735
PHÂN TÍCH ĐỊNH LƯỢNG CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ VÀ XÃ HỘI TRONG MÔI TRƯỜNG SỐ LẦN THỨ 3
CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ PHỤ THUỘC VÀO CHATGPT CỦA
GEN Z TRONG HỌC TẬP Ở THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH VÀ GIẢI PHÁP
Lê Phụng Các, Đỗ Thành Danh, Phạm Thúy Huyền,
Trần Lê Bửu Tánh, Nguyễn Quang Hưng
Trường Đại học Kinh tế - Luật, Đại học Quốc gia TP.HCM
Email: caclp21406c@st.uel.edu.vn, danhdt22411@st.uel.edu.vn,
huyenpt23411@st.uel.edu.vn, tanhtlb23411@st.uel.edu.vn,
hungnq@uel.edu.vn
Tóm tt: Sự xuất hiện của ChatGPT đã đặt ra nhiều cơ hội và thách thức cho nền giáo
dục thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng. Nghiên cứu này nhằm khảo sát sự phụ thuộc vào
ChatGPT của giới trẻ hiện nay (gen Z) ở Thành phố Hồ Chí Minh trong học tập qua đó xác định
những yếu tố tác động đến vấn đề này bằng cách sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng.
Sau khi thu thập dữ liệu chủ yếu ở nhóm đối tượng này và tiến hành sử dụng phần mềm SPSS
26 xây dựng mô hình hồi quy, nhóm nghiên cứu rút ra kết luận có hai nhân tố có tác động đến
sự phụ thuộc của gen Z vào ChatGPT trong học tập bao gồm nhận thức tính hữu ích và quy
chuẩn chủ quan. Qua đó, đưa ra những giải pháp, khuyến nghị cho nhiều đối tượng trong lĩnh
vực giáo dục nhằm ứng dụng ChatGPT hiệu quả trong học tập và phát triển nền giáo dục Việt
Nam vững mạnh trong bối cảnh kỷ nguyên số.
Từ khóa: ChatGPT, gen Z, giáo dục, nghiên cứu định lượng, sự phụ thuộc.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong kỷ nguyên công nghệ hiện nay, sự quan tâm đến trí tuệ nhân tạo (AI) trong lĩnh
vực giáo dục được chú ý hơn bao giờ hết. Từ năm 2010, số lượng đề tài nghiên cứu về “AI” và
“giáo dục” trên các diễn đàn khoa học và Google Scholar đã tăng đáng kể, đặc biệt trong giai
đoạn 2015 - 2019, các bài báo liên quan đến hai chủ đề này được xuất bản chiếm tỷ lệ lên đến
khoảng 70% trong tất cả các bài báo được lập chỉ mục. Khi giáo dục phát triển, các nhà nghiên
cứu đang nỗ lực áp dụng các kỹ thuật AI tiên tiến vào giáo dục để có thể giải quyết những vấn
đề phức tạp và tùy chỉnh phương pháp giảng dạy phù hợp cho từng học sinh cụ thể [1].
Trong vòng một năm trở lại đây, một mô hình xử lý ngôn ngữ tự nhiên được ra đời và
phát triển với tốc độ chóng mặt, đánh dấu một bước tiến mới trong AI chính là ChatGPT.
ChatGPT nhanh chóng thu hút được sự quan tâm đông đảo của nhân loại và sử dụng rộng rãi
trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là giáo dục. Theo OpenAI, cha đẻ của ChatGPT, đây là một mô
hình ngôn ngữ thông minh có khả năng hỗ trợ người dùng tìm kiếm các thông tin và trả lời câu
hỏi bằng nhiều ngôn ngữ khác nhau thông qua Internet [2]. Công cụ này được xây dựng dựa
trên kiến trúc GPT (Generative Pre-trained Transformer) và được huấn luyện trước trên một
lượng lớn dữ liệu để có thể đề xuất các văn bản và câu trả lời một cách tự động, hỗ trợ dịch
thuật và nhiều ứng dụng vượt trội khác [3]. Công cụ này được sử dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh
vực, đặc biệt là trong giáo dục giúp hỗ trợ từ người dạy đến người học. Với khả năng tiếp thu
và cung cấp thông tin đa dạng, ChatGPT đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp tài liệu
học tập, hướng dẫn sử dụng công nghệ, và phát triển kỹ năng số cho thế hệ trẻ ngày nay [4].
736
PHÂN TÍCH ĐỊNH LƯỢNG CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ VÀ XÃ HỘI TRONG MÔI TRƯỜNG SỐ LẦN THỨ 3
Sự xuất hiện của ChatGPT đã tạo nên những thay đổi quan trọng đối với nền giáo dục
Việt Nam, song công cụ này cũng mang đến nhiều rủi ro. Gần đây, nhiều nhà nghiên cứu và
các chuyên gia đã liên tục đưa ra các cảnh báo về những hạn chế và nguy cơ tiềm ẩn mà
ChatGPT có thể tác động đến giới trẻ trong học tập. Khi thực hiện đặt câu hỏi cho ChatGPT về
những hạn chế của công cụ này đối với người học trong lĩnh vực giáo dục, công cụ này đã đề
xuất 5 hạn chế điển hình bao gồm thiếu tính nhân văn, hạn chế tính độc lập trong tư duy của
người học, độ tin cậy của thông tin có thể sai lệch, các rủi ro về vấn đề bảo mật thông tin cá
nhân và không có khả năng thay thế giáo viên hay tương tác giữa giảng viên, giáo viên với
người học [5]. Sự tham gia của ChatGPT trong lĩnh vực giáo dục đặt ra nhiều thách thức và lo
ngại cần được giải quyết một cách cẩn thận và đạo đức [6]. Khi có ChatGPT, đạo đức trong
việc kiểm tra trực tuyến đang dần trở thành một vấn đề khó nói và khó đánh giá năng lực người
học hơn bao giờ hết. Các nghiên cứu tiếp tục giải quyết những tranh cãi này, nhất là về bản
quyền và đạo đức trong sáng tạo sản phẩm từ AI, cụ thể là ChatGPT. Người học cần đảm bảo
rằng các dự án mà họ thực hiện không đánh cắp ý tưởng và tuân thủ các nguyên tắc đạo đức
khoa học.
ChatGPT đặt ra nhiều thách thức cho giáo dục Việt Nam trong việc kiểm soát hành vi cá
nhân của gen Z. Tuy nhiên, không thể phủ nhận cơ hội và lợi ích mà nó mang lại. Với tốc độ
phát triển như hiện tại, ChatGPT không lâu sẽ trở thành một công cụ hỗ trợ đắc lực hàng đầu
trong nền giáo dục Việt Nam. Đặt ra vấn đề giải pháp để ứng dụng công cụ này một cách ưu
việt và khắc phục những tác động tiêu cực của nó đối với gen Z. Nghiên cứu sẽ cung cấp khuyến
nghị và giải pháp phù hợp để đảm bảo việc sử dụng công nghệ ChatGPT một cách an toàn và
đạo đức đối với gen Z, đồng thời giúp hệ sinh thái giáo dục thích ứng và phát triển bền vững
trước sự biến đổi mạnh mẽ trong môi trường số ngày nay.
2. Tổng quan nghiên cứu
2.1 Thế giới
Ngày nay, sự phát triển của AI đang tạo ra những biến đổi đáng kể trong hệ thống giáo
dục, trong đó có ChatGPT. Trong nghiên cứu năm 2023, Gilson và cộng sự đã chỉ ra những
thành tích đáng kể của ChatGPT trong kì thi cấp phép Y khoa của Hoa Kỳ. Kết quả nghiên cứu
cho thấy mô hình đã trả lời đúng trên 60% câu hỏi trong đề thi Y khoa, bằng với điểm đạt được
của một sinh viên Y khoa năm ba [7]. Hay trong nghiên cứu của Eaton đã cho thấy ChatGPT
thậm chí còn có thể vượt qua kì thi Luật và Kinh doanh với mức điểm trung bình của đại học
Calgary, Hoa Kỳ [8]. Từ đó, làm nổi bật được tiềm năng của ChatGPT trong lĩnh vực giáo dục.
Tuy nhiên, cũng cần chú ý rằng mô hình vẫn phải đối mặt với một số thách thức, đặc biệt là
trong việc xử lý các câu hỏi có độ phức tạp và độ khó cao hơn. Và điều đó cũng đặt ra những
yêu cầu tiếp tục nghiên cứu và cải thiện mô hình ChatGPT để có thể tăng cường hiệu suất và
đáp ứng được đa dạng các câu hỏi về mọi lĩnh vực của nhân loại.
Trong nghiên cứu, Qadir và đồng nghiệp đã đề cập đến việc sử dụng công nghệ AI, chẳng
hạn như mô hình ngôn ngữ ChatGPT, là một phần quan trọng của quá trình đổi mới và thích
nghi của giáo dục với sự thay đổi của ngành công nghệ kỹ thuật mới [9]. ChatGPT không chỉ
là một công cụ có thể cải thiện trải nghiệm học tập và giảng dạy mà còn có khả năng tạo ra mô
phỏng để hỗ trợ quá trình học bằng thực hành. Tuy nhiên, việc sử dụng AI trong giáo dục còn
đặt ra những vấn đề đạo đức.
737
PHÂN TÍCH ĐỊNH LƯỢNG CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ VÀ XÃ HỘI TRONG MÔI TRƯỜNG SỐ LẦN THỨ 3
Theo nghiên cứu của Mhlanga vào năm 2023, ông đã thực hiện phân tích toàn diện về
việc sử dụng ChatGPT một cách có trách nhiệm và đạo đức trong giáo dục cũng như khuyến
khích thêm nghiên cứu và tranh luận về chủ đề quan trọng này. Nghiên cứu đã phát hiện rằng
việc sử dụng ChatGPT trong giáo dục đòi hỏi sự tôn trọng đối với quyền riêng tư, sự công bằng
và không phân biệt đối xử, tính minh bạch trong việc sử dụng ChatGPT và một số yếu tố khác
[10].
2.2 Việt Nam
Ở Việt Nam, nghiên cứu về ChatGPT cũng nhận được rất nhiều sự quan tâm trong thời
gian gần đây. Mặc dù còn nhiều hạn chế song không thể phủ nhận được tính ứng dụng của
ChatGPT trong giáo dục và điều này đã được chứng minh qua nhiều nghiên cứu. Trong một
nghiên cứu gần đây, lĩnh vực giáo dục đang mở ra những cơ hội mới do ứng dụng trí tuệ nhân
tạo trong giảng dạy và học tập, điều này đã được thử nghiệm ở nhiều quốc gia với mức độ phát
triển đa dạng [11].
Nghiên cứu của Vương và cộng sự đã trình bày một số nhận định về việc sử dụng
ChatGPT đối với giảng viên, sinh viên cũng như nhà quản lý ở cấp bậc đại học [12]. Bài viết
chủ yếu nêu những mặt tích cực của việc khai thác và sử dụng hiệu quả ứng dụng này đối với
từng đối tượng công việc để từ đó đưa ra các giải pháp, khuyến nghị nhằm nâng cao hiệu quả
học tập và công việc, hỗ trợ nhà quản lý trong việc đưa định hướng phát triển trong tương lai.
Bên cạnh đó, nó cũng thúc đẩy sự tích cực trong hành vi sử dụng công nghệ của các sinh viên
và giảng viên tránh bị lạc hậu.
Vinh và các cộng sự đã nghiên cứu kết quả thực hiện bài kiểm tra định kì môn Toán và
môn Ngữ văn ở cấp Trung học, lớp 9 và lớp 12 của ChatGPT để đối chiếu với kết quả kiểm tra
thực tế của học sinh [13]. Và kết quả chỉ ra rằng, ChatGPT có khả năng hoàn thành bài kiểm
tra ở mức độ nhất định nhưng chất lượng câu trả lời chưa ổn định và phụ thuộc vào nhiều yếu
tố. Nghiên cứu chỉ cung cấp một góc nhìn chi tiết về khả năng của ChatGPT trong kiểm tra và
đánh giá, qua đó giúp các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và học sinh trung học có kế hoạch sử
dụng phù hợp và hiệu quả công cụ này.
Hay trong nghiên cứu của mình, Trang đã tiến hành khảo sát và phỏng vấn các sinh viên
ngành tiếng Anh tại Đại học Sư phạm Hà Nội để đánh giá mức độ hiểu biết và ứng dụng
ChatGPT cũng như thái độ của giáo viên đối với khả năng hỗ trợ giảng dạy và học tập của công
cụ này [14]. Kết quả cho thấy hầu hết sinh viên tham gia nghiên cứu đều biết đến ChatGPT và
họ đều bày tỏ thái độ tích cực đối với khả năng hỗ trợ học tập, nhưng bên cạnh đó, cũng bày tỏ
lo ngại về độ tin cậy và chính xác của thông tin do ChatGPT cung cấp cũng như tác động tiêu
cực đến kỹ năng tư duy phản biện. Điều này chứng tỏ rằng mặc dù ChatGPT có tiềm năng hỗ
trợ việc học và dạy nhưng cần phải xem xét và đánh giá cẩn thận để đảm bảo thông tin được
cung cấp là chính xác và đáng tin cậy. Nghiên cứu cũng đưa ra khuyến nghị về việc tích hợp
ChatGPT với các công cụ AI khác trong giảng dạy tiếng Anh, đề xuất nghiên cứu sâu hơn để
khám phá tính hiệu quả của ChatGPT trong giảng dạy tiếng Anh và các vấn đề đạo đức liên
quan, đồng thời khuyến nghị sử dụng công cụ này trong lĩnh vực giáo dục.
Từ những nghiên cứu, ta có thể thấy xu hướng phát triển AI, đặc biệt là ChatGPT trong
lĩnh vực giáo dục mang lại nhiều cơ hội cũng như thách thức mới cho nền giáo dục Việt Nam,
yêu cầu phải có thêm nhiều nghiên cứu mới để tìm ra giải pháp và phương hướng để phát triển
giáo dục Việt Nam bền vững.
738
PHÂN TÍCH ĐỊNH LƯỢNG CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ VÀ XÃ HỘI TRONG MÔI TRƯỜNG SỐ LẦN THỨ 3
3. Cơ sở lý thuyết
Từ việc tham khảo các nghiên cứu có liên quan chúng tôi thấy rằng những yếu tố sau đây
có ảnh hưởng đến sự phụ thuộc vào ChatGPT của gen Z ngày nay: nhận thức sự tin cậy, nhận
thức sự hữu ích, nhận thức sự dễ sử dụng, rủi ro và quy chuẩn chủ quan. Những yếu tố tên có
sự tác động khác nhau tuỳ thuộc vào vùng miền, tác động xã hội, tình hình kinh tế, lối sống,
v.v. của các đối tượng khảo sát. Những giả thuyết có liên quan được ứng dụng trong nghiên cứu
nhằm mục đích rút ra những kết luận về đề tài và đề xuất giải pháp.
3.1 Các khái niệm được đề cập
3.1.1 Khái niệm gen Z
Gen Z hay thế hệ Z, còn được biết đến với các tên gọi như Post Millennials iGeneration,
hoặc Homeland Generation, là nhóm dân số theo sau thế hệ Millennials. Không có ngày chính
xác nào khi nhóm này bắt đầu hoặc kết thúc; các nhà nhân khẩu học và các nhà nghiên cứu
thường sử dụng những năm tháng sinh khác nhau, từ giữa những năm 1990 đến đầu năm 2000.
Mặc dù vậy, vẫn chưa có sự đồng thuận hoàn toàn giữa các nhà khoa học xã hội về năm bắt đầu
của thế hệ Z, với một số người cho rằng nó bắt đầu từ cuối năm 2005. Tổng hợp từ nhiều nguồn
thông tin khác nhau và các nghiên cứu, trong phạm vi nghiên cứu này, thế hệ Z thường được
định nghĩa là những người sinh trong khoảng thời gian từ năm 1995 đến 2012 [15].
3.1.2 Khái niệm ChatGPT
ChatGPT là một hệ thống AI dựa trên xử lý ngôn ngữ tự nhiên, được thiết kế để tương
tác với con người thông qua các cuộc đối thoại. Mô hình ngôn ngữ này có khả năng trả lời các
câu hỏi và tạo ra nhiều nội dung khác nhau, bao gồm văn bản, hình ảnh hay cả video [16].
3.2 Giả thuyết nghiên cứu
Từ việc tham khảo các nghiên cứu có liên quan chúng tôi thấy rằng những yếu tố sau đây
có ảnh hưởng đến sự phụ thuộc vào ChatGPT của gen Z ngày nay: nhận thức sự tin cậy, nhận
thức sự hữu ích, nhận thức sự dễ sử dụng, rủi ro và quy chuẩn chủ quan. Những yếu tố ảnh
hưởng của các đối tượng khảo sát là khác nhau tuỳ thuộc vào vùng miền, tác động xã hội, tình
hình kinh tế, lối sống, v.v. Những giả thuyết có liên quan được ứng dụng trong nghiên cứu
nhằm mục đích rút ra những kết luận và đề xuất giải pháp.
3.2.1 Nhận thức sự tin cậy và sự phụ thuộc vào ChatGPT của gen Z trong học tập
Sự tin cậy có thể ảnh hưởng đến việc sử dụng ChatGPT [17]. Một nghiên cứu khảo sát
với 359 người tham gia cho thấy ý định tiếp tục sử dụng dịch vụ chatbot của người dùng bị ảnh
hưởng chủ yếu bởi niềm tin của họ đối với chatbot [18]. Niềm tin tạo cho người dùng cảm giác
an toàn khi sử dụng công cụ ChatGPT, nó cũng tạo nên sự ổn định về mặt tâm lý khi thực hiện
hành vi này. Người dùng khi sử dụng mang trong mình sự an tâm, tin tưởng vào những kết quả
mang lại có sự tác động tích cực đến họ, và nhờ vậy ChatGPT hình thành trong suy nghĩ của
người sử dụng là một công cụ cần thiết mỗi khi đối diện với vấn đề học tập. Họ nhận thấy sự
tin cậy mà chính ChatGPT mang lại giải quyết được những vấn đề họ gặp phải nên họ có xu
hướng gia tăng sự phụ thuộc khi ngày càng nhận rõ sự tin cậy của chính công cụ này.
3.2.2 Nhận thức sự hữu ích và sự phụ thuộc vào ChatGPT của gen Z trong học tập
Nhận thức hữu ích được định nghĩa là “Mức độ mà một người tin rằng việc sử dụng một
hệ thống sẽ nâng cao hiệu suất công việc của mình” (Davis, 1989) [19]. Sử dụng công cụ
ChatGPT trong học tập là hữu ích vì nó giải quyết được nhiều vấn đề gen Z gặp phải trong học
739
PHÂN TÍCH ĐỊNH LƯỢNG CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ VÀ XÃ HỘI TRONG MÔI TRƯỜNG SỐ LẦN THỨ 3
tập. Người dùng có thể tiếp tục sử dụng công cụ này nếu họ thấy nó hữu ích, ngay cả khi họ
không hài lòng với việc sử dụng trước đó của họ [20]. Nhận thức sự hữu ích phản ánh những
giá trị ChatGPT mang lại cho người dùng và cũng chính nó là nhân tố làm cho người dùng
quyết định sử dụng và có những thái độ liên quan đến chính công cụ này. Xuất phát từ những
lợi ích vượt trội cho khuynh hướng giải quyết vấn đề trong học tập mà công cụ ChatGPT được
gen Z sử dụng. Tầm quan trọng của vấn đề càng lớn, vấn đề được giải quyết càng chứng tỏ sự
hữu ích của ChatGPT và làm tăng sự tương tác sử dụng từ giới trẻ đối với công cụ này.
3.2.3 Nhận thức tính dễ sử dụng và sự phụ thuộc vào ChatGPT của gen Z trong học tập
Nhận thức dễ sử dụng là “Mức độ mà một cá nhân tin rằng việc sử dụng hệ thống cụ thể
sẽ không tốn nhiều công sức” (Davis, 1989) [19]. Hệ thống công nghệ đổi mới được coi là dễ
sử dụng hơn và ít phức tạp hơn sẽ có nhiều khả năng được chấp nhận và được sử dụng bởi
người sử dụng tiềm năng (Davis và cộng sự, 1989) [19]. Về mặt lý thuyết, dễ sử dụng được
nhận thức khi người dùng cảm thấy công cụ ChatGPT không khó hiểu, học hỏi và sử dụng. Vì
lý do này, tính dễ sử dụng được coi là một trong những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến việc
chấp nhận và sử dụng các công nghệ mới của người dùng. ChatGPT là một công cụ trí tuệ nhân
tạo vượt bậc, có sự tương tác phản hồi với người dùng chứng tỏ khả năng nắm bắt nhu cầu của
người dùng được thể hiện rõ ràng. Bên cạnh đó, trong bối cảnh môi trường số, một hệ thống
được nhiều người nhận định dễ sử dụng ở giao diện thân thiện như các bước rõ ràng và dễ thấy,
nội dung phù hợp và bố trí đồ họa, các chức năng hữu ích, các lệnh rõ ràng và dễ hiểu.
3.2.4 Rủi ro và sự phụ thuộc vào ChatGPT của gen Z trong học tập
Việc tích hợp công nghệ AI với hy vọng giảm thiểu lỗi của con người, nâng cao hiệu quả
và mang lại kết quả nhanh hơn. Tuy nhiên, đã có nghiên cứu chỉ ra rằng AI có thể trở nên nguy
hiểm theo thời gian và sẽ không thực hiện được các vai trò đã định [21]. Việc phát triển AI
không chỉ là một cuộc cách mạng công nghệ, mà còn là một thách thức về đạo đức và an ninh
cho xã hội. Theo nhiều nghiên cứu bên cạnh lợi ích mà AI mang lại song song đó là những tìm
ẩn rủi ro từ chính việc sử dụng của người dùng. Theo cách truyền thống từ trước, khi một người
gặp vấn đề về tìm kiếm thông tin việc đầu tiên họ làm là đọc sách, tham khảo các tài liệu liên
quan, nhưng khi ChatGPT ra đời xu hướng này đã giảm đi vì những tiện ích vượt bậc mà công
vụ này mang lại. Chính sự tiện ích quá lớn đó đã ảnh hưởng nhiều đến tư duy của người dùng
và xuất hiện những vấn đề suy nghĩ hạn chế, giới hạn tư duy. Rủi ro còn tác động đến các vấn
đề liên quan như bảo mật thông tin, thông tin nhiễu, tính trung thực. Chính những rủi ro của
ChatGPT đã ảnh hưởng đến quyết định sử dụng làm sự phụ thuộc sẽ giảm đi nếu có xảy ra
nhiều vấn đề tiêu cực, không một ai lại muốn sử dụng công cụ mang lại nhiều tác động trái
chiều.
3.2.5 Quy chuẩn chủ quan và sự phụ thuộc vào ChatGPT của gen Z trong học tập
Quy chuẩn chủ quan là yếu tố quyết định xã hội về phản ánh áp lực xã hội đối với hành
vi. Các ảnh hưởng chuẩn chủ quan này có thể là ảnh hưởng khác nhau giữa các nền văn hoá và
ảnh hưởng yếu tố xã hội về niềm tin của một người về việc ý kiến những người khác đồng tình
việc sử dụng công cụ ChatGPT hỗ trợ cho quá trình học tập. Theo Hofstede đánh giá nền văn
hóa Việt Nam được coi là nền văn hóa tập thể khác với nền văn hóa cá nhân ở một số nước
phương Tây như nước Anh, văn hóa tập thể là nơi mà tự do cá nhân có thể bị hạn chế và các cá
nhân phải hòa nhập với cộng đồng rộng lớn (Hofstede, 2011) [22]. Tâm lý của người tiêu dùng
Việt Nam cũng dễ bị ảnh hưởng “hiệu ứng bầy đàn”, nguyên nhân do thông tin chưa nắm bắt