Bàn thêm về các dấu hiệu thông dụng nhận diện hành động hỏi gián tiếp trong Tiếng Việt

BÀN THÊM VỀ CÁC DẤU HIỆU THÔNG DỤNG<br /> NHẬN DIỆN HÀNH ĐỘNG HỎI GIÁN TIẾP TRONG TIẾNG VIỆT<br /> (Trao đổi thêm về bài viết “Một số hành động hỏi gián tiếp trong thơ Tố Hữu” của tác giả Hồ<br /> Thị Phương Trang, Tạp chí Từ điển học và Bách khoa thư, số 4- 2014)<br /> Nguyễn Thị Thanh Ngân1, Trương Thị Hoa<br /> ABSTRACT<br /> In comunication, the illocutionary force of indirect ask act is found through some words/<br /> phrases in imperative, declarative or in interrogative without requesting information. This<br /> popular and exciting speech act reflects the Vietnamese’s habit of intellect and speech.<br /> <br /> 1<br /> <br /> TS, Trường ĐH Khoa học, ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Hành động ngôn từ là loại hành động đặc<br /> biệt, dùng ngôn ngữ làm phương tiện tác<br /> động đến người nghe (Sp2 (2)), khiến Sp2 ít<br /> nhiều thay đổi trạng thái tâm lý, vật lý.<br /> Như một quy luật, mỗi hình thức phát ngôn<br /> thường ứng với một lực ngôn trung nhất<br /> định, tuy nhiên, trong những trường hợp<br /> mà Sp1 dùng hình thức của kiểu câu này<br /> để hướng đến một hiệu lực ở lời khác, thì<br /> sản phẩm được tạo ra là một hành động<br /> ngôn từ gián tiếp. Điều này đã được đề cập<br /> trong nghiên cứu của các tác giả J. Searle,<br /> Nguyễn Đức Dân, Đỗ Hữu Châu, Đặng<br /> Thị Hảo Tâm, Mai Thị Kiều Phượng…<br /> Hành động hỏi và câu hỏi- phương<br /> tiện đắc lực để thực hiện hành động này- từ<br /> lâu đã thu hút sự quan tâm của các nhà<br /> nghiên cứu. Theo đó, một hành động hỏi<br /> thường được nhận diện nhờ hình thức của<br /> câu hỏi có sử dụng các đại từ nghi vấn, các<br /> phụ từ nghi vấn, tiểu từ nghi vấn hoặc kết<br /> từ nghi vấn. Chúng tôi đồng tình với tác<br /> giả Hồ Thị Phương Trang khi nhấn mạnh:<br /> hỏi là cách để “yêu cầu cung cấp thông tin<br /> cần biết, chưa biết” (theo Lê Đông, 1996),<br /> là cách “sử dụng câu hỏi để thực hiện các<br /> mục đích giao tiếp khác nhau” (theo Đặng<br /> Thị Hảo Tâm, 2003). Từ các quan điểm về<br /> hành động ngôn từ gián tiếp và về hành<br /> động hỏi, có thể nhận thấy hành động hỏi<br /> gián tiếp có hai dạng biểu hiện: i. lực ngôn<br /> trung hỏi được biểu hiện dưới một hình<br /> thức không phải câu hỏi, và ii. hình thức<br /> câu hỏi được dùng để biểu thị một hiệu lực<br /> ở lời khác- không phải để yêu cầu cung<br /> cấp thông tin. Các công trình gần đây<br /> thường đề cập đến hành động này ở dạng<br /> (2)<br /> <br /> Trong giao tiếp, người nói và người nghe liên tục<br /> đổi vai. Người nghe trở thành người nói kế tiếp sau<br /> khi Sp1 dứt lời.<br /> <br /> biểu hiện thứ hai, chưa khai thác kỹ dạng<br /> biểu hiện thứ nhất.<br /> Bài viết của tác giả Hồ Thị Phương<br /> Trang đã cung cấp những tình huống có sự<br /> xuất hiện của hành động hỏi gián tiếp trong<br /> thơ Tố Hữu, từ đó khẳng định tài năng của<br /> nhà thơ trong việc tái hiện những chặng<br /> đường lịch sử của dân tộc [7, tr. 52]. Tuy<br /> nhiên, bài viết mới dừng lại ở việc khảo sát<br /> và nhận định, chưa cung cấp cách thức và<br /> những phương tiện thông dụng để nhận<br /> diện hành động thú vị này.<br /> 2. Các dấu hiệu nhận diện hành động<br /> hỏi gián tiếp được thể hiện bằng câu hỏi<br /> có lực ngôn trung cầu khiến, bày tỏ<br /> Như đã trình bày ở trên, dấu hiệu<br /> hình thức của câu hỏi được thể hiện ở các<br /> từ nghi vấn (đại từ, phụ từ, tiểu từ, kết<br /> từ…). Khi thực hiện hành động hỏi gián<br /> tiếp, Sp1 thường sử dụng các dấu hiệu này<br /> kết hợp với một số từ ngữ nhất định, tạo<br /> thành một tổ hợp nhất định, nhờ đó Sp2 có<br /> thể nhận ra lực ngôn trung tương ứng.<br /> Thông dụng hơn cả là hiện tượng dùng câu<br /> hỏi để thực hiện mục đích cầu khiến. Đó là<br /> khi Sp1, thông qua câu hỏi, thể hiện mong<br /> muốn Sp2 thực hiện một việc X nào đó<br /> trong tương lai. Qua khảo sát, có thể kể<br /> đến những trường hợp sau:<br /> Trước tiên, đại từ nghi vấn “sao/ tại<br /> sao” kết hợp với tổ hợp thể hiện sự tồn tại<br /> còn/ vẫn chưa/ vẫn không để tạo thành các<br /> kết cấu mang lực cầu khiến:<br /> Sao + còn/ vẫn chưa V [+ động, + chủ ý]<br /> Ví dụ:<br /> (1) Kìa sao anh không ngồi xuống? ( Nam<br /> Cao, Nửa đêm)<br /> (2) Mấy cái bát này sao chưa rửa?<br /> (Nguyễn Huy Thiệp, Không có vua)<br /> Cấu trúc nêu trên có tác dụng khá<br /> rõ trong việc thể hiện mong muốn Sp2 làm<br /> một việc X nào đó trong tương lai. Cô Nhi<br /> <br /> giục anh Đức ngồi xuống thay vì cứ đứng<br /> mãi, rất khó coi (ví dụ 1); Cấn giục Sinh<br /> rửa bát, thay vì để đống mâm bát bẩn thỉu<br /> và bề bộn (ví dụ 2). Hơn thế nữa, sử dụng<br /> cấu trúc này, Sp1 thường hàm ý rằng Sp2<br /> đã phần nào đoán/ biết được mong muốn<br /> của mình, song nếu không nói ra, thì Sp2<br /> còn dùng dằng, không thực hiện ngay. Cho<br /> nên, dùng tổ hợp này, Sp1 tuy mượn hình<br /> thức câu hỏi, nhưng vẫn thể hiện yêu cầu,<br /> đề nghị đối với Sp2 một cách giục giã, sốt<br /> sắng.<br /> Ngoài đại từ “sao”, đại từ “gì” kết<br /> hợp với phụ từ tồn tại “còn” cũng biểu thị<br /> lực ngôn trung cầu khiến trong hình thức<br /> câu hỏi. Sự kết hợp giữa các thành phần<br /> này tạo thành kết cấu:<br /> S còn V [+ động, +chủ ý] gì/ làm gì (nữa)?<br /> Ví dụ:<br /> (3) - Chưa về còn đứng đó làm gì thế?<br /> (Khái Hưng, Nửa chừng xuân)<br /> (4) - Biết chú bị oan là tụi tui thả liền, chú<br /> còn đòi gì nữa ? (Nguyễn Ngọc Tư, Đau gì<br /> như thể)<br /> Trong những trường hợp này, Sp1<br /> thường giục Sp2 dừng ngay việc thực hiện<br /> hành động Y đang làm để bắt tay vào thực<br /> hiện một hành động X. Chẳng hạn, trong ví<br /> dụ (3), ông thư ký muốn chị em Mai và<br /> Huy đừng đứng mãi ở cổng trường, hãy đi<br /> nhanh cho khuất mắt. Trong ví dụ (4), cán<br /> bộ xã yêu cầu ông Tư Nhỏ chớ đòi hỏi gì<br /> thêm nữa, hãy mau rút đơn kiện về.<br /> Lực ngôn trung của cấu trúc này<br /> cũng có nhiều nét tương đồng với cấu trúc<br /> có tiểu từ “à” kết hợp với phụ từ tồn tại<br /> “còn” hay tổ hợp “còn…. nữa” khi Sp1<br /> thể hiện mong muốn Sp2 chấm dứt ngay<br /> việc đang làm:<br /> S (vẫn) còn+ V [+ động, + chủ ý] (nữa) à?<br /> Ví dụ:<br /> <br /> (5)- Anh còn sang đây cơ à? (Dương<br /> Hướng, Bến không chồng)<br /> (6) - Còn khóc nữa à, làm em ngã còn<br /> khóc gì nữa? (Vũ Thị Xoa, Bài học cho<br /> mẹ)<br /> Trong ví dụ (5), sẵn nỗi bực tức,<br /> chú Xeng yêu cầu Nghĩa đừng bao giờ đặt<br /> chân đến nhà mình nữa. Ở ví dụ (6), người<br /> mẹ giận dữ ra lệnh cho đứa con ngừng<br /> khóc. Sp2 không khó để nhận ra lực ngôn<br /> trung cầu khiến bên trong những câu hỏi<br /> dạng này.<br /> Thực vậy, qua khảo sát, hiếm có<br /> tình huống nào mà Sp2 - khi nhận được<br /> những câu hỏi như trên- lại trả lời Sp1<br /> bằng cách cung cấp thông tin. Trong ví dụ<br /> 1, Đức không trả lời, mà “ngoẹo cái đầu về<br /> một bên, từ từ hạ người xuống, lom khom<br /> ngồi xổm…”. Ở ví dụ 3, chị em Mai và<br /> Huy không giải thích, mà lập tức rời buồng<br /> ông phó đốc, đi ra khỏi cổng trường. Ông<br /> Tư Nhỏ (ví dụ 4) không trả lời về một yêu<br /> cầu cụ thể, mà lập tức phủ nhận “Tui đâu<br /> có đòi gì…”. Người con trong ví dụ (6)<br /> không thể xác nhận nội dung mệnh đề<br /> trong câu hỏi của mẹ, mà phải cố nín khóc.<br /> Cho nên, có thể nói, cấu trúc đại từ nghi<br /> vấn “sao, gì” hoặc tiểu từ nghi vấn “à” khi<br /> kết hợp với tổ hợp chỉ sự tồn tại sẽ giúp<br /> Sp1 thể hiện lực ngôn trung cầu khiến.<br /> Bên cạnh các đại từ nghi vấn, cặp<br /> phụ từ “có… không” khi kết hợp với các<br /> phụ từ so sánh “hơn” cũng thể hiện lực<br /> cầu khiến với mong muốn Sp2 làm một<br /> việc gì đó trong tương lai:<br /> S + V [+ động, + chủ ý] có hơn không?<br /> Ví dụ:<br /> (7) Ốm quá thế thì nằm nhà đắp chiếu mà<br /> nghỉ có hơn không? (Nam Cao, Điếu văn)<br /> (8) Chỉ có muối mè thì ăn chung có hơn<br /> không? (Xuân Diệu, Cái hỏa lò)<br /> <br /> Với tổ hợp này, Sp1 mong muốn<br /> Sp2 thực hiện một công việc trong tương<br /> lai có lợi cho chính Sp2: ví dụ (8) ứng với<br /> lời khuyên “nên nằm nhà đắp chiếu mà<br /> nghỉ”; ví dụ (9) ứng với lời khuyên “nên<br /> ăn chung”. Thật vô lý khi nghe thấy những<br /> câu kiểu như “Ốm quá thế thì nằm nhà đắp<br /> chiếu mà nghỉ có hơn không, nhưng anh<br /> nghỉ hay không thì tùy anh” hoặc “Chỉ có<br /> muối mè thì ăn chung có hơn không,<br /> nhưng ăn chung hay ăn riêng đều được”.<br /> Do vậy, có thể khẳng định rằng tuy tồn tại<br /> dưới hình thức nghi vấn, song lực ngôn<br /> trung của câu nói vẫn mang bản chất cầu<br /> khiến. Qua khảo sát, có thể thấy tổ hợp này<br /> thường mang lực ngôn trung khuyên bảomột hành động thuộc nhóm cầu khiến- thể<br /> hiện mong muốn (chứ không ép buộc) Sp2<br /> nên thực hiện công việc tương lai. Vì thế,<br /> tiếp nhận câu hỏi này, Sp2 hiếm khi trả lời<br /> “có” hoặc “không” như thường lệ, mà dựa<br /> vào điều kiện thực tế để quyết định thực<br /> hiện/ không thực hiện hành động tương lai<br /> được nhắc tới trong lời của Sp1.<br /> Như vậy, thông qua câu hỏi, Sp1 có<br /> thể sử dụng những cấu trúc nhất địnhthường là cấu trúc có sự kết hợp giữa đại<br /> từ nghi vấn với thành phần chỉ sự tồn tại,<br /> hoặc tổ hợp phụ từ nghi vấn với các từ ngữ<br /> mang nghĩa đối chiếu, so sánh để thể hiện<br /> lực ngôn trung cầu khiến.<br /> Ở một khía cạnh khác, câu nghi vấn<br /> có thể được dùng để thể hiện lực ngôn<br /> trung bày tỏ. Đó là khi chủ thể muốn thể<br /> hiện thái độ, trạng thái, hoặc bày tỏ quan<br /> điểm, cách đánh giá đối với một sự vật, sự<br /> việc nào đó thông qua hình thức câu hỏi.<br /> Khi đó, câu thường có sự xuất hiện của các<br /> tiểu từ nghi vấn “à, ư” kết hợp với phụ từ<br /> “thế/ thật” tạo thành kết cấu:<br /> S+ V+ thật à/ thế ư?<br /> S + mà (lại/ cũng) A thật à/ thế ư?<br /> <br /> Các tổ hợp và kết cấu này thường<br /> thể hiện sự ngạc nhiên, bất ngờ trước quyết<br /> định đột ngột hoặc sự bày tỏ đường đột của<br /> đối tác. Ví dụ:<br /> (9) U bán con thật ư? (Ngô Tất Tố, Tắt<br /> đèn)<br /> (10) Anh Chương này, thế anh đi thật à?<br /> (Nguyễn Huy Thiệp, Con gái thủy thần)<br /> (11) - Thôi đi đừng "pha", chú mà lại "đét"<br /> thế ư? (Nguyên Hồng, Bỉ vỏ)<br /> Bàng hoàng trước quyết định cuối<br /> cùng của bố mẹ, cái Tí thốt ra lời bàng<br /> hoàng, đau đớn, chứ không còn mong xác<br /> nhận thông tin (ví dụ 9). Trước quyết tâm<br /> sắt đá của Chương, cô Phượng thảng thốt<br /> hơn là hỏi han (ví dụ 10). Không thể tin là<br /> Tư Lập- lơ nghèo đến mức không có tiền<br /> gọi xe, Tám Bính thốt lời hồ nghi, thậm chí<br /> hơi giễu cợt (ví dụ 11). Cho nên, trong<br /> những tình huống tương tự, thái độ của<br /> Sp1 được thể hiện nhiều hơn là sự mong<br /> muốn đón nhận thông tin từ phía Sp2.<br /> Nhờ những kết cấu này, Sp2-bằng<br /> khả năng suy ý - nhận ra thành phần nghĩa<br /> tình thái mà Sp1 cố ý thể hiện trong câu, từ<br /> đó có những cách tiếp nhận hoặc phản ứng<br /> phù hợp. Điều quan trọng là khi thực hiện<br /> hành động hỏi gián tiếp dùng câu hỏi mang<br /> lực ngôn trung cầu khiến hoặc bày tỏ, Sp1<br /> đã giảm thiểu nguy cơ đe dọa thể diện vốn<br /> có của hành động cầu khiến, tránh được sự<br /> ngại ngần khi bày tỏ trực tiếp.<br /> 3. Các phương tiện nhận diện hành động<br /> hỏi sử dụng hình thức câu khác nhau để<br /> thể hiện lực ngôn trung nghi vấn<br /> Ở phương diện này, xin được bàn<br /> đến hành động hỏi gián tiếp có lực ngôn<br /> trung yêu cầu/ mong muốn Sp2 cung cấp<br /> thông tin mà Sp1 cần biết bằng hình thức<br /> câu cầu khiến, câu trần thuật… Lực ngôn<br /> trung nghi vấn trong những trường hợp này<br /> mạnh đến nỗi khi trình bày lời thoại dưới<br /> <br /> dạng viết, người viết thường dễ bị nhầm<br /> lẫn khi bổ sung vào cuối câu một dấu chấm<br /> hỏi (?) - dù trong câu không có dấu hiệu<br /> nghi vấn, thay vào đó là những dấu hiệu<br /> nhận diện hành động cầu khiến (thường<br /> được thể hiện bằng câu cầu khiến), hoặc<br /> những từ ngữ nhận diện hành động xác tín<br /> (thể hiện bằng câu trần thuật). Đây là khía<br /> cạnh mà các nhà nghiên cứu đi trước chưa<br /> chú trọng khai thác.<br /> Với hình thức câu trần thuật, Sp1<br /> thể hiện mong muốn nhận thông tin bằng<br /> các dấu hiệu nhận diện hành động nhóm<br /> xác tín (assertives - một trong năm nhóm<br /> hành động ngôn từ lớn của nhân loại- theo<br /> sự phân loại của J. Searle). Đó là sự xuất<br /> hiện của các từ “băn khoăn”, “thắc mắc”,<br /> “chưa hiểu”… ngay sau chủ ngữ chỉ chủ<br /> thể nói năng ngôi thứ nhất và trước ngữ<br /> danh từ NP chỉ một sự tình/ vấn đề thuộc<br /> sự am hiểu của Sp2 trong cấu trúc:<br /> S+ (đang/ rất) băn khoăn về NP<br /> S + (vẫn) chưa hiểu về NP<br /> Tính chất trần thuật thể hiện khá rõ<br /> ở các phụ từ thời gian (đã, sẽ, đang), phụ<br /> từ mức độ (rất, quá, lắm) đi kèm các vị từ<br /> trạng thái (băn khoăn, thắc mắc), hoặc phụ<br /> từ phủ định (không, chưa, chẳng) đi kèm<br /> với các vị từ chỉ sự nhận thức (biết,<br /> hiểu…). Quan trọng nhất là, thông qua đó,<br /> Sp1 không nhằm mục đích tái hiện lại một<br /> sự tình, mà thể hiện mong muốn Sp2 giải<br /> thích rõ điều mà mình muốn biết. Ví dụ:<br /> (12) – (Bạn tôi từ Indonesia muốn gửi cho<br /> tôi 20 con gà cảnh nhỏ khoảng 1 tháng<br /> tuổi bằng máy bay). Tôi rất băn khoăn về<br /> những thủ tục hải quan và kiểm dịch mà<br /> tôi phải làm nếu muốn nhận số gà này.<br /> (http://www.customs.gov.vn<br /> ngày<br /> 06/12/2013)<br /> (13)- Tôi chưa hiểu cách sử dụng chiếc<br /> điện thoại này.<br /> <br /> Những ví dụ nêu trên đều có thể<br /> chuyển về hình thức câu nghi vấn mà<br /> nghĩa ngôn liệu không thay đổi (chẳng<br /> hạn: “Tôi cần thực hiện những thủ tục hải<br /> quan nào?”; “Chiếc điện thoại này được<br /> sử dụng như thế nào?”) v.v. Do vậy, khi<br /> tiếp nhận, Sp2 thường không có trạng thái<br /> tâm lý tương ứng là tin/ không tin sự tình<br /> được Sp1 tái hiện, mà nhanh chóng cung<br /> cấp thêm thông tin để giúp Sp1 hiểu rõ về<br /> điều được nhắc tới trong nội dung mệnh<br /> đề. Chẳng hạn, trong ví dụ (12), đại diện<br /> cho Ban Biên tập Cổng thông tin điện tử<br /> Hải quan hồi đáp: “Vướng mắc của ông<br /> (bà), chúng tôi có ý kiến trao đổi như sau:<br /> …”. Trong ví dụ (13), chuyên gia về điện<br /> thoại lập tức hướng dẫn cặn kẽ để Sp1 có<br /> thể sử dụng điện thoại hiệu quả nhất.<br /> Trên thực tế, để tường minh lực<br /> ngôn trung nghi vấn, người Việt thường bổ<br /> sung các đại từ sao/ gì/ thế nào v.v. ngay<br /> sau các từ “băn khoăn”, “thắc mắc”, “chưa/<br /> không hiểu”… Ví dụ:<br /> (14) Thỉnh thoảng tôi có nghe người ta nói<br /> nên ăn muối iod. Nhưng thực tình tôi<br /> không hiểu tại sao phải dùng muối<br /> iod…(http://suckhoedoisong.vn<br /> ngày<br /> 12/9/2014)<br /> (15) Tôi băn khoăn tại sao con trai tôi mới<br /> 6 tuổi đã có thể bị viêm loét dạ dày…<br /> (http://vnexpress.net ngày 3/1/2013)<br /> Tuy nhiên, ở những ngữ liệu này,<br /> “từ nghi vấn thuộc về kết cấu làm bổ ngữ<br /> trong câu, khi đó câu chứa nó không phải<br /> là câu nghi vấn” [4, tr.52]. Do vậy, hành<br /> động nói năng được thực hiện vẫn là hành<br /> động hỏi gián tiếp.<br /> Nhìn chung, đây chính là những ví<br /> dụ tiêu biểu của lối nói vòng- một thói<br /> quen nói năng của người Việt. Thay vì hỏi<br /> trực tiếp, Sp1 cố ý dùng lối nói tái hiện để<br /> giảm bớt (nhưng không triệt tiêu) trách<br /> <br />