Bài giảng Hóa hữu cơ 1: Phần 2 - Trường ĐH Võ Trường Toản (GV. Lê Vinh Bảo Châu)

Chia sẻ: Lôi Vô Kiệt | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:94

Thêm vào BST

Báo xấu

9
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp phần 1, phần 2 của tập bài giảng Hóa hữu cơ 1 cung cấp cho sinh viên những nội dung tổng quan về: tính chất hóa học và ứng dụng của các nhóm hợp chất aren - hydrocarbon thơm; hydrocarbon đa nhân thơm; hệ thống liên hợp và alkadien; dẫn xuất halogen; hợp chất cơ kim; alcol; phenol; ether;... Mời các bạn cùng tham khảo chi tiết nội dung bài giảng!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Hóa hữu cơ 1: Phần 2 - Trường ĐH Võ Trường Toản (GV. Lê Vinh Bảo Châu)

Chương 10 AREN - HYDROCARBON THƠM MỤC TIÊU HỌC TẬP 1. Giải thích cấu tạo của nhân thơm. 2. Gọi tên được các hydrocarbon thơm. 3. Trình bày các tính chất hóa học của benzen: cơ chế SE. Aren hay là hydrocarbon mà trong phân tử có mặt của một hay nhiều nhân benzen. Aren còn gọi là hydrocarbon thơm - hydrocarbon hương phương 1. BENZEN VÀ NHÂN THƠM 1.1. Cấu tạo benzen Benzen có công thức phân tử C6H6. Năm 1825 lần đầu tiên Faraday M. phát hiện benzen trong khí đốt. Năm 1834 Mitscherlich E. A. điều chế benzen từ acid benzoic thu được từ cây Styrax benzoin. Năm 1845 Hofmann tìm thấy benzen trong nhựa than đá. Benzen có một số tính chất đặc trưng gọi là " tính thơm ". Để giải thích tính chất đặc trưng đó các nhà hóa học đã đưa ra các dạng công thức cấu tạo của benzen. 1.2. Nhân thơm Benzen là hợp chất có tính thơm cơ bản nhất . Những hợp chất khác có cấu tạo vòng phẳng, chưa no và liên hợp có số electron p tạo hệ thống liên hợp thỏa mãn vơí công thức Huckel 4n+2 đều có tính thơm tương tự benzen. Trong công thức Huckel, n là số tự nhiên n = 0,1,2, 3... Những phân tử hoặc ion thỏa mãn công thức trên gọi là nhân thơm. Các ion có thể là carbocation hoặc carbanion. Ví dụ: Về các nhân thơm với các giá trị n khác nhau. 100
n= 2 10 electron Naphthalen Anion Dianion cyclononatetraenyl cyclooctatetraen Cyclooctatetraen khung có tính thơm; khung phải là nhân thơm và cyclooctatetraen chỉ ccó 8 electron và khung có cấu trúc phẳng (khung liên hợp). 2. DANH PHÁP VÀ ĐỒNG PHÂN Nếu thay thế một hay một số nguyên tử hydro trong phân tử benzen bằng một hay một số gốc alkyl thì thu được các đồng đẳng của benzen. Các đồng đẳng benzen được gọi tên bằng cách gọi tên gốc alkyl theo thứ tự từ đơn giản đến phức tạp có kèm theo vị trí trên nhân thơm và cuối cùng thêm chữ benzen. Vị trí nhánh + tên nhánh + benzen CH3 CH2_CH3 CH2CH2CH3 CH3 CH3CH3 CH3 CH_CH3 CH2CHCH3 C CH3 CH3 Toluen Ethylbenzen n-Propylbenzen Iso-Propylbenzen Iso-butylbenzen Tert-butylbenzen Nếu các đồng đẳng có 2 gốc alkyl gắn vào nhân benzen thì 2 nhóm này có thể ở các vị trí khác nhau. Chúng là những đồng phân của nhau. CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH CH3 1,2-Dimethylbenzen 1,3-Dimethylbenzen 1,4-Dimethylbenzen 1-Methyl-4-isopropylbenzen o-Xylen m-Xylen p-Xylen p-Xymen Các tiếp đầu ngữ ortho (o), meta (m), para (p) được dùng để gọi tên các đồng phân có hai nhóm thế. Ortho chỉ 2 vị trí cạnh nhau. Meta chỉ 2 vị trí trên vòng cách nhau một nguyên tử carbon. Para chỉ 2 vị trí đối diện nhau. X X X Y Y Orto ( o-) Meta ( m-) Y Para (p- ) Vò trí : 1,2 1, 4 1, 3 Hợp chất có 3 nhóm thế trên vòng: Vicinal (vic-) chỉ 3 nhóm thế hoàn toàn cạnh nhau. Asymmetrical ( as-) chỉ 3 vị trí không đối xứng. Symmetrical ( s-) chỉ 3 vị trí đối xứng. 101
X 1 Y 1 2 3 3 5 Y Z 5 4 Y Vò trí : 1,2 , 3 1, 3 , 4 1, 3 , 5 Danh pháp các gốc: Nếu lấy bớt một nguyên tử hydro của benzen hoặc đồng đẳng sẽ thu được gốc hóa trị một và có tên gọi như sau: CH3 CH3 CH3 Phenyl o-Tolyl m-Tolyl p-Tolyl Nếu lấy 2 nguyên tử hydro trên vòng benzen ta có gốc hóa trị 2 và có tên gọi: CH C o-Phenylen m-Phenylen p-Phenylen Benzylyden 1,2-Phenylen 1,3-Phenylen 1,4-Phenylen Benza Benzo Theo danh pháp IUPAC các hydrocarbon thơm đơn giản thường được quy ước gọi theo tên thông thường và đánh số theo những quy tắc nhất định. 2 6 1 3 57 CH3 81 8 91 4 10 1 1 CH3 7 8 4 2 7 2 3 2 6 3 9 5 6 3 2 9 CH3 54 5 10 4 1 10 6 8 7 Toluen o-Xylen Naphthalen Antracen Phenantren Pyren 3. Phương pháp điều chế Nhựa than đá là nguồn nguyên liệu chủ yếu và quan trọng cung cấp các hydrocarbon thơm. Ứng dụng một số phương pháp hóa học để điều chế các hydrocarbon thơm. 3.1. Phương pháp dehydro hóa các cycloalkan Các cycloalkan đơn vòng và đa vòng như cyclohexan, decalin (perhydronaphtalen) khi có xúc tác và nhiệt độ thích hợp có thể bị dehydro hóa và tạo thành hydrocarbon thơm tương ứng. Xuùc taùc , to Xuùc taùc , to + 3 H2 ; + H2 102
3.2. Phương pháp trimer hóa Benzen, mesitylen (1,3,5- trimetylbenzen) có thể được điều chế từ acetylen, propyn hoặc aceton khi có các xúc tác phù hợp . 3.3. Phương pháp Wurtz -Fittig Phương pháp này tương tự với phương pháp điều chế alkan. Cho kim loại hoạt động tác dụng với dẫn xuất halogen thơm và alkyl halogenid. 3.4. Phương pháp alkyl hóa theo phản ứng Friedel - Crafts Đây là phương pháp để điều chế các đồng đẳng của benzen (Xem tính chất hóa học của hydrocarbon thơm). 4. TÍNH CHẤT LÝ HỌC Các đồng đẳng của benzen là những chất lỏng, một số là chất rắn. Chúng đều có mùi đặc trưng. 103
Tính chất lý học của một số hydrocacbon thơm Coâng thöùc Teân goïi Vò trí to noùng chaûy to soâi Tû khèi C6H6 Benzen - + 5,51 80,10 0,8790 C6H5CH3 Toluen 1 -95,0 110,6 0,8669 C6H4(CH3)2 o-Xylen 1,2 -29,0 144,4 0,8802 m-Xylen 1,3 - 53,6 139,1 0,8641 p-Xylen 1,4 + 13,2 138,4 0,8610 Ethylbenzen 1 -94,0 136,2 0,8669 C6H5C2H5 C6H5C3H7 Propylbenzen 1 -101,6 159,2 0,8620 C6H5CH(CH3)2 iso-Propylbenzen 1 -96,9 152,4 0,8618 CH3C6H4CH(CH3)2 p-Methylisopropyl 1,4 -73,5, 176,0 0,8570 benzen 5. TÍNH CHẤT HÓA HỌC Từ cấu tạo liên hợp của vòng benzen, hydrocarbon thơm có các loại phản ứng: − Phản ứng thế ái điện tử vào nhân benzen. − Phản ứng cộng vào vòng benzen. − Phản ứng oxy hoá. 5.1. Phản ứng thế á i đ i ệ n t ử trên vòng benzen Cơ chế chung các phản ứng thế ái điện tử xảy ra qua 2 giai đoạn chủ yếu: − Giai đoạn một là sự hình thành tác nhân ái điện tử Y+. − Giai đoạn hai là sự tương tác giữa tác nhân ái điện tử với vòng benzen để tạo phức π phức δ và sản phẩm của phản ứng thế. Phản ứng thế tiến hành trong môi trường acid mạnh hoặc có mặt một chất xúc tác. Acid mạnh hoặc xúc tác có tác dụng chuyển hóa tác nhân phản ứng thành dạng ái điện tử Y+ (electrophile). Y_X + FeBr3 → Y + FeBr3X- + Tác nhân Y + sẽ tương tác với nhân benzen tại vị trí có mật độ electron cao nhất + FeBr3X + Y+ Y+ Phöùc  Phöùc  (Cation pentadienic) Có các loại phản ứng thế ái điện tử vào vòng benzen như sau: 104
5.1.1. Phản ứng halogen hóa Tương tác của halogen như clor, brom với benzen khan ở nhiệt độ thường, có mặt xúc tác bột sắt hoặc các acid Lewis như FeCl3, FeBr3, AlCl3, SbCl3 hoặc các iod, sẽ xẩy ra phản ứng mãnh liệt và tạo sản phẩm là các dẫn xuất halogen của hydrocarbon thơm như clorobenzen, bromobenzen. Phản ứng brom hóa như sau: Carbocation trung gian cã hÖ liªn hîp, cã mét carbon ë tr¹ng th¸i lai hãa sp3 Ph¶n øng brom hãa cã s¬ ®å chung: Có thể trình bày giản đồ thay đổi năng lượng ứng với các trạng thái hình thành trong phản ứng brom hoá như hình 11-3. 105
Clor hãa toluen cã xóc t¸c FeCl3 t¹o ra hçn hîp o -clorotoluen vµ p - cloroto luen CH3 FeCl3 Cl CH3 + HCl + Cl2 CH3 + HCl FeCl3 Cl Phản ứng halogen hóa vào mạch nhánh của hydrocarbon thơm khi có xúc tác là ánh sáng không phải là phản ứng thế ái điện tử mà là phản ứng halogen hóa xảy ra theo cơ chế thế gốc. Clor hóa toluen khi có xúc tác ánh sáng tạo ra các sản phẩm benzylclorid, benzylyden clorid (benzalclorid) và benzotriclorid. CH3 CH2Cl CHCl2 CCl3 Cl2 , h Cl2 , h Cl2 , h - HCl - HCl - HCl Toluen Benzylclorid Benzylydenclorid Benzotriclorid Sự tạo gốc tự do benzyl cần năng lượng thấp. Gốc benzyl bền nhờ sự liên hợp. . CH2 CH2 CH2 CH3 . CH2. CH2 + Cl + HCl H = - 16 kcal.mol-1; Goác töï do benzyl Sự tạo thành hợp chất halogen ở nhân benzen và ở mạch nhánh là những hợp chất hữu cơ có nhiều lĩnh vực ứng dụng. 5.1.2. Phản ứng nitro hóa Phản ứng nitro hóa là phản ứng thay thế nguyên tử hydro của hydrocarbon bằng nhóm NO2. Tác nhân tạo ra +NO2 thường là hỗn hợp sulfonitric (HNO3+H2SO4 ). Tùy trường hợp, tác nhân nitro hoa cụ thể là acid nitric đặc hay loãng hoặc hỗn hợp acid nitric với anhydrid acetic. Nitro hóa benzen, toluen bằng hỗn hợp acid nitric và acid sulfuric xảy ra dễ dàng. Sản phẩm tạo thành tùy theo nhiệt độ, nồng độ acid. + HNO3 NO2 NO2 H2SO4 NO2 NOHNO3 NO2 2 NO2 + H2O ; H2SO4 H2SO4 + HNO3 NO2 Tiếp tục nitro hóa mononitrobenzen phải sử dụng hỗn hợp acid nitric có nồng độ và nhiệt độ cao hơn. Sản phẩm tạo thành là meta - dinitrobenzen. Đưa thêm nhóm nitro thứ ba vào phải tiến hành trong điều kiện khắc nghiệt hơn. Lý do là nhóm nitro làm giảm hoạt hóa, mật độ electron trên các vị trí của vòng benzen giảm đi, sự thế ái điện tử tiếp tục vào nitrobenzen sẽ khó khăn hơn. 106
107
Toluen bị nitro hóa sẽ tạo thành hỗn hợp sản phẩm gồm o -nitrotoluen và p - nitrotoluen. CH3 NO2 + HNO3 CH3 + H2O o-Nitrotoluen H2SO4 CH3 + HNO3 + H2O p-Nitrotoluen H2SO4 NO2 Nhóm methyl trong toluen có tác dụng đẩy electron (do siêu liên hợp và cảm ứng) làm cho mật độ electron trong vòng benzen tăng lên, đặc biệt ở các vị trí ortho và para, vì vậy sự thế xảy ra ưu tiên tại các vị trí này. ả nh hưởng đó có thể được minh họa bằng các trạng thái cộng hưởng của toluen như dưới đây: H CH3 CH3 CH3 H C H CH3 Các sản phẩm nitro hóa hydrocarbon thơm làm phong phú thêm nguồn nguyên liệu để sản xuất nhiều loại thuốc nhuộm, thuốc nổ ... Cơ chế phản ứ n g nitro hóa NO2+ là tác nhân ái điện tử rất mạnh, có cấu trúc thẳng. Sự hình thành tác nhân này là do sự tương tác giữa acid nitric và acid sulfuric. - 2 H2SO4 + HONO2 NO2+ + HSO4 + H3O+ O H - H+ + N+ O NO2 + H N + + - O O 5.1.3. Phản ứng sulfonic hóa Sulfonic hóa là phản ứng gắn nhóm sulfonic -SO3H vào phân tử chất hữu cơ. Các tác nhân sulfonic hóa thường là H2SO4 đậm đặc, hỗn hợp H2SO4 + SO3 (oleum). Phản ứng sulfonic hóa có tính chất thuận nghịch. Ar_H + H2SO4 Ar_SO3H + H2O Lượng nước sinh ra khụng những làm lõang nồng độ của acid mà cfn gây nên tính chất thuận nghịch của phản ứng. 108
Các đồng đẳng của benzen dễ xảy ra phản ứng sulfonic hóa. Hợp chất đa nhân thơm như naphthalen: sự sulfonic hóa phụ thuộc nhiều đến nhiệt độ và nồng độ của acid. Acid arenosulfonic là những acid mạnh và nhiệt độ nóng chảy không xác định. Các chất hữu cơ ở dạng muối sulfonat dễ tan trong nước . 5.1.4. Alkyl hoá hydrocarbon thơm Thay thế nguyên tử hydro của nhân thơm bằng gốc alkyl. Tác nhân phản ứng là alkyl halogenid RX với xúc tác là các acid Lewis như AlCl3 khan (phản ứng Friedel -Crafts) hoặc FeBr3, FeCl3. Tác nhân alkyl hóa cũng có thể là alken, alcol khi có H2SO4 hoặc H3PO4 làm xúc tác: Trong những phản ứng này tác nhân ái điện tử dạng carbocation được hình thành do alken, alcol tác dụng với proton H+ theo các phản ứng như sau: 109
+ CH3CH=CH2+ H+ CH3CH_CH3 CH3CH_CH3 H2O +OH2 Phản ứng alkyl hóa khó dừng lại ở giai đoạn tạo monoalkyl. Tiếp tục phản ứng để tạo di, trialkyl. Sự có mặt của gốc alkyl sẽ hoạt hóa nhân thơm và làm thuận lợi cho phản ứng thế ái điện tử tiếp theo. Sản phẩm phản ứng alkyl hóa có thể là mạch thẳng hoặc mạch nhánh vì các tác nhân ái điện tử hình thành có thể bị chuyển vị để có carbocation bền vững. CH2 CH2 CH3 + HCl AlCl3  CH3CH2CH2Cl CH CH3 + HCl CH3  Sù chuyÓn vÞ xÈy ra CH3CHCH2+ CH3CHCH3 H 5.1.5. Phản ứng acyl hóa Thay thế nguyên tử hydro của hydrocarbon thơm bằng nhóm acyl RCO gọi là phản ứng acyl hóa. Tác nhân acyl hóa là halogenid acid RCOX, anhydrid acid (RCO)2O. Xúc tác cho phản ứng acyl hóa thường là AlCl3 khan (phản ứng Friedelp -Crafts) hoặc có thể dùng các loại xúc tác ái điện tử khác như AlBr3, GaCl3, FeCl3, SbCl3, SnCl4, BCl2 Sản phẩm acyl hóa là các ceton: O O C-R C-R AlCl3 + (RCO)2O AlCl3 + RCOOH ; + RCOX + HX Alk ylphenylceton Alk ylphenylcet on +- - + - O AlCl3 O AlCl3 O AlCl3 + + .. RCOX + AlCl3 R-C-X R-C-X ; R-C-X R-C O R-C O. + AlXCl3 + .. . 110
VÝ dô: Sù Acetyl hãa benzen b»ng acetylclorid hoÆc anhydrid acetic x¶y ra t heo ph¶n øng AlCl3 O C-CH3 + CH3COCl + HCl Acetylclorid Acetophenon ( methyl phenylceton) O C-CH3 + (CH3CO)2O AlCl3 + CH3COOH Anhydrid acetic Phản ứng acyl hóa thường tiến hành trong dung môi carbondisulfid (CS2) hoặc nitrobenzen. Lượng xúc tác AlCl3 phải dùng nhiều hơn vì giữa sản phẩm và xúc tác có thể tạo phức chất. O O ..... AlCl3 C-CH3 + C-CH3 AlCl3 5.1.6. Một số phản ứng thế á i điện tử khác Phản ứng thế hydro của hydrocarbon thơm bằng nhóm chức aldehyd - CHO. • Phản ứng Gatterman Tác nhân phản ứng là hỗn hợp HCl + HCN + AlCl3 HCl , HCN , AlCl3 ; CH3 CH3 CHO HCl , HCN , AlCl3 CHO Có thể giải thích cơ chế qua các giai đoạn trung gian: HC N + HCl ClCH=NH HC N ClCH=N_CH=NH.AlCl3 ArH + ClCH=N_CH=NH.AlCl3 - HCl Ar-CH=N_CH=NH.AlCl3 Ar-CH=N_CH=NH.AlCl3 + H2O Ar-CHO + 2NH3 + HCOOH • Phản ứng Gatterman - Koch Tác nhân phản ứng là hỗn hợp CO + HCl + AlCl3 . CH3 CH3 CHO CO + HCl , AlCl3 CO + HCl , AlCl3 + HCl + HCl ; 111
CHO 112
Ar-H (- HCl) Cô cheá : CO + HCl Cl_C_H Ar-CHO O • Phản ứng thế hydro của hydrocarbon thơm bằng nhóm _ CH2Cl Tác nhân phản ứng là hỗn hợp HCHO + HCl có ZnCl2 làm xúc tác. CH2Cl ZnCl2 + H2O + HCHO + HCl 60o 5.2. Phản ứng cộng hợp của hydrocarbon thơm Phản ứng cộng hợp của hydrocarbon xảy ra khó khăn hơn sự cộng hợp vào alken và alkyn vì nhân benzen là một hệ thống liên hợp. 5.2.1. Cộng h ợp v ớ i hydro Khi có tác nhân như Ni, Pt, Pd và nhiệt độ, hydrocarbon thơm có khả năng cộng hợp với hydro tạo thành hợp chất vòng no (cycloalkan). CH3 CH3 Ni , 10at + 3 H2 Ni , to ; + 3 H2 130o Cyclohexan Methylcyclohexan Đối với các chất có 2 nhóm thế như dialkylbenzen, sự cộng hợp chủ yếu tạo sản phẩm cis. Hóa lập thể của phản ứng tùy điều kiện và xúc tác. CH3 CH3 CH3 CH CH3 3 CH3 + 5% Rh/ C , 100o ¸p suÊt CH3 o-Xylen cis- 1,2-Dimethylcyclohexan (90%) Trans- Dimethylcyclohexan (10%) Nếu trên nhân benzen có các chức như aldehyd, ceton hoặc nối đôi thì nhóm chức hoặc nối đôi bị cộng hợp trước tiên. Br Br CHO CH2OH H2-PtO2 OCH3 C2H5OH OCH3 2-Bromo-5-metoxybenzaldehyd Alcol 2-bromo-5-metoxybenzylic C6H5 H H2-Pt C C C6H5 CH2 CH2 C6H5 H C6H5 C2H5OH Trans-stilben 1,2-Diphenyletan 113
5.2.2 Phản ứng cộng halogen Khi cho clor hoặc brom đi qua benzen có nhiệt độ, ánh sáng tử ngoại, phản ứng cộng xảy ra. Cl Cl Cl hy + 3 Cl2 Cl Cl Cl Hexaclocyclohexan thu được là một hỗn hợp các đồng phân lập thể. Phản ứng xảy ra theo cơ chế cộng hợp gốc như sau . Cl . 2 Cl . . Cl hy . Cl . Cl Cl . Cl Cl . Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl:Cl . Cl:Cl . Cl:Cl + Cl . Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl 5.3. Phản ứng oxy hóa Nhân benzen bền vững với các tác nhân oxy hóa. Các tác nhân oxy hóa như HNO3, KMnO4, CrO3 đều không oxy hóa được vòng benzen. Chỉ ở nhiệt độ cao và có xúc tác V2O5 vòng benzen bị oxy hóa thành anhydrid maleic. O O + O2 V2 O5 C V2 O5 C O ; + O2 O 400-450o C 400-450o C O O Anhydrid maleic Anhydrid phtalic Các đồng đẳng của benzen chỉ bị oxy hóa ở mạch nhánh. Sản phẩm tạo thành có thể là acid, aldehyd hoặc ceton phụ thuộc vào chất oxy hóa. CH3 CH3 COOH COOH + 3 O + H2O ; + 6 O + 2 H2O CH3 COOH CH2 CH2 CH3 COOH CH CH3 COOH + 6 O + CH3COOH + 2 H2O ; CH3 + 8 O + 2HCOOH+ 2 H2O Oxy hóa o - xylen bằng acid nitric loãng ở 155°C thu được acid o -toluic. CH3 COOH HNO3 loaõng CH3 155o CH3 114
5.4 Sự định hướng trong phản ứng thế ái nhân: Khi nghiên cứu phản ứng thế ái điện tử vào hydrocarbon thơm, người ta nhận thấy khi trên nhân thơm đã có sẵn một hay nhiều nhóm thế thì những nhóm thế này có ảnh hưởng đến khả năng và vị trí thế tiếp theo vào nhân thơm. ảnh hưởng đó biểu hiện như sau: • Nhóm thế làm cho phản ứng thế tiếp theo dễ dàng hơn (nhóm thế tăng hoạt) hoặc làm cho phản ứng tiếp theo khó khăn hơn (nhóm thế hạ hoạt). • Nhóm thế sẽ định hướng các nhóm thế mới và nhân thơm ở các vị trí ortho, meta hoặc para tùy thuộc vào bản chất cấu tạo của nhóm thế gây ảnh hưởng. 5.4.1. Nhóm thế ảnh hưởng đến khả năng phản ứng của nhân thơm Bản chất của phản ứng thế ái điện tử là sự tương tác giữa hệ thống electron ð liên hợp của nhân thơm với tác nhân ái điện tử mang điện tích dương. • Mật độ electron của nhân thơm tăng, khả năng phản ứng thế ái điện tử dễ dàng. • Mật độ electron giảm thì khả năng phản ứng thế ái điện tử ngược lại. Nhóm thế đẩy electron gây ảnh hưởng cảm ứng dương (+I), ảnh hưởng liên hợp dương (+C) và ảnh hưởng siêu liên hợp làm tăng mật độ electron của nhânthơm. X là những nhóm thế tăng hoạt Do hiệu ứng electron X CH3, C2H5 ,C3H7 + I , sieâu lieân hôïp NH2 , NR2 , NHCOR , _O -, OH , OCH3 ,OR , OCOR - I ,+ C F , Cl , Br , I - I ,+ C Các nhóm thế trên là nhóm thế l o ạ i I Nhóm thế làm giảm mật độ electron của nhân thơm là những nhóm thế hút electron có hiệu ứng - I , - C. X X là những nhóm thế giảm hoạt Do hiệu ứng electron - I ,- C - I ,- C NO2 ,SO3H , COOH CN , CHO ,+COOR , COR + COCl , CONH2 , CN , CCl3, CF3 , NH3 , NHR2 Các nhóm thế trên là nhóm thế l o ạ i II 5.4.2. Sự định hướng và quy tắc thế vào nhân thơm Các nhóm thế X tăng hoạt làm cho mật độ electron ở các vị trí ortho và para tăng lên. Sự thế ái điện tử tiếp theoo ưu tiên chủ yếu vào 2 vị trí này. Các nhóm thế X hạ hoạt làm cho mật độ electron của nhân thơm giảm nhiều nhất ở các vị trí ortho và para. Phản ứng thế ái điện tử tiếp tục xảy ra khó khăn và ưu tiên chỉ tại vị trí meta. 115
Qui tắc định hướng- qui tắc Holleman (Holleman Arnold Frederich 1859-1953) • Nếu trên nhân benzen đã có một nhóm thế loại I (nhóm tăng hoạt) thì nhóm thế này định hướng các nhóm thế mới vào vị trí ortho và para của vòng benzen. OCH3 OH OCH3 + HBr + H2O OH para ( 96%) H2SO4 NO2 para + Br2 FeBr3 Br + HNO3 OCH3 OH Br NO2 + HBr + H2O o-Bromoanisol ( 4% ) o-Nitrophenol • Nếu trong nhân benzen đã có sẵn một nhóm thế loại II (nhóm hạ hoạt) thì nhóm này sẽ định hướng nhóm thế mới vào vị trí meta trên nhân benzen. COOH COOH CHO CHO + Br2 + HBr ; + HNO3 H2SO + H2O Br NO2 4 acid m-Bromobenzoic m-Nitrobenzaldehyd 5.4.4. Sự định hướn g vào h ợ p chất nhiều nhóm thế Hợp chất có 2 nhóm thế Những quy tắc sau đây được áp dụng để định hướng nhóm thế thứ ba vào nhân thơm. − Những nhóm thế tăng hoạt và định hướng ortho, para có ảnh hưởng mạnh hơn những nhóm hạ hoạt và định hướng meta, nghĩa là nhóm tăng hoạt đóng vai trò quyết định sự định hướng. Hiệu ứng lập thể cũng đóng vai trò quan trọng trong việc xác định vị trí thế của nhóm thứ ba. − Nếu có hai nhóm thế cùng tăng hoạt và định hướng ortho, para thì nhóm nào tăng hoạt mạnh sẽ đúng vai trò chủ động . Các nhóm đẩy electron tăng dần theo thứ tự: (CH3)2CH < CH3 < CH3CONH- < OCH3 < NH2 < NHR < NR2 Các nhúm hút electron giảm dần theo thứ tự NO2>SO3H>COOH>CN>COCl>CHO>COOR>COR>CONH2>CCl3>NH3>NR2 Ví dụ: 116
CH3 COOH NO2 NO2 HNO3 Na2Cr2O7 H2SO4 H2SO4 CH3 NO2 NO2 COOH COOH COOH NO2 NO2 Na2Cr2O7 HNO3 + H2SO4 H2SO4 NO2 NO2 NO2 NO2 Hoãån hôïp Br Br Br Br Br2 Br + + FeBr3 Br Br Para ( 86,9%) Orto (13%) Meta (0,1%) Sự định hướng trong phản ứng thế ái điện tử vào nhân thơm có tác dụng giúp các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực tổng hợp hữu cơ điều chế được các chất theo mong muốn. BÀI TẬP 1. Hãy viết công thức cấu tạo của các hợp chất sau: a- p-xylen; b- o- etyltoluen; c- p-diisopropylbenzen; d- 1,2,3-trimethylbenzen; e- mesitylen; f- cumen; g- p-xymen; h-p-clorotoluen; i - 1,3,4-tribromobenzen. 2. Hãy gọi tên các gốc sau đây: CH3 CH2 C2H5 CH3 a- ; b- ; c- ; d- ; CH3 CH(CH3)2 CH3 CH CH=CH g- h- i- e- ; CH ; ; 3 CH3 k- ; l- ; m- ; n- CH=CH2 117
3. Gọi tên các hợp chất sau: Cl CH2Cl CHCl2 CCl3 a- ; b- ; c- ; d- ; Cl Cl Cl CH2Cl CH3 CH3 e- g- h- ; ; i- ; Br Cl CH3 Cl F CH3 CH2 NO2 CH2 NO k- ; l- ; m- ; 2 n- NO2 NO2 4. Những chất nào được tạo thành khi đun nóng hỗn hợp sau đây với AlCl3 khan: a. Butylclorid với toluen; b-Benzylclorid với benzen; c-Alcol propylic với benzen. d. Propylen với toluen; e- 1- Buten với ethylbenzen; g- Cloroform với benzen. h. Toluen với anhydrid acetic; i- Toluen với carbon oxyd và HCl. 5. Hãy chỉ rõ vị trí thế của nhóm thế thứ ba vào các chất sau: OH Cl NO2 OH NO2 a- ; b- ; c- ; d- ; Cl NO2 Br CH3 OH CN OH CH3 e- ; g- ; h- ; i- CH3 NO2 Cl 118
Chương 11 HYDROCARBON ĐA NHÂN THƠM MỤC TIÊU HỌC TẬP 1. Gọi được tên các hydrocarbon đa vòng ngưng tụ thơm. 2. Trình bày được các tính chất hóa học chính của hydrocarbon đa vòng thơm naphtalen, anthracen và phenanthren. NỘI DUNG 1. CẤU TẠO VÀ DANH PHÁP Có hai loại hợp chất đa nhân thơm. Hợp chất đa vòng tạo thành do các vòng liên kết với nhau bằng liên kết đơn. , Cl ,, , 2 , 2 , 2 53 6 3 6 54 4 , 4 , 1 1 , , 1 4 5 , 6 Cl 6 5 HOOC Biphenyl P-terphenyl Acid 2,6-dicloro- 2 nitro -5'-biphenylcarboxylic Hợp chất đa vòng tạo thành do các vòng ngưng tụ với nhau. 9 8 1 8 8 7 2 7 6 3 6 3 10 4 6 Naphtalen 1 12 1 10 11 12 1 2 3 9 2 8 8 3 7 8 5 8 7654 6 Naphthacen (Tetracen) Pyren Srysen Coronen Nguyên tắc đánh số Đánh trên chu vi của hợp chất đa nhân ngưng tụ theo nguyên tắc: • Tổng số nhân lớn nhất phải nằm theo một trục ngang 119