Bài giảng lâm nghiệp xã hội đại cương part 8

Chia sẻ: Sadfaf Asfsggs | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:18

Thêm vào BST

Báo xấu

137
lượt xem 25
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cả nam giới và nữ giới mong nam giới trong thôn và với muốn sử dụng nhiều sản phẩm hội phụ nữ trong thôn hơn để tăng thêm thu nhập Tư vấn cho cả nữ giới và nam giới về sự ưu tiên các loài cây Tất cả các cán bộ khuyến nông giống và mùa vụ lâm đều là nam giới Sự tham gia Như đã nói ở trên sự tham gia xuyên suốt trong các hoạt động LNXH, chúng ta cần phải xem xét sự tham gia của giới vào các tổ chức để xác định: Cấu trúc...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng lâm nghiệp xã hội đại cương part 8

khi thu ho¹ch lμm viÖc riªng rÏ víi tæ chøc C¶ nam giíi vμ n÷ giíi mong nam giíi trong th«n vμ víi muèn sö dông nhiÒu s¶n phÈm héi phô n÷ trong th«n h¬n ®Ó t¨ng thªm thu nhËp T− vÊn cho c¶ n÷ giíi vμ nam giíi vÒ sù −u tiªn c¸c loμi c©y TÊt c¶ c¸c c¸n bé khuyÕn n«ng gièng vμ mïa vô l©m ®Òu lμ nam giíi Sù tham gia Nh− ®· nãi ë trªn sù tham gia xuyªn suèt trong c¸c ho¹t ®éng LNXH, chóng ta cÇn ph¶i xem xÐt sù tham gia cña giíi vμo c¸c tæ chøc ®Ó x¸c ®Þnh: - CÊu tróc quyÒn lùc trong x· héi céng ®ång - Kh«ng c©n b»ng trong quyÒn lùc ra quyÕt ®Þnh cña phô n÷ vμ nam giíi - Sù cÇn thiÕt ®Ó n©ng cao sù thamg gia cña phô n÷ ë mét sè tæ chøc - Nguyªn nh©n cña sù tham gia kh«ng ®ång ®Òu nμy, nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn nã nh− cÊu tróc kinh tÕ, chuÈn mùc x· héi Sù tham gia thÓ hiÖn ë c¸c cÊp ®é kh¸c nhau, chóng ta cÇn ph©n tÝch sù tham gia vÒ sè l−îng trong c¸c tæ chøc céng ®ång (sè l−îng nam, n÷ tham gia vμo c¸c tæ chøc) vμ sù tham gia vÒ chÊt l−îng (tiÕng nãi, quyÒn ra quyÕt ®Þnh cña phô n÷, nam giíi trong c¸c tæ chøc, cuéc häp) vμ sù tham gia trong ra quyÕt ®Þnh cÊp hé gia ®×nh. ë ®©y cÇn nhÊn m¹nh ®Õn sù tham gia cña giíi trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh, m« h×nh ra quyÕt ®Þnh gióp chóng ta hiÓu ®−îc c¸c quyÕt ®Þnh kh¸c nhau t¸c ®éng ®Õn cuéc sèng cña nhãm ®èi t−îng, ai lμ ng−êi ra c¸c quyÕt ®Þnh ®ã vμ hä ra quyÕt ®Þnh nh− thÕ nμo. Chóng ta cã thÓ dùa trªn nh÷ng c©u hái sau ®©y: - Nh÷ng ai tham gia vμo qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh (phô n÷ cã ®−îc t− vÊn kh«ng, hä cã ra quyÕt ®Þnh cuèi cïng kh«ng)? - Nh÷ng quyÕt ®Þnh ®ã cã t¸c ®éng ®Õn cuéc sèng cña nhãm ®èi t−îng (cÊp céng ®ång, cÊp hé gia ®×nh) lμ g×? - Ai chÞu t¸c ®éng cña quyÕt ®Þnh ®ã? 4.2.2.2 Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch giíi C¸c ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch giíi cã thÓ ®Ò cËp tíi nh−: - Ph©n tÝch l¹i (vÒ ®Êt ®ai, kinh tÕ, x· héi), ph©n tÝch néi dung - Pháng vÊn (th«ng tin viªn, hé gia ®×nh, th¶o luËn nhãm) - Quan s¸t tham dù - Ph¶n håi/ KiÓm tra chÐo C¸c c«ng cô PRA vμ ph©n tÝch x· héi cã thÓ ¸p dông trong ph©n tÝch giíi ®−îc ®Ò cËp trong b¶ng sau: B¶ng 8.10: C«ng cô vμ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch giíi Néi dung C«ng cô Ph−¬ng ph¸p - - Th¶o luËn nhãm th«ng tin B¶n ®å x· héi vÒ th«n Bèi c¶nh viªn - L¸t c¾t - S¬ ®å xu h−íng - - Pháng vÊn hé gia ®×nh Khung vÒ ho¹t ®éng Ho¹t ®éng - - Th¶o luËn nhãm LÞch mïa vô 120
- B¶ng ph©n c«ng lao ®éng Nguån lùc - Khung tiÕp cËn vμ kiÓm so¸t nguån lùc - Pháng vÊn hé gia ®×nh - B¶n ®å nguån vÒ th«n - Th¶o luËn nhãm n÷, nhãm nam - L¸t c¾t - Th¶o luËn nhãm th«ng tin - LÞch mïa vô viªn - B¶ng ma trËn - Ph©n lo¹i hé gia ®×nh - Khung hμnh ®éng - Ph©n tÝch th«ng tin tõ 3 néi Hμnh dung trªn - S¬ ®å SWOL ®éng - Th¶o luËn nhãm n÷, nam - - Pháng vÊn th«ng tin viªn B¶ng tham gia sè l−îng Sù tham - - Pháng vÊn hé gia ®×nh B¶ng tham gia chÊt l−îng gia - Ra quyÕt ®Þnh trong gia ®×nh C¸c c«ng cô ph©n tÝch giíi cÇn ph¶i vËn dông linh ho¹t vμo trong khi thu thËp sè liÖu, c¸c c«ng cô ®−îc lùa chän tïy theo môc tiªu cña ph©n tÝch giíi. Trong tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng cña LNXH cã thÓ lång ghÐp vÊn ®Ò giíi vμ ph©n tÝch giíi vμo ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ cña c¸c ho¹t ®éng, nh»m ®¸p øng ®óng nhu cÇu cña c¶ nam giíi vμ phô n÷, c¶ hai giíi cïng ®−îc h−ëng lîi vμ tham gia b×nh ®¼ng h¬n. 121
Tμi liÖu tham kh¶o 1. Boserup, Ester (1989): Women's Role in Economic Development (first: 1970). George Allen & Unwin, London. 2. Ch−¬ng tr×nh hç trî LNXH (2001): Héi th¶o tËp huÊn ph©n tÝch giíi. Helvetas Vietnam. Hμ néi. 3. Dang Tung Hoa (2000): Cultural and Ecological Investigations into Forest Utilisation by the Thai, Hmong and Kinh People in the Mountainous Region in the Yen Chau District of Northwest Vietnam with Respect to Gender Relation (German). Ph.D Thesis. TU Dresden, Germany. 4. §Æng Nghiªm V¹n, Chu Th¸i S¬n, L−u Hïng (2000): D©n téc thiÓu sè ë ViÖt nam. Nhμ xuÊt b¶n thÕ giíi. Hμ néi. 5. Davidson, Joan; Dankelman, Irene (1990): Frauen und Umwelt in den suedlichen Kontinenten. Peter Hammer Verlag, Wupertal. 6. FAO (1995): Gender Analysis and Forestry. International Training Package. FAO, Rome. 7. Feldstein, Hilary Sims; V. Poats, Susan (1989): Working Together. Gender Analysis in Agriculture. Volume 2: Teaching Notes. Kumarian Press, West Hardford. 8. Jacobson, Jodi L. (1992): Gender Bias: Roadblock to Sustainable Development. Worldwatch Paper 110. Worldwatch Institut. 9. Lª ThÞ Lý (2000): VÊn ®Ò giíi trong ph¸t triÓn LNXH ë T©y nguyªn. §¹i häc T©y nguyªn, Bu«n Mª Thuét. Th«ng tin chuyªn ®Ò §μo t¹o LNXH. Ch−¬ng tr×nh hç trî LNXH. 10. Moser, Caroline O.N (1993): Gender Planning and Development: Theory, Practice and Training. Routledge. 11. NguyÔn Kim Hμ (1999): VÒ ph©n c«ng lao ®éng nam - n÷ mét c«ng cô ph©n tÝch Giíi. Trong: NguyÔn Linh KhiÕu: Nghiªn cøu vμ ®μo t¹o Giíi ë ViÖt nam. Nhμ xuÊt b¶n khoa häc x· héi, Hμ néi: 216-228. 12. Pham Thi Hue (2000): Bibliography on Women and Gender in Vietnam (1993- 1999). Center for Family and Women Studies, Hμ néi. 13. Rojas, Mary (1989): Women in Community Forestry. A Field Guide for Project design and Implementation. FAO, Rome. 14. Teherani-Kroenner, Parto (1995): Erforschung der Geschlechterverhaeltnisse im laendlichen Raum. Heft 1. Tagungsbericht. Humboldt-Universitaet zu Berlin, Berlin. 122
15. TrÇn ThÞ QuÕ (1999): Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ giíi vμ vÊn ®Ò giíi ë ViÖt Nam. Gender Basic Concepts and Gender Issues in Vietnam. Nhμ xuÊt b¶n thèng kª, Hμ néi. 16. TrÇn ThÞ QuÕ, Marlene Buchy (2000): Héi th¶o tËp huÊn vÒ giíi. Ch−¬ng tr×nh hç trî LNXH. Hμ néi, TPHCM. 17. WARI (2002): Course Book: Gender & Development in South-East Asia (Indochina). February 18-28, 2002. Traing course on Gender. Bangkok, Thailand. 123
Ch−¬ng 4 TiÕp cËn cã sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng: • Ph©n tÝch ®−îc quan ®iÓm tiÕp cËn cïng tham gia trong ph¸t triÓn LNXH • VËn dông ®−îc nh÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng cña sù tham gia trong qu¸ tr×nh tiÕp cËn c¸c m«n häc kh¸c, trong ®¸nh gi¸ n«ng th«n, thùc thi c¸c ho¹t ®éng LNXH • Lùa chän thÝch øng vμ sö dông ®−îc c¸c c«ng cô phï hîp cho kü thuËt cã sù tham gia • M« t¶ ®−îc c¸c lo¹i h×nh vμ ph¹m vi ¸p dông cña sù tham gia 124
Bμi 9: Sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Ph©n biÖt ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn LNXH • Ph©n biÖt c¸c h×nh thøc vμ møc ®é tham gia cña céng ®ång trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn LNXH • VËn dông ®−îc c¸ch ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc vμ møc ®é tham gia cña céng ®ång ®Þa ph−¬ng ®Ó nhËn râ c¸c ho¹t ®éng nμo lμ LNXH vμ “lo¹i h×nh LNXH” cña c¸c dù ¸n LNXH ®· thùc thi Néi dung bμi gi¶ng: Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian 1. Kh¸i niÖm sù tham gia Tr×nh bμy OHP 2 tiÕt 2. §èi t−îng tham gia Bμi tËp t×nh huèng Bμi tËp 3. H×nh thøc vμ møc ®é tham Nªu vÊn ®Ò C©u hái chuÈn 2 tiÕt gia ®o¸n §éng n·o OHP 4. §iÒu kiÖn vμ ®éng lùc Tr×nh bμy OHP 2 tiÕt 125
1. Kh¸i niÖm sù tham gia 1.1. Quan ®iÓm c¬ b¶n GÇn ®©y c¸ch tiÕp cËn “tõ d−íi lªn”, coi träng vai trß chñ ®éng cña céng ®ång n«ng th«n ®−îc nhÊn m¹nh; do vËy ®· ®éng viªn c¸c tiÒm n¨ng lao ®éng, vμ c¸c nguån lùc kh¸c cña céng ®ång cho ho¹t ®éng cña LNXH. • Trong l©m nghiÖp, tiÕp cËn truyÒn thèng lu«n cho r»ng, sù tiÕn bé phô thuéc vμo ng−êi ®−îc huÊn luyÖn vÒ mÆt nghÒ nghiÖp, phæ biÕn kiÕn thøc kü thuËt cña hä cho mét nhãm c− d©n n«ng th«n kh¸c. Trong khi ®ã, tiÕp cËn LNXH cho r»ng c¸c ph−¬ng ph¸p kü thuËt ®−îc thiÕt kª cã sù tham gia cña céng ®ång sÏ khuyÕn khÝch nh÷ng s¸ng kiÕn tõ céng ®ång, ng−êi d©n cã kh¶ n¨ng t×m ra gi¶i ph¸p vμ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cã hiÖu qu¶. • TiÕp cËn “cã céng ®ång tham gia” cho r»ng mäi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng còng nh− nhμ chuyªn m«n ®Òu cã kiÕn thøc, kü n¨ng vμ n¨ng lùc chuyªn m«n ®¸ng kÓ cÇn ®−îc sö dông vμ ph¶i ®−îc chó ý. • Trong khi söa ®óng quan ®iÓm truyÒn thèng, r»ng chØ nh÷ng nhμ chuyªn m«n míi cã sù hiÓu biÕt cã gi¸ trÞ vÒ kü thuËt, tiÕp cËn cã céng ®ång tham gia sÏ kh«ng r¬i vμo sai lÇm ng−îc l¹i, r»ng chØ cã c− d©n ®Þa ph−¬ng míi cã kiÕn thøc vμ kü n¨ng thÝch hîp • TiÕp cËn “cã céng ®ång tham gia” nhÊn m¹nh ph−¬ng ph¸p còng nh− kÕt qu¶. Ngay c¶ nh÷ng thÊt b¹i râ rÖt còng cã thÓ cã mét sè lîi Ých v× ph−¬ng ph¸p dÉn ®Õn thÊt b¹i th−êng t¹o nªn kh¶ n¨ng cho viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x¶y ra sau vμ hμnh ®éng tèt h¬n (Peluso, Turner vμ Fortmann,1994) 126
1.2. Kh¸i niÖm sù tham gia trong LNXH Sù tham gia lμ mét kh¸i niÖm kh«ng ph¶i lμ míi nh−ng kh«ng bao giê cò. NhiÒu häc gi¶ cè g¾ng lý gi¶i Sù tham gia trong LNXH nh− lμ nÒn t¶ng ban ®Çu mang b¶n chÊt LNXH cña mäi lo¹i h×nh l©m nghiÖp. Suy réng ra ë nhiÒu lÜnh vùc, kh¸i niÖm cña Sù tham gia ®−îc hiÓu theo hai khÝa c¹nh sau: • Thø nhÊt, Sù tham gia mang tÝnh triÕt häc liªn quan ®Õn c«ng b»ng vμ d©n chñ, nghÜa lμ ë ®©u kh«ng cã sù tham gia th× ë ®ã kh«ng cã c«ng b»ng vμ d©n chñ. • Thø hai, Sù tham gia ®−îc gi¶i thÝch dùa trªn mét tiÒn ®Ò cã tÝnh chÊt thùc dông h¬n, r»ng c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n (bao gåm LNXH) nÕu kh«ng cã sù h−ëng øng cña ng−êi d©n sÏ kh«ng triÓn khai ®−îc, hoÆc nÕu cã triÓn khai còng kh«ng thÓ ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶. Tõ “tham gia” cã thÓ ph¶n ¶nh nhiÒu néi dung h¬n lμ ®¬n thuÇn hiÖn diÖn, tham dù trong c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn (d−íi d¹ng tù nguyÖn ®ãng gãp lao ®éng, vËt chÊt... vμ ®−îc tr¶ c«ng). ë khÝa c¹nh kh¸c, tham gia cã nghÜa lμ trë thμnh thμnh viªn cña mét tæ chøc vμ tham dù c¸c phiªn häp. Quan ®iÓm tham gia ®ã ®· dÉn tíi nh÷ng cè g¾ng nh»m c¬ cÊu c¸c tæ chøc, nghÜa lμ ®Þa vÞ héi viªn nμy nh− lμ hiÖn diÖn cña tham gia. Theo Ng©n hμng thÕ giíi, sù tham gia ®−îc ®Þnh nghÜa nh− lμ mét qu¸ tr×nh, th«ng qua ®ã c¸c chñ thÓ (Stakeholders) cïng t¸c ®éng vμ chia sÎ nh÷ng s¸ng kiÕn ph¸t triÓn vμ cïng quyÕt ®Þnh. N¨m 1994 Hoskin ®−a ra mét ®Þnh nghÜa râ rμng h¬n vÒ sù tham gia trong l©m nghiÖp, ®ã lμ “Sù tham gia lμ sù thùc hiÖn trång vμ qu¶n lý rõng cña nam vμ n÷ trong céng ®ång (nh÷ng ng−êi bªn trong céng ®ång) víi sù hç trî cña nh÷ng ng−êi bªn ngoμi céng ®ång”. N¨m 1996, Hosley ®−a ra 7 møc ®é tõ thÊp ®Õn cao cña sù tham gia, ®ã lμ: tham gia cã tÝnh chÊt vËn ®éng; tham gia bÞ ®éng; tham gia qua h×nh thøc t− vÊn; tham gia v× môc tiªu ®−îc h−ëng c¸c hç trî vËt t− tõ bªn ngoμi; tham gia theo chøc n¨ng; tham gia hç trî; tù huy ®éng vμ tæ chøc. Fisher (1984) cho r»ng, kh«ng cã vai trß chØ ®¹o trong qu¸ tr×nh quyÕt ®Þnh th× sù tham gia chØ lμ v« nghÜa. C©u hái quan träng nhÊt kh«ng ph¶i “Ai thùc hiÖn” mμ “ai quyÕt ®Þnh”. Trong khi c¸c tμi liÖu vÒ ph¸t triÓn còng nh− c¸c dù ¸n th−êng xem qu¸ tr×nh lËp quyÕt ®Þnh nh− lμ yÕu tè chñ chèt cña sù tham gia th× th−êng trong thùc tÕ, ng−êi ta ®· ®Æt nÆng tr¸ch nhiÖm vμo quyÒn lùc. FAO (1982) ®Þnh nghÜa “sù tham gia cña nh©n d©n” nh− qu¸ tr×nh mμ qua ®ã ng−êi nghÌo n«ng th«n cã kh¶ n¨ng tù tæ chøc vμ nh− c¸c tæ chøc cña chÝnh hä, cã kh¶ n¨ng nhËn biÕt c¸c nhu cÇu cña chÝnh m×nh vμ tham gia trong thiÕt kÕ, thùc hiÖn vμ ®¸nh gi¸ c¸c ph−¬ng ¸n t¹i ®Þa ph−¬ng” Héi nghÞ FAO th¸ng 9 n¨m 1983 t¹i Roma vÒ ph¸t triÓn n«ng th«n ®· nhËn thøc “sù tham gia cña nh©n d©n nh− lμ sù hîp t¸c chÆt chÏ cña hä tíi møc ng−êi d©n c¶m thÊy ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ thμnh c«ng hay thÊt b¹i cña dù ¸n LNXH. Ph¹m vi tham gia rÊt réng trong suèt qu¸ tr×nh cña dù ¸n (Messerschmidt, 1992) • NhËn ra vÊn ®Ò (trong nghiªn cøu) 127
• QuyÕt ®Þnh (trong lËp kÕ ho¹ch) • Huy ®éng nguån lùc vμ thùc hiÖn (trong hμnh ®éng) • Chia sÎ lîi nhuËn (trong kÕt qu¶) • §¸nh gi¸ toμn bé (trong kiÓm so¸t) Nãi c¸ch kh¸c, ng−êi d©n tham gia tõ b−íc x©y dùng dù ¸n tíi lóc hoμn thμnh, tõ b−íc kÕ ho¹ch hãa tíi khi tiªu thô s¶n phÈm. ViÖt Nam cã c©u r»ng: “ DÔ tr¨m lÇn kh«ng d©n còng chÞu, khã ngh×n lÇn d©n liÖu còng xong'' Tõ ng¹n ng÷ trªn suy ra r»ng mäi viÖc cña lμng b¶n, nÕu d©n ®ång lßng cïng tham gia th× sÏ thμnh c«ng, nÕu d©n kh«ng tham gia th× nh÷ng viÖc ®ã cã dÔ ®Õn ®©u, ®−îc ®Çu t− hç trî, gióp ®ì ®Õn ®©u ®Òu còng kh«ng thμnh c«ng, hoÆc cã thμnh c«ng th× còng kh«ng l©u dμi. Sù tham gia cña ng−êi d©n chÝnh lμ: Mäi viÖc trong lμng b¶n ph¶i ®−îc D©n biÕt, D©n bμn, D©n lμm vμ D©n kiÓm tra. - D©n cÇn ®−îc biÕt g×? Mäi ng−êi d©n trong lμng b¶n ph¶i cÇn biÕt râ hai ®iÓm: Thø nhÊt, nh÷ng g× mμ c¶ lμng b¶n cïng thèng nhÊt, −u tiªn ph¶i gi¶i quyÕt, ph¶i lμm. Thø hai, nh÷ng g× mμ nhμ n−íc, c¸c tæ chøc bªn ngoμi cã thÓ hç trî vμ gióp ®ì. - D©n bμn g× ? Mäi ng−êi d©n trong lμng b¶n cÇn ®−îc cïng nhau bμn b¹c vÒ c¸c viÖc sau: • Bμn kÕ ho¹ch thùc hiÖn: lμm c¸i g×, ë ®©u, khi nμo • Bμn vÒ nghÜa vô ®ãng gãp cña mçi ng−êi, mçi nhμ, mçi tæ chøc trong lμng b¶n, x· • Bμn vÒ c¸ch tæ chøc, qu¶n lý nh− thÕ nμo • Bμn vÒ chia sÎ lîi Ých ra sao • Bμn vÒ quy chÕ thùc hiÖn, th−ëng ph¹t cña lμng b¶n • Bμn vμ thèng nhÊt cam kÕt thùc hiÖn - D©n lμm g×? Nh÷ng ng−êi d©n, hé gia ®×nh hay c¸c tæ chøc trong lμng b¶n cã thÓ lμm c¸c viÖc nh− sau ®Ó thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng chung cña lμng b¶n: • §ãng gãp c«ng lao ®éng • §ãng gãp vËt t−, vËt liÖu mμ ®Þa ph−¬ng hoÆt gia ®×nh cã nh−: ®Êt, ®¸, c¸t, sái, c¸t, c©y cèi, c©y gièng, con gièng, ph©n chuång ... • Cã thÓ ®ãng gãp b»ng tiÒn (nÕu cã) • §ãng gãp kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm th«ng qua viÖc tham gia vμo nhãm qu¶n lý hay chØ ®¹o thùc hiÖn. 128
- D©n cã thÓ kiÓm tra g×? Mäi ng−êi d©n ®Òu cã thÓ ®−îc tham gia kiÓm tra, gi¸m s¸t c¸c ho¹t ®éng chung cña lμng b¶n mμ hä ®· bμn, ®· ®ãng gãp vμ ®· lμm nh−: • KiÓm tra viÖc qu¶n lý, sö dông c¸c vèn ®Çu t− vμ chi tiªu • KiÓm tra chÊt l−îng c¸c c«ng tr×nh, c¸c ho¹t ®éng ®· vμ ®ang thùc hiÖn • KiÓm tra viÖc ®ãng gãp vμ ph©n chia lîi Ých. Cã 2 nhãm ng−êi cã thÓ tham gia vμo c¸c ho¹t ®éng chung, c¸c dù ¸n t¹i lμng b¶n, ®ã lμ nh÷ng ng−êi trong lμng b¶n vμ x· vμ nh÷ng ng−êi ngoμi lμng b¶n vμ x·. - Nh÷ng ng−êi trong lμng b¶n vμ x· bao gåm c¸c c¸ nh©n, HG§, nhãm HG§, tæ chøc chÝnh quyÒn cña x·, l·ng ®¹o lμng b¶n, c¸c tæ chøc ®oμn thÓ cña x· vμ lμng b¶n. Kh¶ n¨ng, h×nh thøc vμ møc ®é tham gia cña hä còng rÊt kh¸c nhau, tuú thuéc vμo ®Æc ®iÓm cña tõng nhãm nh−: nhãm HG§ cã ®iÒu kiÖn kinh tÕ vμ kinh nghiÖm s¶n xuÊt kh¸c nhau (nhãm HG§ kh¸, trung b×nh, nghÌo), nhãm phô n÷ hay nhãm nam giíi, nhãm ng−êi cã ®é tuæi kh¸c nhau (trÎ em, tuæi lao ®éng, ng−êi giμ), nhãm thμnh phÇn d©n téc kh¸c nhau.... Nh−ng sù tham gia cña nh÷ng ng−êi trong lμng b¶n, x· lu«n gi÷ vai trß chÝnh vμ quyÕt ®Þnh ®Õn sù thμnh c«ng cña c¸c ho¹t ®éng hay c¸c dù ¸n t¹i ®Þa ph−¬ng. - Nh÷ng ng−êi ngoμi céng ®ång nh−: tæ chøc chÝnh quyÒn cÊp trªn, c¸c c¬ quan ®¬n vÞ chuyªn m«n nh−: c¸c phßng ban ngμnh cña huyÖn, tØnh vÒ c¸c lÜnh vùc liªn quan (n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, ch¨n nu«i, CSHT, v¨n ho¸, gi¸o dôc, y tÕ ....); c¸c n«ng, l©m tr−êng, tr¹m tr¹i; c¸c ®¬n vÞ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m; c¸c ch−êng tr×nh dù ¸n ph¸t triÓn .... Sù tham gia cña nh÷ng ng−êi bªn ngoμi lu«n ®ãng vai trß hç trî, thóc ®Èy vμ t¹o ®iÒu kiÖn th«ng qua c¸c h×nh thøc sau: • Hç trî vèn khi lμng b¶n kh«ng cã kh¶ n¨ng ®ãng gãp th«ng qua h×nh thøc hç trî vËt t−, vËt liÖu mμ ®Þa ph−¬ng kh«ng cã; mét phÇn tiÒn c«ng lao ®éng nÕu thÊy rÊt cÇn thiÕt; vèn tÝn dông .... • Hç trî t− vÊn th«ng qua cö c¸n bé chuyªn m«n cïng víi d©n x©y dùng kÕ ho¹ch, tæ chøc triÓn khai, qu¶n lý c¸c ho¹t ®éng, gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸. • Hç trî chuyÓn giao kiÕn thøc vμ kü thuËt th«ng qua tËp huÊn, x©y dùng m« h×nh, th¨m quan. • §Çu t− kü thuËt th«ng qua cö c¸n bé chuyªn m«n ®Ó thiÕt kÕ, ®Çu t− ban ®Çu vÒ c¬ së vËt chÊt, vËt t− thiÕt yÕu nh−: nhμ x−ëng, c«ng tr×nh, ®−êng x¸, c©y gièng, con gièng, thuèc trõ s©u .... Nh− vËy, sù tham gia cña ng−êi d©n lμ nh©n tè chñ yÕu dÉn sù thμnh c«ng cña c¸c dù ¸n t¹i lμng b¶n. Tuy nhiªn, sù tham gia cña nh÷ng ng−êi bªn ngoμi lμng b¶n lμ c¬ së vμ ®éng lùc thóc ®Èy cho sù thμnh c«ng ®ã. 129
2. §èi t−îng tham gia 2.1. Ng−êi trong cuéc vμ Ng−êi ngoμi cuéc Trong l©m nghiÖp truyÒn thèng, l©m nghiÖp coi nh− lμ khoa häc øng dông liªn quan víi nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn. Do ®ã, nh÷ng vÊn ®Ò vÒ c«ng nghÖ cã ý nghÜa cô thÓ lμ c«ng nghÖ khai th¸c rõng võa lÊy ®i nh÷ng c©y rõng thμnh thôc l¹i võa t¹o thuËn lîi cho viÖc xuÊt hiÖn mét líp c©y t¸i sinh ®Ó cã thÓ lîi dông rõng mét c¸c liªn tôc. C«ng nghÖ trång rõng bao gåm chän loμi c©y thÝch hîp víi lËp ®Þa, lμm ®Êt, kü thuËt vμ thêi vô trång c©y, ch¨m sãc... ë ®©y hÇu nh− chØ cã nh÷ng nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp thùc hiÖn. Trong khi ®ã, LNXH lμ mét khoa häc vμ nghÖ thuËt liªn quan víi ho¹t ®éng nh»m tíi môc tiªu x· héi, do ®ã ®−¬ng nhiªn ph¶i quan t©m ®Õn nh÷ng loμi c©y ®¸p øng nhu cÇu cña céng ®ång, nh− thùc phÈm, thøc ¨n gia sóc, cñi,... ®Õn tæ chøc x· héi ®Ó thiÕt lËp, duy tr×, b¶o vÖ, chÕ biÕn vμ ph©n phèi s¶n phÈm vμ dÞch vô cung cÊp tõ rõng vμ c©y, ®Õn nh÷ng m©u thuÉn cã tÝnh chÊt thêi vô ¶nh h−ëng ®Õn sù tham gia cña nh©n d©n trong ho¹t ®éng trång c©y, ®Õn nh÷ng kü n¨ng cÇn thiÕt cho sù thÝch øng hay sù lùa chän c«ng nghÖ l©m nghiÖp thμnh c«ng... (Burch, 1992). Rao (1991) còng chØ ra mét nguyªn t¾c lín trong LNXH lμ ph¶i thay ®æi dÇn dÇn c¸ch sö dông ®Êt ®ai vμ qu¶n lý ®Êt ®ai theo h−íng ®a canh. Con ®−êng gi¶i quyÕt kü thuËt cña LNXH lμ con ®−êng "liªn ngμnh" cña nhiÒu nhμ khoa häc chø kh«ng chØ riªng thuÇn tuý chuyªn l©m nghiÖp. Do vËy hoμn toμn kh¸c víi LNTT, LNXH kh«ng chØ do c¸c nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp tiÕn hμnh mμ cßn ®−îc thùc hiÖn víi sù hîp t¸c cña nh÷ng nhμ n«ng häc, ch¨n nu«i, c¸c nhμ khoa häc x· héi vμ nh©n v¨n (x· héi häc, kinh tÕ häc, nh©n chñng häc, sinh th¸i nh©n v¨n, chÝnh trÞ häc...) nãi c¸ch kh¸c, cã thÓ tiÕp cËn LNXH tõ gãc ®é l©m nghiÖp hoÆc/vμ n«ng häc còng nh− nhμ khoa häc x· héi nh©n v¨n. Nh©n tè nçi bËc lμ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng mμ víi sù tham gia cña hä ®· lμm cho l©m nghiÖp vèn cã tÝnh chÊt x· héi ®· trë thμnh l©m nghiÖp x· héi, mét nÒn l©m nghiÖp do nh©n d©n ®Þa ph−¬ng (céng ®ång vμ n«ng hé) vμ v× nh©n d©n ®Þa ph−¬ng (céng ®ång, n«ng hé). Cã thÓ, ph©n biÖt mét c¸ch kh¸i qu¸t hai thμnh phÇn tham gia c¸c ho¹t ®éng LNXH, theo Davis-Case (1990) "Ng−êi trong cuéc” nh− lμ nh÷ng ng−êi cïng ®−îc x¸c ®Þnh vμ n»m trong céng ®ång võa hoÆc cã mèi quan hÖ phô thuéc vμo céng ®ång, "Ng−êi ngoμi cuéc" nh− lμ nh÷ng ng−êi cã thÓ tham gia vμo mét céng ®ång trong mét thêi gian, nh−ng kh«ng ®−îc cïng x¸c ®Þnh víi céng ®ång hoÆc ®−îc céng ®ång x¸c ®Þnh lμ thμnh viªn cña hä. Chambers (1983) cho r»ng, “Ng−êi ngoμi cuéc" lμ nh÷ng ng−êi cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n, nh−ng b¶n th©n kh«ng sèng ë n«ng th«n vμ kh«ng nghÌo, hiÓu biÕt cã phÇn h¹n chÕ vÒ t×nh tr¹ng nghÌo khæ ë n«ng th«n. NhiÒu ng−êi lμ quan chøc, c¸n bé nghiªn cøu thùc ®Þa cña c¸c c¬ quan chÝnh phñ, c¸c nhμ nghiªn cøu chuyªn nghiÖp, nh©n viªn c¸c tæ chøc cøu trî, nhμ kinh doanh, b¸c sÜ, kü s−, nhμ b¸o, luËt gia, nhμ chÝnh trÞ, thÇy gi¸o, c¸n bé c¸c tr−êng ®¹i häc, nh©n viªn cña c¸c tæ chøc tù nguyÖn vμ c¸c nhμ chuyªn m«n kh¸c. Trong LNXH c¸c nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp lμ ng−êi ngoμi cã vai trß ®Æc biÖt quan träng 130
Tuy nhiªn theo Laurent Umans (1966), sù ph©n biÖt r¹ch rßi “ng−êi trong cuéc” vμ “ng−êi ngoμi cuéc” ®«i lóc cã thÓ ®em l¹i c¶n trë cho viÖc t×m hiÓu s©u s¾c h¬n c¸c céng ®ång vμ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¸c ho¹t ®éng LNXH vμ ph¸t triÓn n«ng th«n (PTNT). Sù thËt, kh«ng thÓ xem "Ng−êi trong cuéc" vμ "Ng−êi ngoμi cuéc" nh− lμ nh÷ng nhãm ®ång nhÊt. "Ng−êi ngoμi cuéc" cã thÓ lμ tËp hîp nh÷ng c¬ quan, tæ chøc vμ c¸ nh©n cã ®éng c¬ vμ kú väng kh¸c nhau ®èi víi céng ®ång vμ ®èi víi c¸c ho¹t ®éng LNXH vμ PTNT. "Ng−êi trong cuéc" còng cã thÓ bao gåm nh÷ng c¸ nh©n vμ nhãm cã quyÒn lîi kh¸c nhau vμ do ®ã cã nh÷ng th¸i ®é kh¸c nhau ®èi víi c¸c lo¹i tμi nguyªn vμ c¸c t¸c ®éng kh¸c nhau cña c¸c ho¹t ®éng LNXH vμ ph¸t triÓn n«ng th«n. 2.2. Vai trß cña '' Ng−êi ngoμi cuéc'' vμ ''Ng−êi trong cuéc'' trong ho¹t ®éng l©m nghiÖp x· héi Trong thùc tiÔn ho¹t ®éng LNXH, ng−êi ta nhËn thÊy ba t×nh huèng (Davis-Case, 1990) (h×nh 9.1 ). Mét lμ: khi ng−êi ngoμi cuéc ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh hoμn toμn, nh− trong c¸c ho¹t ®éng LNTT. Hä nhËn ra vÊn ®Ò, x¸c ®Þnh c¸c gi¶i ph¸p. Hä thiÕt kÕ dù ¸n, ®Ò ra môc tiªu, cung cÊp c¸c ®Çu vμo cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng, råi qu¶n lý, kiÓm tra vμ ®¸nh gi¸ ®Ó xem dù ¸n cã ®¹t yªu cÇu mong muèn hay kh«ng. Trong hoμn c¶nh ®ã kÕt qu¶ ®−a l¹i lμ ®¸ng thÊt väng do sù h−ëng øng cña céng ®ång theo thêi gian mμ l¾ng xuèng, rÊt Ýt céng ®ång tiÕp tôc c¸c ho¹t ®éng LNXH sau khi ng−êi ngoμi cuéc rót lui vμ râ rμng lμ tÝnh bÒn v÷ng lμ kh«ng thÓ ®¹c ®−îc. Hai lμ: khi ng−êi ngoμi cuéc cßn ®Ò ra phÇn lín c¸c quyÕt ®Þnh nh−ng hä ®· b¾t ®Çu ®−a ng−êi trong cuéc vμo ho¹t ®éng. Nh×n chung vai trß cña ng−êi ngoμi cuéc vÉn lμ quyÕt ®Þnh, nh−ng ng−êi trong cuéc ®· gióp ng−êi ngoμi cuéc x¸c ®Þnh nh÷ng nhu cÇu cña céng ®ång, thÊy ®−îc nguyÖn väng vμ ®éng lùc cña céng ®ång. KÕt qu¶ lμ ng−êi ngoμi cuéc ®· nhËn thøc ng−êi trong cuéc cã hiÓu biÕt ®¸ng kÓ, cßn ng−êi trong cuéc cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc t¹i sao c¸c ho¹t ®éng tiÕn hμnh ®−îc hay kh«ng. Ba lμ: khi ng−êi trong cuéc cã sù hç trî cña ng−êi ngoμi cuéc chñ ®éng ®Ò ra c¸c quyÕt ®Þnh. Ng−êi trong cuéc x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cña hä vμ c¸c gi¶i ph¸p, ®−a ra môc tiªu vμ ho¹t ®éng, gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸. Ng−êi ngoμi cuéc tÝch cùc hç trî, khuyÕn khÝch nh÷ng ho¹t ®éng ®ã. KÕt qu¶ lμ ®Çy høa hÑn. T×nh huèng thø nhÊt lμ c¸ch lμm viÖc tõ trªn xuèng, cã thÓ ®Æc tr−ng b»ng c©u hái "chóng ta/ng−êi ngoμi cuéc cã thÓ lμm g× ®Ó c¶i thiÖn rõng”. T×nh huèng thø ba biÓu thÞ c¸ch lμm viÖc tõ d−íi lªn víi c©u hái “ng−êi ngoμi cuéc cã thÓ hç trî ng−êi trong cuéc qu¶n lý rõng hä ®ang sö dông tèt h¬n nh− thÕ nμo”. Theo ®ã, trong LNXH râ rμng céng ®ång n«ng th«n/n«ng hé lμ nguån lùc, c¸c nhμ l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp/chuyªn gia lμ ng−êi hæ trî vμ thóc ®Èy ph¸t triÓn (Ohlsson 1985). Nãi c¸ch kh¸c ng−êi trong lμ chñ thÓ, ng−êi ngoμi lμ xóc t¸c. 2.3. Quan hÖ gi÷a ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc TiÕp cËn cã céng ®ång tham gia ®−a ra c¸ch lμm viÖc “tõ d−íi lªn” cã kh¶ n¨ng khuyÕn khÝch, n©ng ®ì vμ cñng cè mäi kh¶ n¨ng hiÖn cã cña céng ®ång ®Ó hä x¸c ®Þnh chÝnh x¸c yªu cÇu cña hä, thiÕt kÕ dù ¸n vμ thùc hiÖn. TiÕp cËn nμy cñng cè mèi quan hÖ 131
chÆt chÏ gi÷a ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc, gi÷a ng−êi h−ëng lîi víi céng ®ång vμ c¸n bé l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp. Quan hÖ nμy ®−îc x©y dùng trªn th«ng tin hai chiÒu, trªn nh÷ng truyÒn ®¹t râ rμng vμ mét cam kÕt vÒ nh÷ng g× cã thÓ "lμm ®−îc cho céng ®ång”. Quan hÖ nμy còng dùa trªn c¬ së kh¸i niÖm, c«ng cô vμ ph−¬ng ph¸p. Kh¸i niÖm míi: Ng−êi ngoμi cuéc khuyÕn khÝch ng−êi trong cuéc t×m ra c©u tr¶ lêi cña chÝnh hä; Ng−êi ngoμi cuéc ®−îc khuyÕn khÝch ®¸p øng c¸c nhu cÇu ®· ®−îc ng−êi trong cuéc x¸c ®Þnh; Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc hîp t¸c cïng nhau; Ng−êi trong cuéc lμ ng−êi thùc hiÖn vμ qu¶n lý dù ¸n. Ph−¬ng ph¸p míi: Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc cïng nhau x¸c ®Þnh th«ng tin; Ph©n tÝch vμ ph¶n håi ®−îc thùc hiÖn ®Ó khuyÕn khÝch ®−îc s¸ng kiÕn cña ng−êi trong vμ nh− vËy b¶o ®¶m sù hiÓu râ cña hä; Mét sù nhËn thøc s©u h¬n vÒ dù ¸n lμ cã thÓ v× ng−êi trong cuéc cã tÇm nh×n tæng qu¸t. C«ng cô míi: KhuyÕn khÝch th«ng tin hai chiÒu; Ph¹m vi: cã nhiÒu c«ng cô b¶o ®¶m cho céng ®ång cã kh¶ n¨ng chän ®−îc c«ng cô thÝch hîp; C¸ch thu thËp th«ng tin cæ truyÒn ®−îc nghiªn cøu vμ lμm thö tr−íc khi ®−a c¸c c«ng cô míi vμo Tãm l¹i, quan hÖ gi÷a ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc lμ quan hÖ hîp t¸c. Ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc ®Òu ®ãng gãp vμo sù ph¸t triÓn cña céng ®ång. Ng−êi ngoμi cuéc chØ hç trî xóc t¸c vμ khuyÕn khÝch chø kh«ng ra chØ thÞ. 132
a. C¸ch tiÕp cËn kinh ®iÓn (nhÊn m¹nh kü thuËt) b. C¸ch tiÕp cËn kinh ®iÓn cã ®iÒu chØnh c. TiÕp cËn cã tham gia (th«n lμng lμ trung t©m víi ®Çu vμo kü thuËt) H×nh 9.1: Ba c¸ch tiÕp cËn trong LNXH (Nguån Gilmour D.A. vμ R.J.Fisher 1991) 133
3. H×nh thøc vμ cÊp ®é tham gia 3.1. H×nh thøc cña sù tham gia 3.1.1. H×nh thøc cña sù tham gia dùa trªn c¬ së ai quyÕt ®Þnh Chandrase Khavan vμ Rao( 1992) ph©n biÖt hai h×nh thøc tham gia dùa trªn c¬ së “Ai quyÕt ®Þnh”: • Tham gia lμ "bÞ ®éng" trong tr−êng hîp ng−êi d©n h−ëng ®−îc mét sè lîi Ých trong nh÷ng ho¹t ®éng cã liªn quan nh−ng kh«ng ®−îc chia sÎ trong qu¶n lý • Tham gia lμ "tÝch cùc" ë n¬i mμ c¸c s¸ng kiÕn vμ quyÕt ®Þnh ®Òu cã sù tham gia cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, mét thμnh phÇn quan träng. Hμnh ®éng tù ph¸t cña tËp thÓ víi sù chØ ®¹o vμ l·nh ®¹o thÝch ®¸ng cã thÓ ph¸t triÓn thμnh phong trμo cña nh©n d©n. Phong trμo Chipko ë bang Uttar Pradesh (¢n §é) lμ mét tr−êng hîp liªn quan víi l©m nghiÖp ®−îc biÕt ®Õn. 3.1.2. H×nh thøc cña sù tham gia dùa trªn hμnh vi tham gia Trªn b×nh diÖn x· héi häc, tham gia lμ sù chia sÎ tr¸ch nhiÖm vμ quyÒn lîi trong mét tËp thÓ. Theo Diakite (1978) ®Ó ph©n biÖt h×nh thøc sù tham gia, cÇn chó ý ®Õn 4 khÝa c¹nh: • Th«ng tin lμ nh÷ng g× mμ mçi c¸ nh©n biÕt ®−îc. VÝ dô, nh÷ng g× mμ mét c¸ nh©n biÕt ®−îc vÒ c¸c nhãm tham gia trong céng ®ång vμ vÒ c¸c ho¹t ®éng cña dù ¸n. • Th¸i ®é hay t− duy lμ nh÷ng g× thuéc vÒ th¸i ®é cña mçi c¸ nh©n. VÝ dô, c¸ch thøc mμ c¸ nh©n quyÕt ®Þnh ®èi víi c¸c hμnh ®éng chia sÎ tr¸ch nhiÖm vμ quyÒn lîi. • Mèi quan t©m lμ nh÷ng g× mμ mçi c¸ nh©n mong muèn trong viÖc c¶i thiÖn cuéc sèng vËt chÊt vμ tinh thÇn cña m×nh vμ gia ®×nh m×nh. • C¸c hμnh vi lμ nh÷ng g× mμ mçi c¸ nh©n lμm. Theo gi¶i thÝch cña t¸c gi¶, c¸c hμnh vi tham gia cña mçi c¸ nh©n vμo mét c«ng viÖc chung lμ kÕt qu¶ cña mét sè c¸c mèi quan t©m, mμ b¶n th©n chóng l¹i lμ kÕt qu¶ cña c¸c th¸i ®é, vμ c¸c th¸i ®é nμy l¹i bÞ chi phèi bëi møc ®é th«ng tin mμ c¸ nh©n tiÕp nhËn ®−îc. Trªn c¬ së c¸c khÝa c¹nh trªn, cã thÓ s¾p xÕp sù tham gia theo bèn h×nh thøc theo hÖ thèng ph©n lo¹i cña Meister (1969) nh− sau: Tham gia ®−¬ng nhiªn lμ sù tham gia thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc chung trong khu«n khæ mét thÓ chÕ chÆt chÎ, vÝ dô, sù chia xÎ tr¸ch nhiÖm vμ quyÒn lîi cña c¸c thμnh viªn trong mét n«ng hé, trong mét céng ®ång, hay mét hiÖp héi. C¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸c thμnh viªn rÊt bÒn chÆt, mäi ng−êi ®Òu biÕt râ hoμn c¶nh cña n«ng hé hay céng ®ång cña m×nh vμ v× thÕ kh«ng thÓ gi÷ vai trß "trung lËp". Bèi c¶nh cña sù tham gia nμy g¾n liÒn víi kh¸i niÖm "æ t©m lý" cña Ruyer (1981). Theo t¸c gi¶ nÇy, "còng nh− mæi sinh vËt cã mét æ sinh th¸i mμ nã cã thÓ thÝch øng trong mèi quan hÖ c©n b»ng víi m«i tr−êng... cã thÓ quan niÖm r»ng mæi c¸ nh©n víi c¸c hoμn c¶nh v¨n hãa vμ kü thuËt s¶n xuÊt, sÏ tù t×m kiÕm cho m×nh c¸c "æ t©m lý" mμ y cã thÓ sinh sèng víi nh÷ng thãi quen ®−îc x¸c lËp". Tuy nhiªn, trong x· héi hiÖn ®¹i, xu h−íng ph¸t triÓn c¸c ®Þnh chÕ lμm cho sù tham 134
gia cña mæi c¸ nh©n kh«ng ph¶i lμ hoμn toμn ®−¬ng nhiªn, mμ chØ ë mét sèù khÝa c¹nh nh©t ®Þnh Tham gia tù ph¸t: N»m gi÷a tham gia ®−¬ng nhiªn vμ tham gia tù gi¸c, h×nh thøc tham gia nÇy xuÊt hiÖn mét c¸ch tù ph¸t. Trong c¸c x· héi hiÖn ®¹i, khi mμ c¸c tiªu chuÈn hμnh vi cò dÇn dÇn bÞ biÕn mÊt, c¸c h×nh thøc tham gia nÇy còng bÞ biÕn ®æi theo. Cã thÓ nªu hai tr−êng hîp cña sù tham gia tù ph¸t: sèng víi ng−êi chung quanh vμ sèng víi b¹n bÌ. Sèng víi ng−êi chung quanh: Khi mét con ng−êi sinh sèng cμng l©u dμi trong mét ng«i nhμ, t×nh c¶m cña con ng−êi ®ã cμng g¾n bã, vμ ng−êi ta cμng c¶m thÊy cã sù héi nhËp víi nh÷ng ng−êi chung quanh, lμm thμnh mét céng ®ång nhá. Ruyer cho r»ng: "Nhu cÇu c¬ b¶n cña con ng−êi kh«ng ph¶i giíi h¹n trong viÖc b¶o tån c¬ thÓ, h¹n ®Þnh bëi líp da cña m×nh mμ lμ b¶o tån "æ sinh th¸i" vμ "æ t©m lý" cña m×nh. Mét th¸i ®é bùc béi cã thÓ xuÊt hiÖn do nh÷ng biÕn ®æi bªn trong c¬ thÓ, nh−ng còng do nh÷ng biÕn ®æi cña m«i tr−êng bªn ngoμi". Con ng−êi sÏ ®iÒu tiÕt hμnh vi cña m×nh theo nh÷ng ng−êi chung quanh. Trong tr−êng hîp ®èi víi nh÷ng ng−êi l¸ng giÒng, ng−êi ta chØ yªu cÇu mét sù hîp t¸c "l¸ng giÒng tèt", cßn ®èi víi b¹n bÌ, møc ®é liªn hÖ cã thÓ bÒn chÆt h¬n. (Meister, 1969). Tham gia tù gi¸c: Sù biÕn ®æi tõ x· héi truyÒn thèng sang x· héi hiÖn ®¹i còng ®−îc ®¸nh dÊu b»ng sù biÕn ®æi tõ c¸c h×nh thøc tham gia ®−¬ng nhiªn vμ tù ph¸t sang sù tham gia tù gi¸c Tham gia nÈy sinh: Sù tham gia lμ kÕt qu¶ cña mét ho¹t ®éng vËn ®éng hay ¸p ®Æt. Trong thùc tÕ, ®«i khi ng−êi ta nãi ®Õn sù tham gia trong nh÷ng tr−êng hîp cã sù hiÖn diÖn cña mét vμi ®¹i biÓu cña ng−êi d©n trong mét sè phiªn häp ®Ó phæ biÕn mét chñ tr−¬ng, ®Ó triÓn khai mét kÕ ho¹ch. §ã cã thÓ lμ c¸c chñ tr−¬ng hay c¸c kÕ ho¹ch, ®−îc nh÷ng nhμ lËp ®Þnh chÝnh s¸ch vÏ ra b»ng hiÓu biÕt cña hä ®Ó gióp cho mét céng ®ång cã nh÷ng c¬ héi ph¸t triÓn. Trong nhiÒu tr−êng hîp, nhiÒu ch−¬ng tr×nh vμ kÕ ho¹ch ph¸t triÓn tèn kÐm ®· kh«ng mang l¹i kÕt qu¶ mong ®îi, v× c¸c biÖn ph¸p thùc hiÖn kh«ng gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc cña céng ®ång, vμ do ®ã kh«ng ®¸p øng ®−îc nguyÖn väng cña ng−êi d©n. Trong mét sè tr−êng hîp, rÊt cã thÓ, ®ã lμ c¸c chñ tr−¬ng, biÖn ph¸p hay kÕ ho¹ch ®óng, song sù h×nh thμnh vμ c¸ch triÓn khai vÉn mang tÝnh ¸p ®Æt. Trong thùc tÕ, vÊn ®Ò vËn ®éng ng−êi d©n tham gia vμo c¸c c«ng cuéc mang l¹i sù ph¸t triÓn mét céng ®ång kh«ng ®¬n gi¶n. Cã nhiÒu biÖn ph¸p ®· ®−îc ¸p dông, mét sè mang l¹i kÕt qu¶ tèt, nh−ng mét sè kh¸c kh«ng thμnh c«ng. 3.1.3. H×nh thøc cña sù tham gia dùa trªn c¸i mμ ng−êi d©n ®ãng gãp vμo • §ãng gãp lao ®éng Trong mét sè dù ¸n ph¸t triÓn, “tham gia” ®−îc hiÓu nh− lμ sù ®ãng gãp lao ®éng. Ng−êi qu¶n lý dù ¸n ë bªn ngoμi céng ®ång chó ý ®Õn viÖc vËn ®éng ng−êi d©n tham gia vμo dù ¸n vμ kÕt qu¶ ®−îc cho lμ thμnh c«ng khi ng−êi d©n tham gia b»ng c¸ch ®ãng gãp lao ®éng gi¶n ®¬n, nh− ®¾p ®−êng, ®μo m−¬ng kh«ng lÊy tiÒn c«ng, víi ý nghÜ lμ ph¸t huy tinh thÇn "tù lùc". C¸c c«ng viÖc thuéc vÒ "phÇn mÒm" cña dù ¸n nh− thiÕt kÕ vμ lËp kÕ ho¹ch lμ c«ng viÖc cña c¸c c¬ quan chuyªn m«n vμ c¸c nhμ l·nh ®¹o. Mét sè ng−êi tin r»ng khi cã sù ®ãng gãp nh©n lùc, ng−êi d©n sÏ b¶o qu¶n tèt c¸c c«ng tr×nh Êy. Tuy nhiªn trong thùc tÕ, v× kh«ng ®−îc tham vÊn ®Çy ®ñ, ng−êi ta kh«ng lÊy g× ®Ó ®o¸n ch¾c 135
r»ng c«ng tr×nh ®¸p øng nhu cÇu −u tiªn cao cña céng ®ång. NÕu dù ¸n kh«ng ®¸p øng yªu cÇu cã ®é −u tiªn cao cña sè ®«ng ng−êi d©n trong céng ®ång, hä sÏ tham gia ®ãng gãp lao ®éng d−íi nh÷ng sù rμng buéc nhÊt ®Þnh mμ kh«ng ph¶i lμ hoμn toμn tù nguyÖn, vμ c«ng tr×nh cã thÓ bÞ chÕt yÓu. Trªn quan ®iÓm ph©n tÝch dù ¸n, "sù tham gia" nμy ®ång nghÜa víi biÖn ph¸p lμm gi¶m chi phÝ cña dù ¸n b»ng mét nguån lao ®éng rÎ tiÒn. HÖ qu¶ cña c¸ch suy nghÜ gi¶n ®¬n nμy lμ kh«ng thùc sù n©ng cao n¨ng lùc cña céng ®ång ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cña chÝnh hä. • Chia sÎ chi phÝ: §èi víi mét sè ng−êi qu¶n lý dù ¸n, ®iÒu ®¸ng quan t©m kh«ng ph¶i chØ lμ vÊn ®Ò lμm gi¶m chi phÝ cña dù ¸n mμ lμ viÖc sö dông cã hiÖu qu¶ c¸c nguån lùc, ®Ó cã thÓ thu håi c¸c chi phÝ ®−îc ®Çu t−. §Ó ®¹t ®−îc "sù tham gia", hä th−êng chó träng viÖc x©y dùng mét c¬ chÕ ®Ó ng−êi d©n ®ãng gãp chi phÝ, vÝ dô, chi phÝ sö dông cÇu ®−êng, kªnh m−¬ng. Tuy nhiªn, mét khi c¸c c«ng tr×nh kh«ng xuÊt ph¸t tõ lîi Ých cña céng ®ång, ng−êi d©n sÏ trë vÒ víi c¸ch thøc gi¶i quyÕt tr−íc ®©y cña hä. • Chia sÎ tr¸ch nhiÖm: Mét quan ®iÓm kh¸c kh«ng ®Æt träng t©m trªn chi phÝ mμ chó ý ®Õn tr¸ch nhiÖm cña céng ®ång trong viÖc duy tr× dù ¸n, vÝ dô tr¸nh viÖc l¹m dông hay lμm h− háng mét c«ng tr×nh ®−îc ®Çu t−. Mét sè c¬ chÕ ®−îc x¸c lËp, nh− giao tr¸ch nhiÖm cho nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng hay thμnh lËp mét ban quan qu¶n lý. §Ó duy tr× mét c«ng tr×nh, th«ng th−êng, mét tháa thuËn ®−îc ký kÕt, nªu râ tr¸ch nhiÖm cña c¸c bªn trong dù ¸n (chÝnh quyÒn vμ céng ®ång). Trong thùc tÕ, ng−êi d©n kh«ng cã ®iÒu kiÖn suy nghÜ vÒ c¸c ®iÒu kho¶n cña tháa thuËn, viÖc th−¬ng th¶o th−êng bÞ chi phèi bëi c¸c nhμ l¶nh ®¹o ®Þa ph−¬ng. Ngay c¶ khi mét ban ®iÒu hμnh ®−îc cö ra, còng kh«ng ch¾c r»ng nh÷ng ng−êi tèt nhÊt trong céng ®ång sÏ ®−îc bÇu. • Chia sÎ quyÒn quyÕt ®Þnh cña céng ®ång: Sù tham gia sÏ chØ ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ khi c¸c ho¹t ®éng ®−îc thùc hiÖn trªn c¬ së quyÕt ®Þnh cña céng ®ång. Trong l©m nghiÖp x· héi, víi ý nghÜa nμy kh¸i niÖm "tham gia" th−êng ®−îc nhÊn m¹nh. Nã liªn quan ®Õn sù vËn ®éng c¸c thμnh viªn cña céng ®ång nh¾m tíi c¸c môc tiªu ph¸t triÓn, sù céng t¸c gi÷a mét bªn c¸c nhμ lËp chÝnh s¸ch, kÕ ho¹ch, c¸c giíi chøc triÓn khai thùc hiÖn vμ bªn kia lμ nh÷ng ng−êi ®−îc gäi lμ nhãm môc tiªu ®−îc h−ëng lîi cña mét dù ¸n. §©y lμ mét kh¸i niÖm cã nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau. Trong ®iÒu kiÖn lý t−ëng, c¸c céng ®ång d©n c− ®Þa ph−¬ng thuéc nhãm môc tiªu sÏ tÝch cùc tham gia trong c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau cña dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp x· héi, víi t− c¸ch lμ chñ thÓ cña dù ¸n. C¸c nhμ nghiªn cøu ph¸t triÓn, c¸n bé khuyÕn l©m ®ãng vai trß xóc t¸c cho qu¸ tr×nh. §©y lμ mét sù ®¶o ng−îc "lÊy d©n lμm gèc" thay v× kh¶o h−íng ¸p ®Æt tõ trªn xuèng . 3.2. C¸c cÊp ®é cña sù tham gia b Trong thùc tÕ, ng−êi ta cã thÓ ®¸nh gi¸ c¸c cÊp ®é tham gia kh¸c nhau. Khi ®Ò cËp ®Õn c¸c cÊp ®é cña sù tham gia cña céng ®ång trong qu¸ tr×nh h×nh thμnh c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý tμi nguyªn Briggs (1989), Conway (1995), Hobley (1996), Cartier (1996) ®· dùa trªn møc ®é kiÓm so¸t cña ng−êi trong cuéc, tiÒm lùc ®Ó hμnh ®éng vμ quyÒn së h÷u cña ng−êi trong cuéc. C¸c cÊp ®é tham gia cña ng−êi trong cuéc vμ ng−êi ngoμi cuéc ®−îc ph©n chia nh− trong b¶ng 9.1. 136
B¶ng 11.1: C¸c cÊp ®é cña sù tham gia TiÒm lùc ®Ó hμnh Vai trß Ng−êi CÊp ®é ®éng ®Þa ph−¬ng ng−êi ngoμi cuéc Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña tõng cÊp ®é tham gia vμ quyÒn t− h÷u trong kiÓm so¸t bÒn v÷ng cuéc gia Sù tham gia cña ng−êi trong cuéc mang tÝnh chiÕu lÖ trong mét ban ®iÒu ********** Tham H×nh thøc hμnh chÝnh thøc nh−ng kh«ng ®−îc bÇu cö vμ kh«ng cã mét quyÒn lîi vμ ** l«i cuèn quyÒn lùc nμo. gia Tham gia cña ng−êi trong cuéc bëi ®−îc th«ng b¸o nh÷ng sù viÖc ®· ********** Tham LÖ thuéc ®−îc quyÕt ®Þnh vμ ®· x¶y ra. Th«ng b¸o gåm nh÷ng tuyªn bè ®¬n thô ®éng ph−¬ng bëi qu¶n trÞ hay qu¶n lý dù ¸n mμ kh«ng cÇn l¾ng nghe sù ph¶n ¸nh, tr¶ lêi cña ng−êi trong cuéc. Mäi th«ng tin chØ ®−îc chia sÎ bªn trong ng−êi ngoμi cuéc. Tham gia tõ Ng−êi trong cuéc tham gia b»ng c¸ch ®ãng gãp nguån lùc, nh− lao ******** Lμm thuª ®éng lùc vËt ®éng ®Ó nhËn l−¬ng thùc, tiÒn c«ng hay nh÷ng ®éng lùc vËt chÊt kh¸c. Ng−êi trong cuéc cã thÓ ®ãng gãp ®Êt vμ lao ®éng nh−ng ch−a bao giê chÊt tham gia vμo qu¸ tr×nh thÝ nghiÖm hay qu¸ tr×nh häc hái. Ng−êi ngoμi cuéc quyÕt ®Þnh lÞch tr×nh vμ ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh. Ng−êi trong cuéc kh«ng cßn ®−îc thõa h−ëng mét chót c«ng nghÖ hay kü thuËt khi nh÷ng ®éng lùc kÕt thóc. gia Ng−êi trong cuéc tham gia b»ng t− vÊn hay b»ng tr¶ lêi nh÷ng c©u hái, ******** Tham Kh¸ch ng−êi ngoμi cuéc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò, x¸c ®Þnh tiÕn tr×nh thu thËp th«ng tin, bëi t− vÊn hμng vμ c¶ kiÓm so¸t sù ph©n tÝch, quyÕt ®Þnh ®Þnh h−íng hμnh ®éng. Trong qu¸ tr×nh tham vÊn, ng−êi trong cuéc còng kh«ng ®−îc nh−êng cho mét tÝ g× vÒ quyÒn quyÕt ®Þnh. Ng−êi ngoμi cuéc kh«ng mét chót mang ¬n khi cã ®−îc quan ®iÓm cña ng−êi trong cuéc. Tham gia v× Ng−êi trong cuéc tham gia cã ý nghÜa ®Ó ng−êi ngoμi cuéc ®¹t ®−îc ******* Thø yÕu nh÷ng môc ®Ých cña dù ¸n, ®Æc biÖt gi¶m ®−îc kinh phÝ. Ng−êi trong 137