Bàn thêm về nhân vật Từ Thức trong “Truyện Từ Thức lấy vợ tiên” của Nguyễn Dữ

Lê Văn Tấn, KimKi Hyun / Bàn thêm về nhân vật Từ Thức trong “Truyện từ thức lấy vợ tiên”...<br /> <br /> BÀN THÊM VỀ NHÂN VẬT TỪ THỨC<br /> TRONG TRUYỆN TỪ THỨC LẤY VỢ TIÊN CỦA NGUYỄN DỮ<br /> Lê Văn Tấn (1), KimKi Hyun (2)<br /> Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam<br /> 2<br /> NCS Khoa Văn học, Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam<br /> Ngày nhận bài 22/5/2017, ngày nhận đăng 30/8/2017<br /> 1<br /> <br /> Tóm tắt: Vay mượn cốt truyện trong văn học dân gian và tiếp thu sáng tạo tiên<br /> thoại Trung Hoa, Nguyễn Dữ đã thành công trong việc xây dựng hình tượng nhân vật<br /> Từ Thức trong Truyện Từ Thức lấy vợ tiên (trích Truyền kỳ mạn lục). Trong bài viết,<br /> tác giả xuất phát từ việc phân tích nhân vật này để luận giải các nội dung: thái độ bất<br /> hợp tác với chính thể đương thời; sự lựa chọn lối sống ẩn dật mang tính chất thể<br /> nghiệm và kết quả của sự thể nghiệm này. Đây là nội dung chính được chúng tôi bàn<br /> đến trong bài báo.<br /> <br /> 1. Từ việc bất hợp tác với chính thể<br /> đương thời...<br /> Mở đầu thiên truyện, Nguyễn Dữ đã<br /> có lời giới thiệu về Từ Thức như sau:<br /> “Trong năm Quang Thái đời nhà Trần,<br /> người ở Hóa Châu tên là Từ Thức, vì có<br /> phụ ấm được bổ làm tri huyện Tiên Du”<br /> [3]. Có thể khẳng định, nhân vật này là<br /> một trong những kiểu nhân vật mang hình<br /> bóng của chính tác giả. Nguyễn Dữ từng<br /> theo nghiệp khoa cử, từng đỗ cử nhân, thi<br /> Hội đỗ tam trường, cũng từng làm quan<br /> khoảng một năm, sau cáo quan về với cái<br /> cớ là để chăm sóc mẹ già, giữ trọn đạo<br /> hiếu. Trong Truyện Từ Thức lấy vợ tiên,<br /> Nguyễn Dữ kể chuyện về Từ Thức mà<br /> cũng là nói chuyện của bản thân ông. Từ<br /> Thức là một viên quan chính trực, hơn thế<br /> là một con người có tâm hồn trong sáng<br /> và cao đẹp. Biểu hiện cụ thể trong thiên<br /> truyện này là một việc làm, tuy nhỏ song<br /> rất nhân văn: chuộc lỗi và cởi trói cho<br /> người con gái xinh đẹp vì lỡ tay mà làm<br /> gãy một cành mẫu đơn. Đằng sau hành<br /> động này của Từ Thức là sự ý thức và thái<br /> độ cao ngạo của một con người tài cao<br /> học rộng và tâm huyết. Chi tiết này cũng<br /> .<br /> <br /> Email: tanlv0105@gmail.com (L. V. Tấn)<br /> <br /> 50<br /> <br /> là duyên cớ để dẫn Từ Thức tới sự thể<br /> nghiệm một cuộc sống khác.<br /> Từ Thức làm quan song lại bỏ bê việc<br /> quan. Thậm chí Từ Thức còn “... vốn tính<br /> hay rượu, thích đàn, ham chơi, mến cảnh,<br /> việc sổ sách bỏ ùn cả lại...”. Lẽ thường,<br /> với một viên quan mẫn cán, việc bỏ bê<br /> công việc như thế này là khó chấp nhận.<br /> Tuy nhiên, với hoàn cảnh cụ thể và bản<br /> tính của Từ Thức, hành động này lại hoàn<br /> toàn có thể thông cảm. Đợi đến khi quan<br /> trên nhắc nhở:<br /> “- Thân phụ thầy làm đến đại thần mà<br /> thầy không làm nổi một chức tri huyện<br /> sao!<br /> Từ than rằng:<br /> - Ta không thể vì số lương năm đấu<br /> gạo mà buộc mình trong áng lợi danh. Âu<br /> là một mái chèo về, nước biếc non xanh<br /> vốn chẳng phụ gì ta đâu vậy!”<br /> Không chịu “buộc mình trong áng lợi<br /> danh” là tuyên bố cho lí do căn bản mà<br /> Từ Thức từ quan. Con người này đi theo<br /> tiếng gọi của thiên nhiên, vượn hạc, trăng<br /> nước mây trời - con đường của Bành<br /> Trạch, Tô Thức, Khổng Dung, Lý Bạch...<br /> hay Trần Nguyên Đán, Nguyễn Húc,<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm... đã đi và Ngô Thế<br /> <br /> Trường Đại học Vinh<br /> <br /> Lân, Nguyễn Thiếp, Nguyễn Huy Vinh,<br /> Nguyễn Khuyến... sau này sẽ đi. Nói cụ<br /> thể hơn, việc Từ Thức từ quan là do hoàn<br /> cảnh lịch sử xã hội thời bấy giờ nói<br /> chung, triều Mạc nói riêng không như ý<br /> muốn của con người này (như đã nói,<br /> nhân vật Từ Thức mang hình bóng của tác<br /> giả). Từ Thức cho rằng, đó không phải là<br /> nơi có thể hiện thực cho ước mơ và lý<br /> tưởng “trí quân trạch dân”, “tiên ưu hậu<br /> lạc” của ông. Chỗ này cần lưu ý chi tiết<br /> Từ Thức do tập ấm mà làm quan nhưng<br /> con người này lại xử thế như một danh sĩ,<br /> không chịu gập lưng hầu hạ kẻ quyền<br /> quý, không hám công danh, thích tự do tự<br /> tại, ngao du sơn thuỷ. Việc ghi niên hiệu<br /> năm Quang Thái đời Trần, tức đời vua<br /> Trần Thuận Tông - vị vua cuối cùng trước<br /> khi bị Hồ Quý Ly thoán đoạt là một tín<br /> hiệu có ý nghĩa phê phán chính sự thối<br /> nát, lòng người li tán. Theo chúng tôi, đây<br /> là chi tiết ẩn dụ cho thời đại mà Nguyễn<br /> Dữ đang chứng kiến. Có thể với hoàn<br /> cảnh đó, một cá nhân khác sẽ có một sự<br /> lựa chọn khác và có thể hết lòng với việc<br /> quan, song Từ Thức tự thấy mình không<br /> thể. Trong quan niệm của nhân vật này,<br /> triều chính, xã tắc lúc bấy giờ chỉ toàn<br /> những hôn quân bạo chúa, gian thần xiểm<br /> nịnh, vì của cải tiền bạc mà chà đạp lên<br /> quyền sống của con người. Vị trí của một<br /> tri huyện sẽ không làm được gì lớn nếu<br /> như ngay cả mạng sống cũng không được<br /> bảo toàn. Mà nếu đó là sự phát triển tất<br /> yếu của lịch sử thì không riêng gì Từ<br /> Thức mà đến quân vương cũng bất lực.<br /> Từ đó, không dùng dằng, day dứt hay<br /> lưỡng lự giữa sự ở và về, Từ Thức đã tìm<br /> đến lối sống ẩn dật bằng một thái độ khá<br /> dứt khoát. Theo chúng tôi, thái độ từ quan<br /> quy ẩn của Từ Thức ở đây là sự kết tinh<br /> tư tưởng và thái độ bất hợp tác với chính<br /> thể đương thời của Nguyễn Dữ và nhiều<br /> <br /> Tạp chí khoa học, Tập 46, Số 2B (2017), tr. 50-55<br /> <br /> kẻ sĩ Việt Nam trước ông, cùng thời với<br /> ông và sau ông.<br /> 2. ... đến một lối sống ẩn dật mang<br /> tính chất thể nghiệm<br /> Về với chốn lâm tuyền, Từ Thức như<br /> tìm lại được con người mình, gắn bó chặt<br /> chẽ với thiên nhiên, cảnh vật. Dưới ngòi<br /> bút lãng mạn và đầy phóng khoáng, môi<br /> trường sống của Từ Thức ở trần giới được<br /> hiện lên khá đẹp: “Một hôm Từ Thức dậy<br /> sớm trông ra bể Thần Phù ở phía ngoài<br /> xa vài chục dặm, thấy có đám mây ngũ<br /> sắc đùn đùn kết lại như một đoá hoa sen<br /> mọc lên vội chèo thuyền ra thì thấy một<br /> trái núi rất đẹp. Từ Thức kinh ngạc bảo<br /> lái thuyền rằng: - Ta đã từng lênh đênh<br /> trên áng giang hồ, các thắng cảnh miền<br /> đông nam, không biết trái núi này từ đâu<br /> mọc ra trước mắt, ý giả là non tiên rụng<br /> xuống, vết thần hiện ra đây chăng? Sao<br /> trước không mà nay lại có?…”. Rồi đó là:<br /> “Tôi là một kẻ dật dân ở Tống Sơn. Một<br /> cánh buồm gió, một lá thuyền nan, phóng<br /> lãng giang hồ thích đâu đến đấy…”.<br /> Tuy nhiên, nếu ở các thiên truyện<br /> như: Chuyện đối đáp của người tiều phu ở<br /> núi Na, Chuyện bữa tiệc đêm ở Đà giang,<br /> Nguyễn Dữ đề cập nhiều tới lối sống ẩn<br /> dật “phóng lãng giang hồ” cùng non xanh<br /> nước biếc nơi trần thế của các nhân vật thì<br /> ở Truyện Từ Thức lấy vợ tiên, Nguyễn Dữ<br /> muốn để cho nhân vật của mình vươn tới<br /> một sự thể nghiệm khác về lối sống ẩn<br /> dật: cho Từ Thức lên cõi tiên, sống trong<br /> không gian - thời gian tiên giới. Điều này<br /> thể hiện một bước phát triển cao nhất<br /> (một số nhà nghiên cứu cho đó là tiêu<br /> cực) của quá trình Nguyễn Dữ muốn tạo<br /> ra một sự phân biệt rạch ròi giữa chốn lợi<br /> danh phàm tục với chốn thanh cao mà chỉ<br /> có những nho sĩ ẩn dật mới có thể vươn<br /> tới được. Hãy xem sự miêu tả của nhà<br /> văn: “... Buộc thuyền lên bờ thì thấy<br /> 51<br /> <br /> Lê Văn Tấn, KimKi Hyun / Bàn thêm về nhân vật Từ Thức trong “Truyện từ thức lấy vợ tiên”...<br /> <br /> những vách đá cao vút nghìn trượng,<br /> sừng sững đứng thẳng, nếu không có cánh<br /> thì vị tất đã trèo lên thăm cảnh đó được...<br /> Chợt thấy ở trên vách đá nứt toác ra một<br /> cái hang, hình tròn mà rộng độ một<br /> trượng. Vén áo đi vào, vừa được mấy<br /> bước thì cửa hang đã đóng sập lại tối tăm<br /> mù mịt như sa vào cái vực đen tối...”. Ở<br /> một phương diện nào đó mà đánh giá, quả<br /> tư tưởng này có tính chất không tưởng,<br /> hơi hướng tiêu cực song xét ở hoàn cảnh<br /> đó, ở cá nhân con người Nguyễn Dữ,<br /> chúng tôi cho đây là một sự tìm tòi, một<br /> sự thể nghiệm táo bạo mà không phải nho<br /> sĩ nào cũng có thể vươn tới được. Trong<br /> tư tưởng Nguyễn Dữ, với sự hạn chế của<br /> lịch sử, ông chỉ nhận thức và thể nghiệm<br /> được tới đó. Tức là ở chỗ này, nhà văn đã<br /> đi hết, đi đến tận cùng khả năng mình. Đó<br /> là một phẩm chất đáng trân trọng.<br /> Từ Thức đến với cõi tiên với đầy sự<br /> bất ngờ, ngỡ ngàng: “Lên đến ngọn núi thì<br /> bầu trời sáng sủa. Chung quanh toàn là<br /> những lâu đài nguy nga, mây xanh ráng<br /> đỏ bám ở lan can, cỏ lạ hoa kì nở đầy<br /> trước cửa”. Sau đó, do mối lương duyên<br /> với Giáng Hương mà Từ Thức đã thành<br /> đôi lứa với người con gái này. Họ sống<br /> bên nhau trong những ngày tháng khá<br /> hạnh phúc. Họ cùng nhau ngâm vịnh thơ<br /> ca, thưởng thức các món ăn vô cùng kì lạ<br /> mà ở hạ giới không thể nào có được.<br /> Cuộc sống tiên giới trong thiên truyện<br /> được Nguyễn Dữ khắc họa thật ra cũng là<br /> hoa thông, trăng núi, trăng sao, vượn hạc<br /> mà thôi... Tức là ở đây, theo chúng tôi,<br /> điểm nhìn nghệ thuật là hiện thực trần<br /> giới, được bắt đầu từ hiện thực trần giới.<br /> Hãy xem một số bài thơ của Từ Thức:<br /> Nhãn để yên hà cước để vân,<br /> Thanh quang sái sái bức Tam Thần.<br /> Tùng hoa bán lão hương phong động,<br /> Mỗi dẫn Thương Lương điếu đĩnh<br /> nhân.<br /> .<br /> <br /> 52<br /> <br /> (Khói rợp mây che khắp bốn trời,<br /> Non Thần trong sáng đó là nơi.<br /> Hoa thông theo gió đưa hương ngát,<br /> Dắt dẫn thuyền câu khách một người.)<br /> Khước hàn liêm phóng nguyệt trùng<br /> trùng,<br /> Khiếp đối suy nhan bả kính dung.<br /> Cách trúc hoán lai tiên chẩm mộng,<br /> Ngũ canh vô nại viễn sơn chung.<br /> (Rèm buông cản lạnh nguyệt lung linh<br /> Gương võ vàng soi luống thẹn thùng<br /> Cách trúc gối tiên vừa khẽ chợp<br /> Non xa đưa rộn tiếng chuông đồng.)<br /> Tuy nhiên, niềm vui của cuộc sống<br /> nơi tiên giới chỉ thoáng chốc. Ngay khi ở<br /> cõi tiên, Từ Thức đã bộc lộ sự thất bại<br /> của mình. Đầu tiên là cái nhìn quá tỉnh<br /> táo về cuộc sống của quần tiên: “Nay<br /> quần tiên ai về chỗ nấy, sống trong cảnh<br /> quạnh quẽ cô liêu, đó là vì lòng vật dục<br /> không nảy sinh, hay là cũng có nhưng<br /> phải gượng đè nén?”. Rồi tiếp đó là tâm<br /> trạng ngóng về trần tục bàng bạc trong<br /> các bài thơ đề vịnh của Từ Thức. Qua lời<br /> thơ ta dễ dàng bắt gặp ở đó một dòng cảm<br /> xúc da diết, khôn khuây về cố hương của<br /> con người này:<br /> Phù phù thụy ái nhiễu kim khuê,<br /> Phương trượng huề nam Nhược thủy<br /> tê.<br /> Xướng bãi đã canh thiên dục thự,<br /> Hương tâm hà xứ nhất thanh kê.<br /> (Khí lành quanh quất phủ buồng xuân,<br /> Phương trượng non xa, Nhược thủy<br /> gần.<br /> Dứt tiếng canh đà trời sắp sáng,<br /> Lòng quê theo dõi áng mây Tần.)<br /> Hay cảm giác về thân phận “nương náu”,<br /> gửi nhờ cũng luôn choán lấy tâm trí kẻ sĩ:<br /> Tứ diện ba đào nhất kế sơn,<br /> Dạ lai hà xứ mộng hương quan.<br /> Mang mang trần giới hồi đầu viễn,<br /> Thân tại hồng vân bích thủy gian.<br /> .<br /> <br /> .<br /> <br /> Trường Đại học Vinh<br /> <br /> (Sóng nước bao quanh núi một vùng,<br /> Mộng về quê cũ lối không thông.<br /> Mây vàng nước biếc thân nương đậu,<br /> Trần giới xa coi ngút mịt mùng.)<br /> Với tâm trạng đó, chắc chắn Từ Thức<br /> không thể sống mãi ở cõi tiên được. Sự<br /> thể nghiệm lối sống nơi cõi tiên của con<br /> người này diễn ra chỉ đúng một năm, để<br /> nhường lại cho tấm lòng vời vợi cố<br /> hương: “Từ khi bỏ nhà đi thấm thoắt đã<br /> được một năm, ao sen đã đổi thay màu<br /> biếc. Những đêm gió thổi, những sáng<br /> sương sa, bóng trăng sáng nhòm qua cửa<br /> sổ, tiếng thuỷ triều nghe vẳng đầu giường,<br /> đối cảnh chạnh lòng, một mối buồn bâng<br /> khuâng, quấy nhiễu không sao ngủ được”.<br /> Tấm lòng vời vợi cố hương đã thôi thúc<br /> Từ Thức tìm cách trở về trần giới. Từ việc<br /> vin vào hoàn cảnh cá nhân: “Tôi bước<br /> khách bơ vơ, lòng quê bịn rịn, lệ hoa<br /> thánh thót, lòng cỏ héo hon, dám xin thể<br /> tình mà cho được tạm về ...” đến việc<br /> động viên an ủi Giáng Hương: “Tôi xin<br /> hẹn trong một thời kỳ bao nhiêu lâu, để về<br /> cho bạn bè gặp mặt và thu xếp việc nhà<br /> cho yên, sẽ lại đến đây để với nàng cùng<br /> già ở chốn làng mây bến nước”. Những<br /> lời nói hết sức tha thiết của tấm chân tình<br /> đến như thế của họ Từ hẳn nhiên Giáng<br /> Hương không thể cầm lòng, vả có giữ<br /> cũng khó. Mà có giữ được thì cũng chỉ<br /> giữ được thân xác của Từ Thức mà thôi<br /> nên nàng đành ngậm ngùi mà rằng:<br /> “Thiếp chẳng dám vì tình phụ mà ngăn<br /> cản mối lòng quê hương của chàng. Song<br /> cõi trần nhỏ hẹp, kiếp trần ngắn ngủi, dù<br /> nay chàng về nhưng chỉ e liễu sân hoa<br /> vườn, không còn đâu cảnh tượng như<br /> ngày trước nữa...”. Từ Thức đã quay trở<br /> lại cõi trần khá dứt khoát. Dứt khoát như<br /> chính lúc ra đi vậy, mặc cho lời cảnh báo<br /> của Giáng Hương mà khi hối lại thì mọi<br /> việc đã an bài.<br /> <br /> Tạp chí khoa học, Tập 46, Số 2B (2017), tr. 50-55<br /> <br /> 3. Và kết quả của sự thể nghiệm<br /> Điều gì sẽ diễn ra khi Từ Thức quay<br /> trở lại trần giới sau một năm ở tiên giới?<br /> Đó là sự thay đổi của tất cả, từ con người<br /> đến cảnh vật: “Chàng đi chỉ thoắt chốc đã<br /> về đến nhà, thì thấy vật đổi sao rời, thành<br /> quách nhân gian, hết thảy đều không như<br /> trước nữa, duy có cảnh núi khe là vẫn<br /> không thay đổi sắc biếc màu xanh thuở<br /> nọ”. Gặp một người già cả để hỏi thăm thì<br /> Từ Thức mới ngỡ ngàng biết rằng: một<br /> năm tiên giới bằng hơn cả 80 năm trần<br /> giới. Lời nói của “trẻ thơ” mà ngỡ ở cõi<br /> nào: “- Thuở bé tôi nghe nói ông cụ tam<br /> đại nhà tôi cũng cùng tên họ như ông, đi<br /> vào núi mất đến nay đã hơn 80 năm, nay<br /> đã là năm thứ năm niên hiệu Diên Ninh là<br /> đời ông vua thứ ba của triều Lê rồi”. Từ<br /> Thức về quê cũ mà bỗng trở thành một<br /> người xa lạ, lạc lõng? Thể hiện một chung<br /> cục như vậy, Nguyễn Dữ gửi gắm tư<br /> tưởng gì? Cần biết rằng: lên tiên, lấy vợ<br /> tiên là một thể nghiệm lối sống ẩn dật của<br /> Từ Thức. Nếu làng quê nơi Từ Thức trở<br /> lại cũng là nơi mà Từ Thức đã ở ẩn (Từ<br /> Thức từ quan, chọn lối sống ẩn dật nơi<br /> sơn thủy rồi mới lên tiên) thì rõ ràng,<br /> thiên truyện này bộc lộ sự không yên tâm<br /> về lựa chọn lối sống ẩn dật của nhà văn.<br /> Vì vậy nên, Nguyễn Dữ đã để cho nhân<br /> vật của mình di chuyển từ môi trường ẩn<br /> dật này (trần giới) tới môi trường ẩn dật<br /> khác (tiên giới) để ông thể nghiệm, tìm<br /> tòi, với ao ước tìm được một môi trường<br /> tối ưu. Nhân vật khao khát đi tìm cuộc<br /> sống mới, một cuộc sống khác, một cuộc<br /> sống tốt đẹp hơn. Nhưng sự quay trở lại<br /> trần giới của Từ Thức cho thấy, hạnh<br /> phúc đích thực của con người không gì<br /> khác, không đâu xa mà chính là cuộc sống<br /> nơi trần thế. Cuộc sống đau khổ mà có<br /> thực còn hơn hạnh phúc mà siêu hình.<br /> Với một nhận thức cấp tiến như thế nên<br /> Nguyễn Dữ đã để cho nhân vật của mình<br /> 53<br /> <br /> Lê Văn Tấn, KimKi Hyun / Bàn thêm về nhân vật Từ Thức trong “Truyện từ thức lấy vợ tiên”...<br /> <br /> đi tìm và thể nghiệm lối sống ẩn dật<br /> nhưng cuối cùng cũng quay trở lại cuộc<br /> sống hiện thực dù cho khi quay trở lại, Từ<br /> Thức cũng không tìm được một cuộc sống<br /> như ý muốn. Còn nếu hiểu, nơi trở về của<br /> Từ Thức ở một nghĩa rộng là xã hội khác<br /> với xã hội đương thời trong sự tiệm tiến<br /> thời gian 80 năm (con số có tính chất ước<br /> lệ) thì rõ ràng ta thấy ở nho sĩ Nguyễn Dữ<br /> một khát vọng cải hoá hiện thực, đồng<br /> thời là ước mơ của ông về một xã hội<br /> khác với xã hội Việt Nam thế kỷ XVI mà<br /> bản thân ông lại vô cùng lúng túng trong<br /> việc vẽ nó ra sao vì dường như mọi ngả<br /> đường dẫn tới hạnh phúc đích thực của<br /> con người đã bị ngăn chặn, hiện thực xã<br /> hội không đánh lừa được một trái tim<br /> nhiệt tình và ham sống là Từ Thức?! Đó<br /> còn được hiểu như là sự bế tắc, bất lực<br /> của tư tưởng và hành động nhân vật, của<br /> danh nho Nguyễn Dữ. Vì lẽ này mà<br /> Nguyễn Dữ để Từ Thức trở về, rồi lại để<br /> Từ Thức ra đi: “Chàng bèn mặc áo cừu<br /> nhẹ, đội nón lỏ ngắn, vào núi Hoành Sơn,<br /> rồi sau không biết đi đâu mất”. Đằng sau<br /> hình tượng Từ Thức chính là sự biện hộ<br /> cho lẽ xuất xử của Nguyễn Dữ. Không<br /> phải là ông không muốn trở lại với xã hội,<br /> với triều chính để phục vụ. Vấn đề là, nơi<br /> ấy không có chỗ cho ông, ông có trở lại<br /> cũng chỉ trở thành một người lạc lõng, xa<br /> lạ, vô ích mà thôi. Phải chăng đây là một<br /> trong nhiều lí do khiến Nguyễn Dữ đã<br /> không chọn quê cũ, làng cũ của mình để<br /> trở về ẩn dật mà lại đến với một môi<br /> trường mới - rừng núi Thanh Hoá? Thái<br /> độ dứt khoát từ quan của Từ Thức, sự<br /> mau lẹ lên với tiên giới, rồi lại nhanh<br /> chóng trở về, rồi cuối cùng lại “biến đi<br /> đâu mất” của nhân vật, theo suy nghĩ của<br /> người viết bài này không hẳn đã là tất cả<br /> con người tác giả? Đó hẳn vẫn là một sự<br /> bùi ngùi, một cảm giác xót xa, vừa như<br /> níu kéo, nuối tiếc, lại vừa như một sự phủ<br /> định hiện tại, chối từ thế tục mà lòng ông<br /> 54<br /> <br /> vẫn mãi ngóng trông... Đúng như đánh giá<br /> của Nguyễn Phạm Hùng “hoặc là tìm<br /> kiếm khôn nguôi về lẽ sống, hạnh phúc, lí<br /> tưởng như Truyện Từ Thức lấy vợ<br /> tiên...” [4, tr. 117]. Hay nhận xét của Bùi<br /> Duy Tân: “Rõ ràng ở ẩn chẳng qua là bất<br /> đắc dĩ, và khi bất đắc dĩ chọn con đường<br /> lánh đục về trong đó, hình như Nguyễn<br /> Dữ vẫn coi vị trí của mình là ở giữa cuộc<br /> đời. Cũng chính vì vậy mà tuy có lúc bi<br /> quan, yếm thế nhưng Nguyễn Dữ không<br /> tuyệt vọng” [6, tr. 391]. Đúng là Nguyễn<br /> Dữ đã không tuyệt vọng, không bao giờ<br /> tuyệt vọng, dù đây chỉ là một thể nghiệm.<br /> Qua thiên truyện, ông đã để lại một tư<br /> tưởng, một lối sống, một cách thế sống đẹp<br /> đẽ, thanh cao và tràn ngập tính nhân bản.<br /> Hơn thế là một khát vọng khôn khuây về<br /> thế tục, về nhân tình thế thái cho hậu sinh<br /> ngẫm nghiệm. Và chắc chắn, con đường,<br /> sự lựa chọn mà Từ Thức hay Nguyễn Dữ<br /> đã đi, đã chiêm nghiệm và thể nghiệm, đã<br /> đánh đổi bằng cả một đời người lại tiếp tục<br /> được mở ra mênh mông với nhiều danh sĩ<br /> sau này. Bảng danh sách người ẩn dật thời<br /> trung đại sau Nguyễn Dữ còn có thể kể tới<br /> nhiều tên tuổi nổi tiếng như Ngô Thế Lân,<br /> Lê Hữu Trác, Nguyễn Thiếp, Nguyễn Huy<br /> Vinh, Nguyễn Khuyến...<br /> 4. Kết luận<br /> Trở lên, có thể đánh giá rằng, Truyện<br /> Từ Thức lấy vợ tiên là một thiên truyện<br /> khá độc đáo, mang tính đa nghĩa trong<br /> Truyền kì mạn lục của Nguyễn Dữ (một<br /> số hướng lí giải khác về hình tượng Từ<br /> Thức trong văn học dân gian cũng như<br /> trong tác phẩm của Nguyễn Dữ chúng tôi<br /> không nhắc lại ở đây). Với một bút pháp<br /> lãng mạn và phóng túng, Nguyễn Dữ đã<br /> xây dựng thành công hình tượng người ẩn<br /> dật là Từ Thức: cốt cách trong sáng, lối<br /> sống tự do, ẩn dật mà vẫn ngóng trông về<br /> cõi tục, về cuộc đời trần thế. Mượn cốt<br /> <br />