vũ trung tùy bút: phần 2 thành phố hồ chí minh

Y HỌC TRUNG HOA<br /> Khoa y học khởi thủy từ đời Viêm Đế, Hoàng Đế, lại có Lôi Công, Ký Bá phò tá<br /> thêm vào. Các đấng thánh nhân đời xưa lo lắng bảo vệ sinh mạng cho nhân dân rất<br /> là chu đáo. Tự đời trung cổ trở xuống, các bậc danh y xuất hiện cũng lắm, làm ra<br /> sách vở càng ngày càng nhiều, nhưng đại lược chẳng qua có tám kinh, tám vĩ mà<br /> thôi. Tám kinh là: châm, biếm, chích, thang, hoàn, tán, cao, đồ. Bệnh ở ngoài da thì<br /> dùng thuốc cao, đồ; bệnh ở trong kinh lạc, tạng phủ, sâu thì dùng phép châm, biếm,<br /> chích; cạn thì dùng thuốc thang, hỏa tán. Trong tám kinh ấy, muốn dùng còn phải<br /> cân nhắc châm chước cho khéo. Tám vĩ là: vọng, văn, vấn, thiết, công, bổ, bình,<br /> tán. Vọng là xem thân thể diện mạo; văn là nghe tiếng nói hơi thở; vấn là hỏi tường<br /> tận nguyên úy; thiết là án xem cho biết mạch lạc; công là công kích cái bệnh chứng<br /> hăng quá; bổ là bồi bổ cái khí huyết yếu kém; bình là cái gì thiên lệch thì bình lại<br /> cho ngay; tán là chỗ nào uất kiết thì tản đi cho thông. Đó là tám kinh, tám vĩ, kể cả<br /> là mười sáu điều, không thể thiếu điểm nào, mới có thể làm được lương y. Còn như<br /> phép cắt da, nạo xương, tẩy dạ dày, rửa ruột, những cách chữa như thế rất là quyền<br /> biến, không phải bậc danh y rất giỏi, không thể bàn đến.<br /> Thầy thuốc nước ta, đời xưa có ông Đổng Tiên, ông Trâu Ý là bậc danh tiếng,<br /> nhưng về sau thất truyền. Phép châm biếm ở trong tám kinh, lối vọng văn ở trong<br /> tám vĩ, đều bỏ không ai lưu ý đến cả. Còn như phép chích thì không hiểu chính<br /> huyệt ở chỗ nào; phép thiết thì không biết mạch lạc đi làm sao, thành ra mười sáu<br /> bí quyết về y khoa đã bỏ mất sáu, lẽ sâu kín thì không học, chỉ học được lẽ nông<br /> cạn, điều tinh thì quên, chỉ biết được điều thô. Học thuốc như thế mà muốn cầm<br /> mệnh sinh tử, chữa bệnh trầm trọng, cầu lấy ý nghĩa dưỡng sinh của người xưa thì<br /> có thể được chăng? Than ôi! Dân sinh ở đầu đời Tam Đại (1) phép giáo dưỡng đã<br /> không ra gì, còn phép bảo vệ sinh mạng cũng bỏ nốt. Đấng tiên nho nói "mệnh phó<br /> cho trời" thực chẳng nhầm. Nào những đấng hiền nhân quân tử ở đời, mình áo mũ,<br /> miệng nhân từ, có nghĩ đến điều ấy cho không? Thương thay!<br /> Y học bây giờ chia làm hai khoa: nội khoa và ngoại khoa. Trong ngoại khoa lại<br /> chia ra làm ba phái: 1 - Phái họ Nguyễn ở Bảo Từ; 2 - Phái họ Nguyễn ở Phù<br /> Ninh; 3 - Phái họ Nguyễn ở Vân Lủng; ba phái ấy đều giữ được thuốc gia truyền,<br /> thuốc cao, thuốc đồ cũng hiệu nghiệm lắm. Còn thuốc nội ẩm (uống vào trong) thì<br /> xưa nay vẫn quen thói dùng thuốc công phạt, tiêu hao quá. Nhưng phép ngoại khoa<br /> thì dùng thuốc cao, đồ nhiều, mà dùng thuốc nội ẩm ít, dẫu không được trúng bệnh<br /> lắm, song cũng không đến nỗi hại.<br /> <br /> Nội khoa thì chia làm hai phái: người chủ mặt trị bổ thì coi các vị đại hoàng, phác<br /> tiêu như hằn thù; giá gặp người bệnh hư thì bổ có ích; rủi gặp người bệnh thực lại<br /> dùng lầm thuốc bổ vào, thì khác gì lửa cháy tưới dầu thêm; gặp bệnh ngoại cảm mà<br /> nhầm cho thuốc bế vào, thì khác gì nước nghẽn lại đem lấp cống, thế thì hại tính<br /> mệnh con người ta thậm tệ hơn là thuốc độc. Thầy lang nào chỉ chuyên dùng mặt<br /> bổ, lại tự đắc thế mới là vương đạo, không đến nỗi hại người, tức là không biết ăn<br /> mãi thịt vào thì càng nuôi to cái khối nhọt hạch trứng ở trong bụng; cầm cái mũi<br /> dao mảnh dẻ mà đâm vào xương cứng thì sao vỡ được, chẳng khác gì nhân nghĩa<br /> giả của Yển Vương (2), đạo đức gàn của Tương Công (3).<br /> Người chủ mặt công tán thì coi các vị nhân sâm, nhục quế như thuốc độc; nếu gặp<br /> bệnh thực, bệnh ngoại cảm, mà dùng nhầm thuốc hàn lương, thì khác gì đã rét lại<br /> thêm băng vào, hối hận sao kịp được; nếu gặp bệnh hư mà dùng nhầm thuốc công<br /> tán, khác gì cầm đuốc ra trước gió, cứu vớt sao cho được nữa. Thế mà thầy lang<br /> chỉ chuyện mặt thuốc công phạt, lại tự đắc thuốc để đánh bệnh thì có sợ gì. Họ<br /> không biết đem búa rìu mà nện vào cây khô, đưa sóng gió mà xô vào thuyền nát,<br /> cứu sao cho được, có khác gì Phi Liêm, Ác Lai (4) giúp vua làm sự tàn ngược,<br /> Thân Bất Hại, Thương Ưởng (5) chuyên dùng hình phạt để gây uy danh.<br /> Hai phái trên thường công kích lẫn nhau, dẫu người cao minh cũng không biết theo<br /> đường nào cho phải, cũng như không thể hợp hai phái ấy làm một được (6). Ta<br /> thường ngày đêm suy nghĩ lời cổ nhân dạy: "Làm lương y cũng không khác gì làm<br /> lương tướng". Lương y thì quan hệ đến tính mệnh ngựời ta, mà lương tướng thì<br /> quan hệ đến sự an nguy trong nước, mỗi đàng một khác, nhưng cũng là một đạo. Trị<br /> nước có đức hóa, cũng phải có hình phạt, mà làm thầy lang dùng thuốc bổ, cũng có<br /> khi dùng thuốc công (7), không thể cố chấp được. Bệnh nào quả là hư thì dùng<br /> thuốc bổ, cũng như làm tướng nên dùng nhân đức, hà tất phải dùng hình phạt khắt<br /> khe như họ Thân, họ Hàn (8). Bệnh nào quả là thực, thì dùng thuốc công, cũng như<br /> làm tướng dùng uy lực, hình phạt, hà tất hải phi nhân nghĩa để cho bảy nước chư<br /> hầu (9) càng kiêu căng lấn át. Bồi bổ sát phạt đều phải tùy thời cho phải, chứ chấp<br /> nê làm sao được.<br /> Hoặc có người bác rằng "Ông nói vẫn là phải nhưng biết phân biệt kẻ nào là thiện<br /> mà mình trả ơn, kẻ nào là ác mà mình trừng phạt?".<br /> Ta đáp lại rằng: "Trước tôi đã nói tám kinh, tám vĩ, không thể khuyết một điều nào,<br /> phải học sách Nội kinh, Tố vấn (10) cho tường, lại tham bác các sách y thư cho<br /> rộng, đừng có chấp nên các sách Cảng nhạc, Phùng thị quá mà ghét thuốc công<br /> phạt, đừng có chuyên trị pho Y học hồi xuân quá, mà không dùng thuốc tẩm bổ.<br /> <br /> Học cho tinh, làm cho phải đường, dẫu làm lương tướng cũng được nữa là làm<br /> lương y".<br /> Nước ta về đời Lê có hai ông danh y. Một là ông Lê Lãn Ông (11), người làng Liêu<br /> Xá, ngụ cư ở Nghệ An, chúa Trịnh Tĩnh Vương thường đón về kinh đô để chữa<br /> bệnh. Ông có làm ra bộ sách Lãn Ông toàn tập, Mộng trung giác và bộ sách Chẩn<br /> đấu chuẩn thằng, học lực thâm thúy, nghị luận xác đáng, song cũng ít dùng thuốc<br /> công tán. Học giả bấy giờ vẫn cho đó là những lời châu ngọc cách ngôn. Tiếc rằng<br /> ta chưa được xem hết bộ sách của ông. Hoặc có người nói ông là con Lê Hữu<br /> Kiều, song chưa xét được rõ. Hai là quan Thị trà, người Xuân Dục, tên Nguyễn<br /> Quý, trước là chân Giám sinh, Tri huyện Tiên Minh. Ông học được y thuật chính<br /> truyền, án mạch rất tinh, chữa bệnh rất thần hiệu, đời Trịnh Tĩnh Vương thăng cho<br /> làm Hàm nghị xứ An Quảng. Ta thấy khi ông lão bảy mươi, có dán câu đối rằng:<br /> “Nhân dục vô nhai, nhân khởi năng vi thiên tính giả – Thiên dư hữu hạn, thiên quả<br /> tất lòng nhân nguyện hồ”; nghĩa là: Người lòng dục vô cùng, người trái tính trời<br /> sao thế được – Trời phân cho có hạn, trời chiều ý người mãi thế chăng? Lại có<br /> câu: “Trí thủy nhân sơn, thích ý nguyện hi quân tử lạc – Thiên niên quốc lộc, lòng<br /> tâm nhàn dưỡng thái bình thân”; nghĩa là: Nước trí non nhân, thích ý đùa vui cùng<br /> bạn khá – Tuổi trời lộc nước, thỏa lòng yên nghỉ cái thân nhàn. Xem thế thì biết<br /> ông là người nhàn tản, phong lưu, có khuynh hướng Lão Trang, tính rất vui vẻ.<br /> Anh họ ta là Phạm Tôn Kiệu, nhân vợ phải chứng sản hậu, đau bụng, huyết thống<br /> thành hòn, ông bảo sắc một lạng toàn qui, mài ba đồng nhục quế, uống khỏi liền.<br /> Học trò hỏi ông sao không lập ra thành bài? Ông bảo rằng "Huyết ngộ hàn thì nó<br /> đọng lại, gặp nóng thì nó tan ra, chỉ hai vị là khỏi, cần gì phải lập thành bài".<br /> Anh thứ ta nhân khi vợ mắc bệnh, uống nhầm phải đại hoàng, bụng phát trướng,<br /> khát nước, đại tiểu tiện đều bế tắc. Mời ông án mạch, ông bảo không can chi, chỉ<br /> cho uống một lạng dương sâm, năm đồng ngưu tất, ba đồng phụ tử, uống xong là<br /> tiêu ngay. Nho sinh Nguyễn Viện phải chứng phù thũng, đã phát mê sảng, ông cho<br /> uống một thang "phụ tử lý trung" gia đại hoàng, cho hạ lợi, cũng khỏi liền. Còn như<br /> xem mạch cho ông Giám sinh Nguyễn Thảng ở Thạch Khôi (12), ông biết rằng sang<br /> năm tất phải bệnh to; xem mạch cho anh thứ ta, biết ba năm nữa thì chết, sau quả<br /> nhiên đều chết cả. Còn nhiều việc công hiệu nữa, không thể kể xiết được. Xem đó<br /> thì biết ông án mạch rất tinh.<br /> _______<br /> (1) Tam đại: Ba đời Hạ, Thương, Chu (những đời thịnh vượng nhất của Trung<br /> <br /> Quốc).<br /> (2) Đời Mục Vương nhà Chu, Yển Vương giả nhân giả nghĩa lấy lòng dân để làm<br /> phản nhà Chu.<br /> (3) Đời Chiến quốc, Tương công nước Tống giả đạo đức, khi thắng trận, không bắt<br /> người hai thứ tóc (người già) để gây ảnh hưởng mà giành ngôi bá chủ.<br /> (4) Phi Liêm, Ác Lai là bây tôi vua Trụ nhà Thương.<br /> (5) Thân bất Hại, Thương Ưởng là người đời Chiến Quốc.<br /> (6) Câu này không thấy trong bản dịch.<br /> (7) Tức dùng thuốc để trị.<br /> (8) Bản dịch viết là họ Thương.<br /> (9) Bảy nước chư hầu là Tần, Sở, Yên, Tề, Hàn, Triệu, Ngụy ở cuối đời nhà Chu<br /> bên Trung Hoa.<br /> (10) Bản dịch viết thiếu sách Tố Vấn.<br /> (11) Tức Lê Hữu Trác (1724 – 1791) hiệu Hải Thượng Lãn Ông.<br /> (12) Theo bản gốc.<br /> <br /> XỨ HẢI DƯƠNG<br /> Xứ Hải Dương đời cổ là Hồng lộ và Sách Giang lộ, khi thuộc Minh là phủ Nam<br /> Sách, đến đời trung gian (1) mới đặt ra bốn phủ là: Thượng Hồng, Hạ Hồng, Kinh<br /> Môn và Nam Sách, tổng cộng mười tám huyện, đại khái sự thay đổi xưa nay là như<br /> thế. Ta thường xét bốn phủ Hải Dương, đất rộng người nhiều, đời cổ chỉ phân làm<br /> hai lộ hoặc một phủ, lớn nhỏ không đều nhau. Xét mãi chưa biết nghĩa lý ra thế<br /> nào. Hoặc có người nói rằng: đời trước chia ra các quận huyện rất lớn, như làng<br /> Từ Liêm đời Hán tức là mấy huyện Đan Phượng, Từ Liêm, Thọ Xương, Quảng<br /> Đức, Thanh Trì, Thanh Oai và Thượng Phúc đời nay.<br /> Đời Trần đời Lý, gọi là Uy lộ tức là phủ Quốc Oai và một nửa phần phủ Thường<br /> Tín và phủ Ứng Thiên (2) đời nay. Đời Minh gọi là phủ Thanh Hóa, tức là xứ<br /> Thanh Hóa thừa tuyên bây giờ, chia làm bốn phủ. Xem thế thì biết địa thế cổ kim<br /> phân hợp lớn nhỏ, mỗi đời một khác. Thế thì xứ Hải Dương ta khi xưa chỉ là hai lộ<br /> hoặc một phủ, cũng chẳng lấy gì làm ngờ. Nhưng xét lại từ đời Lý khi xưa, còn một<br /> nửa phần từ Thuận Hóa trở vào chưa thuộc về nước ta. Đến đời Trần mới gồm lấy<br /> được đất Thuận Hóa. Còn các phủ về Quảng Nam, đến đời Lê Hồng Đức mới<br /> chiếm đặt làm quận huyện. Xem thế thì bờ cõi đời Lý, đời Trần, so với đời nay chỉ<br /> vào độ bảy, tám phần. Thế mà chia cả toàn quốc làm hơn mười lộ, xứ Hải Dương<br /> chỉ làm hai lộ, là một điều đáng ngờ. Lại như khi thuộc Minh, cõi nước phía nam<br /> đến tận phủ Thăng Hoa, xét trong bản đồ mười lăm xứ thừa tuyên đời Hồng Đức,<br /> chỉ còn một nửa phần xứ Quảng Nam thừa tuyên là chưa mở mang đến. Trương<br /> Phụ, Hoàng Phúc khi ấy lại chia nước ta ra làm mười bảy phủ, mà xứ Hải Dương<br /> ta chỉ là một phủ, đó là hai điều đáng ngờ. Huống chi các đạo Sơn Tây, Kinh Bắc,<br /> Thanh Hóa, Nghệ An, Thuận Hóa, Quảng Nam, còn nhiều phần núi rừng lẫn lộn, ở<br /> đời cổ, còn có chỗ là làng xóm của người Mán người Mọi, hoặc còn là bờ cõi về<br /> phần nước khác, sau này mới dần dần mở mang thu vào bản đồ. Tựu trung những<br /> nơi địa thế bằng phẳng, non sông rộng rãi, sớm được tiếp cái giáo hoa nhà Minh,<br /> nhà Thanh, văn vật cũng chưa được mấy. Thế thì cái chế độ bờ cõi trước còn thô<br /> sau mới tinh, trước còn lược sau mới tường được. Xứ Hải Dương ta, đất cát nhiều<br /> nơi sỏi đá, ít có lợi sông nước chuôm chằm, so với các trấn khác thực kém nhiều.<br /> Nhưng được cái địa thế phẳng mà mạch sơ, nước chua mà hơi lạt, nguyên không<br /> phải là cõi lam chướng. Từ đời Tần, Hán trở xuống, xứ Hải Dương ta đã cùng với<br /> đất Long Biên, quận Phong Thủy (3), đều được nhiễm cái phong hóa Hoa Hạ (4),<br /> thế mà bỡ cõi phân hợp khi lớn, khi nhỏ, còn có điều khả nghi như thế. Ta sinh<br /> trưởng ở đất ấy, học vấn cổ lậu, lại gặp buổi đời cải cách, sách vở tan nát, không<br /> thể kê cứu vào đâu được, nên vẫn ân hận rằng không được gặp các cụ khi xưa như<br /> <br />