> chÝnh s¸ch vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh víi néi dung rÊt cô thÓ: nÕu cã giÊy Chøng nhËn<br /> kÕt h«n, ®«i t©n lang sÏ ®−îc cÊp phiÕu mua ch¨n mµn, gi−êng chiÕu, chÌ thuèc víi<br /> gi¸ cung cÊp. ë cÊp céng ®ång còng cã sù hç trî rÊt thiÕt thùc. Cã nhiÒu tr−êng hîp,<br /> nhÊt lµ ®èi víi bé ®éi hay c¸n bé, c«ng nh©n viªn chøc, nÕu hoµn c¶nh qu¸ khã kh¨n<br /> th× ®¬n vÞ hoÆc c¬ quan s½n sµng gióp ®ì mét phÇn, thËm chÝ ®¶m nhËn hÕt mäi chi<br /> phÝ cho h«n lÔ. Nh− vËy, cã thÓ nãi m« h×nh III lµ sù ph¸t triÓn tiÕp tôc theo xu<br /> h−íng cña m« h×nh II lµ trang träng, lµnh m¹nh, vui vÎ vµ tiÕt kiÖm trong ®iÒu kiÖn<br /> míi. Qu¶ thùc, ®©y lµ m« h×nh phong tôc h«n nh©n gi¶n dÞ nhÊt vµ còng c¶m ®éng<br /> nhÊt mµ chóng ta ®−îc biÕt tõ tr−íc ®Õn nay.<br /> IV. MÊy nhËn xÐt kÕt luËn<br /> 1. Qua sù diÔn gi¶i vµ ph©n tÝch ë trªn, ta thÊy trong vßng nöa thÕ kû -<br /> kho¶ng thêi gian ngay tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ®Õn thêi ®iÓm §æi míi<br /> (1986) - phong tôc h«n nh©n cña c− d©n ng−êi ViÖt ë ch©u thæ s«ng Hång ®· tr¶i qua<br /> nh÷ng biÕn ®æi quan träng. Nh×n chung, nh÷ng nghi thøc r−êm rµ, phøc t¹p, nh÷ng<br /> quan hÖ gia téc nÆng nÒ, nhiÒu tÇng bËc, còng nh− nh÷ng chi phÝ cho c¸c thñ tôc, cç<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Mai V¨n Hai & Ng« Ngäc Th¾ng 35<br /> <br /> bµn tèn kÐm cña m« h×nh tr−íc n¨m 1945 ngµy cµng ®−îc gi¶n l−îc, ®Ó thay vµo ®ã<br /> lµ nh÷ng m« h×nh míi cã néi dung vµ h×nh thøc lµnh m¹nh, trang träng, vui vÎ vµ<br /> tiÕt kiÖm. Nh÷ng m« h×nh míi ®¸p øng ®−îc nhu cÇu vµ nguyÖn väng chung cña<br /> ng−êi d©n nªn ®· ®−îc nhiÒu nhãm x· héi kh¸c nhau chÊp nhËn vµ ñng hé<br /> 2. ®Æc biÖt, tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX, víi LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh<br /> ®−îc c«ng bè, bªn c¹nh c¸c nghi thøc phong tôc, trong viÖc h«n nh©n cßn cã thªm<br /> c¸c nghi thøc ph¸p lý. ViÖc thùc thi mét c¸ch nghiªm chØnh c¸c nghi thøc ph¸p lý,<br /> cïng víi viÖc lµm lµnh m¹nh hãa c¸c nghi thøc phong tôc chøng tá c¸c chuÈn mùc<br /> v¨n hãa míi ®· thÊm s©u vµo mäi tÇng líp d©n c− vµ cã t¸c ®éng tÝch cùc trong ®êi<br /> sèng x· héi. §©y lµ ®iÒu rÊt cÇn ®−îc ghi nhËn kh«ng chØ trong lÜnh vùc h«n nh©n<br /> vµ gia ®×nh, mµ c¶ ®èi víi sù biÕn ®æi cña x· héi ViÖt Nam nãi chung, kÓ tõ n¨m<br /> 1945 ®Õn nay.<br /> 3. Tuy nhiªn, c¸c m« h×nh phong tôc h«n nh©n míi ®−îc h×nh thµnh tõ sau<br /> C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 còng kh«ng tr¸nh khái nh÷ng nh−îc ®iÓm vµ bÊt cËp<br /> nhÊt ®Þnh. ë nhiÒu n¬i, nhiÒu lóc, vai trß cña céng ®ång - mµ ®¹i diÖn lµ chÝnh<br /> quyÒn vµ c¸c ®oµn thÓ, bªn c¹nh −u ®iÓm lµ trùc tiÕp tham gia gióp ®ì ®«i løa v−ît<br /> qua nh÷ng khã kh¨n vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn ®Ó nªn chång nªn vî, th× ®«i khi sù<br /> tham gia Êy ®· trë nªn qu¸ ®¸ng, biÕn thµnh sù can thiÖp th« b¹o, lµm ¶nh h−ëng<br /> tíi quyÒn tù do yªu ®−¬ng cña mçi ng−êi mµ chÝnh x· héi chóng ta ®ang cè g¾ng<br /> x©y dùng.<br /> 4. Nh÷ng mÆt tÝch cùc, tiÕn bé, còng nh− nh÷ng thiÕu sãt vµ bÊt cËp trong<br /> mçi m« h×nh ®−îc ph©n tÝch ë trªn, thiÕt nghÜ, vÉn cã gi¸ trÞ nh− nh÷ng bµi häc kinh<br /> nghiÖm ®èi víi viÖc h×nh thµnh mét m« h×nh míi vÒ phong tôc h«n nh©n cho giai<br /> ®o¹n c¸ch m¹ng hiÖn nay - giai ®o¹n mµ toµn §¶ng toµn d©n ta ®ang tiÕp tôc phÊn<br /> ®Êu cho sù nghiÖp §æi míi, víi ®−êng lèi c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa vµ môc tiªu<br /> lµm cho d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ vµ v¨n minh.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. §oµn v¨n Chóc: V¨n hãa häc. Nxb V¨n hãa Th«ng tin. Hµ Néi-1997.<br /> 2. §µo Duy Anh: ViÖt Nam v¨n hãa sö c−¬ng. Quan h¶i tïng th−. HuÕ-1938.<br /> 3. NguyÔn V¨n Huyªn: Gãp phÇn nghiªn cøu v¨n hãa ViÖt Nam. TËp II. Nxb Khoa häc x·<br /> héi. Hµ Néi-1996.<br /> 4. Mét sè v¨n b¶n ph¸p luËt ViÖt Nam thÕ kû XV - thÕ kû XVIII. Nxb Khoa häc x· héi. Hµ Néi-1994.<br /> 5. Ph¹m §×nh Hæ: Vò trung tïy bót. Nxb TrÎ thµnh phè Hå ChÝ Minh-1989.<br /> 6. Phan KÕ BÝnh: ViÖt Nam phong tôc. Nxb Tæng hîp §ång Th¸p-1990.<br /> 7. LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh vµ nh÷ng v¨n b¶n cã liªn quan. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi-1986.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />