Báo cáo nghiên cứu, đánh giá "Thực trạng về quản lý khai thác và sử dụng tài nguyên khoáng sản Việt Nam"

TỔNG HỘI ĐỊA CHẤT<br /> VIỆT NAM<br /> <br /> LIÊN HIỆP CÁC HỘI KHOA HỌC<br /> VÀ KỸ THUẬT VIỆT NAM<br /> <br /> VIỆN TƯ VẤN PHÁT<br /> TRIỂN<br /> <br /> BÁO CÁO NGHIÊN CỨU, ĐÁNH GIÁ<br /> “Thực trạng về quản lý khai thác và sử dụng<br /> tài nguyên khoáng sản Việt Nam”<br /> I.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> <br /> Trong hơn nửa thế kỷ qua nhu cầu về tài nguyên khoáng sản (TNKS) trên thị<br /> trường Thế giới tăng trưởng lớn dẫn đến tình trạng khai thác và cạn kiệt TNKS và để lại<br /> nhiều hậu quả về xã hội và môi trường ở vùng khai thác khoáng sản của nhiều nước trên<br /> Thế giới. Trước tình hình đó, nhiều quốc gia trên thế giới và ngay cả các Tập đoàn khai<br /> khoáng đã có những điều chỉnh chính sách và hoạt động nhằm quản lý, khai thác sử<br /> dụng hiệu quả nguồn tài nguyên này đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng trong tương lai.<br /> Từ trước đến nay, Việt Nam vẫn được đánh giá là Quốc gia có tiềm năng về<br /> khoáng sản với trên 5000 điểm mỏ của hơn 60 loại khoáng sản khác nhau. Để đảm bảo<br /> đóng góp tích cực của ngành khoáng sản cho phát triển đất nước Bộ chính trị đã có nghị<br /> quyết số 13/1996 về ngành khoáng sản. Quốc hội khóa IX cũng đã thông qua Luật<br /> khoáng sản (LKS), có hiệu lực từ ngày 1/9/1996 (sửa đổi, bổ sung một số điều tại văn<br /> bản luật số 46/2005/QH11);<br /> Sau gần 15 năm thực hiện LKS, ngành khai khoáng ở Việt Nam có nhiều sự biến<br /> động cả về quy mô, công nghệ khai thác, cũng như công tác tổ chức quản lý. Bên cạnh<br /> những đóng góp tích cực, ngành khai thác khoáng sản cũng đã bộc lộ nhiều điểm hạn<br /> chế, tiêu cực, ảnh hưởng đến hiệu quả của hoạt động khoáng sản trên phạm vi cả nước.<br /> Nhiều quy định của LKS và phương thức tổ chức thực hiện không còn phù hợp, một số<br /> vấn đề phát sinh trong hoạt động khoáng sản chưa được điều chỉnh theo chủ trương mới<br /> của Đảng và Nhà nước; chưa tương thích với một số Luật liên quan khác đã được điều<br /> chỉnh hoặc ban hành mới như Luật Bảo vệ môi trường, Luật Đầu tư, Luật doanh nghiệp,<br /> Luật Đất đai… và chưa phù hợp với các cam kết quốc tế mà Việt Nam tham gia.<br /> Thực hiện chức năng tư vấn phản biện theo Quyết định 22/2001/QĐ-TTg, Liên<br /> hiệp các hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) phối hợp với Viện Tư vấn phát<br /> triển (CODE) và Tổng hội địa chất Việt Nam đã triển khai chương trình nghiên cứu thực<br /> tiễn và hội thảo với chủ đề “Tài nguyên khoáng sản và phát triển bền vững ở Việt Nam”.<br /> Hy vọng kết quả nghiên cứu này sẽ góp thêm những luận cứ khoa học, phân tích thực<br /> tiễn về ngành khai thác khoáng sản cho các cơ quan quản lý Nhà nước và Quốc hội, đặc<br /> biệt trong bối cảnh Luật khoáng sản sửa đổi, bổ sung.<br /> <br /> 1<br /> <br /> II.<br /> <br /> PHƯƠNG PHÁP TRIỂN KHAI<br /> <br /> 1. Các phương pháp sử dụng<br /> Để có được kết quả đánh giá này, các cơ quan tổ chức đã triển khai thực hiện các<br /> phương pháp sau đây<br /> (1). Tập hợp và phân tích số liệu, tài liệu thứ cấp: Thu thập số liệu thống kê, các nghiên<br /> cứu, phân tích đánh giá liên quan đến hoạt động khoáng sản ở Việt Nam thời gian<br /> qua. Nghiên cứu tham khảo chính sách và kinh nghiệm về khai thác khoáng sản một<br /> số nước và sáng kiến về khai thác khoáng sản bền vững trên thế giới…<br /> (2). Nghiên cứu thực địa:<br /> -<br /> <br /> Điều tra nghiên cứu thực trạng khai thác sa khoáng Titan ở một số tỉnh ven biển<br /> miền Trung như Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Nam,<br /> Bình định, Bình Thuận;<br /> - Điều tra nghiên cứu thực trạng quản lý và khai thác than ở Quảng Ninh;<br /> - Điều tra nghiên cứu chương trình bô xít Tây Nguyên và nghiên cứu điểm tại các<br /> dự án thí điểm bô xít ở Tân Rai (Lâm Đồng) và Nhân cơ (Đăk Nông);<br /> - Phối hợp với Liên hiệp hội KH&KT địa phương nghiên cứu thực trạng khai thác<br /> khoáng sản tại Yên Bái, Hoà Bình và một mỏ khai thác khoáng sản ở vùng Tây<br /> Bắc.<br /> (3). Giao cho Hội khoa học và công nghệ mỏ thực hiện đề tài tư vấn, phản biện cho Luật<br /> khoáng sản sửa đổi, bổ sung.<br /> (4). Toạ đàm, hội thảo khoa học: Toạ đàm về kinh tế hoá tài nguyên (5/5/2010) với Viện<br /> chiến lược tài nguyên và môi trường và Hội thảo “Tài nguyên khoáng sản và phát<br /> triển bền vững” ngày 14/5/2010 tại Hà Nội.<br /> 2. Hạn chế trong nghiên cứu phân tích đánh giá<br /> Trong quá trình nghiên cứu chưa tiếp cận được các số liệu đầu vào ở mức độ sâu<br /> và chi tiết liên quan đến sản lượng khai thác thực tế, phân chia lợi ích của các bên liên<br /> quan…<br /> <br /> III.<br /> <br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, ĐÁNH GIÁ<br /> <br /> Kết quả nghiên cứu và ý kiến đóng góp của các nhà khoa học được đúc kết và<br /> tổng hợp như sau:<br /> 1.<br /> <br /> Tiềm năng tài nguyên khoáng sản Việt Nam<br /> <br /> Kết quả điều tra thăm dò địa chất khoáng sản từ trước đến nay đã phát hiện ở Việt<br /> Nam có trên 5000 mỏ và điểm khoáng sản với hơn 60 loại khoáng sản khác nhau. Kết<br /> 2<br /> <br /> quả nghiên cứu, điều tra ban đầu có thể đưa đến những nhận định chủ yếu như sau:<br /> - Đặc điểm chung của TNKS Việt Nam phần lớn là tụ khoáng có quy mô vừa và nhỏ,<br /> phân bố rải rác; các loại khoáng sản có quy mô công nghiệp không nhiều. Phần lớn<br /> các mỏ đều nằm ở vùng sâu vùng xa không thuận lợi về giao thông, cơ sở hạ tầng kỹ<br /> thuật yếu kém, nên khả năng khai thác gặp nhiều khó khăn, hiệu quả kinh tế không<br /> cao;<br /> - Có thể chia ra khoáng sản nước ta thành 3 nhóm như sau:<br /> (i)<br /> Nhóm khoáng sản năng lượng (dầu, khí, than..): Việt Nam có tiềm năng trung<br /> bình, nhưng do đặc điểm đã khai thác trong nhiều năm qua nên có nguy cơ bị<br /> cạn kiệt trong thời gian tới. Theo tính toán trữ lượng dầu khí đã được thăm dò<br /> cho đến nay của Việt Nam chỉ đảm bảo khai thác trong vòng 30 năm nữa. Do<br /> vậy cần tăng cường tìm kiếm thăm dò để tăng trữ lượng phục vụ lâu dài. Tiềm<br /> năng than được dự báo rất lớn (bể than Đông Bắc, bể than đồng bằng sông<br /> Hồng) nhưng trữ lượng đã được thăm dò đến nay là rất nhỏ. Các số liệu về trữ<br /> lượng/tài nguyên than theo các báo cáo trước đây chưa chính xác nhưng khi<br /> công bố tạo ra ảo giác là Việt Nam có rất nhiều than. Theo số liệu của Tổ chức<br /> năng lượng quốc tế, trong tổng số khoảng 929 tỷ tấn trữ lượng than tin cậy của<br /> thế giới tính đến tháng 1/2006, Việt Nam chỉ được gộp trong số các nước còn<br /> lại của châu Á không nằm trong khối OECD với tổng trữ lượng chung chỉ có<br /> 9,7 tỷ tấn;<br /> (ii)<br /> Nhóm khoáng sản không kim loại và vật liệu xây dựng: có nhiều và có thể đáp<br /> ứng và phần lớn chỉ để phục vụ cho xây dựng và phát triển đất nước;<br /> (iii) Nhóm các loại khoáng sản kim loại quý hiếm: mà thế giới đang rất cần như<br /> vàng, bạc, đồng, chì, kẽm, thiếc… nhu cầu thế giới cần rất nhiều nhưng trữ<br /> lượng của Việt Nam lại ít và chỉ khai thác mấy chục năm nữa sẽ cạn kiệt. Việt<br /> Nam chưa phát hiện được kim cương; các loại đá quý như ruby, saphia,<br /> peridot tuy có nhưng chưa rõ trữ lượng.<br /> - Một số loại khoáng sản có trữ lượng đáng kể như bô xít, đất hiếm, ilmenit… nhưng<br /> chủ yếu vẫn đang ở dạng tiềm năng dự báo. Ngoài ra, Thế giới cũng có rất nhiều các<br /> loại khoáng sản này và nhu cầu tiêu dùng trên Thế giới đối với các loại khoáng sản<br /> này là không cao và hiện tại gần như bão hòa, chẳng hạn:<br /> Tài nguyên bô xít được đánh giá khá dồi dào nhưng chất lượng thấp và có nhiều<br /> thách thức, bất lợi lớn khi khai thác tài nguyên này như vốn đầu tư cao, nguồn<br /> nước và đặc biệt là vấn đề môi trường.<br /> Về đất hiếm, với tình hình tài nguyên và cung cầu đất hiếm ở trên thế giới và<br /> trong nước, không nên đánh giá quá cao và hy vọng quá nhiều vào nguồn quặng<br /> đất hiếm của Việt Nam đóng góp lớn cho phát triển kinh tế của đất nước.<br /> Về quặng titan, theo thông báo của Bộ TN&MT năm 2009, TNKS Titan trong<br /> cồn cát đỏ ở tỉnh Bình Thuận dự báo khoảng 130 triệu tấn, báo cáo gần đây<br /> 3<br /> <br /> khoảng 500 - 600 triệu tấn và có thể còn lớn hơn. Nhưng hiện chưa có đủ tài liệu<br /> địa chất để khắc họa chính xác bề mặt địa hình lót đáy của trầm tích cát đỏ<br /> Holocene chứa quặng Titan, do vậy chiều dày của lớp quặng còn là vấn đề nghi<br /> ngờ. Như vậy con số 600 triệu tấn Titan trong cát đỏ Phan Thiết là thực hay ảo<br /> còn là vấn đề chưa rõ ràng!<br /> Đánh giá chung: Tài nguyên khoáng sản của Việt Nam đa dạng về chủng loại<br /> nhưng tiềm năng hạn chế. Các loại khoáng sản có giá trị, được thị trường thế giới ưa<br /> chuộng thì Việt Nam không có nhiều (như vàng, bạc…) hoặc đã khai thác gần như<br /> cạn kiệt (như dầu mỏ, than). Những loại khoáng sản chúng ta có nhiều (như bauxite,<br /> ilminite, đất hiếm…) một mặt chưa được đánh giá một cách đầy đủ, mặt khác các loại<br /> khoáng sản này trên thế giới cũng có nhiều, nhu cầu tiêu thụ lại không cao, còn có<br /> thể sử dụng hàng trăm năm tới.<br /> Khoáng sản là loại tài nguyên không tái tạo và có số lượng hạn chế, vì vậy việc<br /> đánh giá, nhận định đúng tiềm năng, trữ lượng là vấn đề hết sức quan trọng làm cơ sở<br /> định hướng chiến lược quản lý bảo vệ khai thác để sử dụng hợp lý, tiết kiệm và có hiệu<br /> quả phục vụ cho phát triển bền vững kinh tế, an ninh quốc phòng của đất nước cả trước<br /> mắt và lâu dài<br /> <br /> 2.<br /> <br /> Thực trạng quản lý và sử dụng tài nguyên khoáng sản Việt Nam<br /> <br /> 2.1.<br /> <br /> Công tác điều tra thăm dò<br /> Từ sau năm 1975, công tác khảo sát địa chất và tìm kiếm thăm dò các điểm mỏ,<br /> khoáng sản mới được triển khai trên quy mô toàn lãnh thổ Việt Nam. Đến nay đã lập bản<br /> đồ địa chất khoáng sản tỷ lệ 1/500.000 và 1/200.000 phủ toàn bộ diện tích lãnh thổ và<br /> gần 70% được đo vẽ lập bản đồ địa chất tỷ lệ 1/50.000. Công tác điều tra cơ bản đã phát<br /> hiện thêm nhiều vùng, điểm mỏ có triển vọng. Tuy nhiên công tác điều tra thăm dò chưa<br /> đi trước một bước theo yêu cầu kinh tế xã hội. Công tác điều tra, đánh giá khoáng sản<br /> chủ yếu ở phần trên mặt hoặc đến độ sâu 50 – 100m, một số khoáng sản chưa được đánh<br /> giá tiềm năng, nhiều loại khoáng sản mới được điều tra ở mức độ sơ bộ. Kết quả điều tra<br /> thăm dò một số trường hợp độ tin cậy còn thấp, cơ sở dữ liệu chưa được cập nhật và hệ<br /> thống hoá…<br /> 2.2.<br /> <br /> Công tác lập quy hoạch, chiến lược<br /> Phần lớn các quy hoạch, chiến lước về khoáng sản mới chỉ được xây dựng, phê<br /> duyệt từ 2006 – 2008. Đến tháng 9/2009 mới chỉ có ba Chiến lược, 13 Quy hoạch<br /> khoáng sản (theo loại khoáng sản hoặc nhóm khoáng sản và đã đề cập đến 39 loại<br /> khoáng sản khác nhau) được lập và được phê duyệt và có 47/64 tỉnh, thành phố trực<br /> thuộc Trung ương đã hoàn thành quy hoạch khoáng sản tại địa phương. Việc khoanh<br /> định các vùng hạn chế, vùng cấm hoạt động khoáng sản, vùng dự trữ khoáng sản lại<br /> 4<br /> <br /> chưa được các địa phương chú trọng. Việc lập quy hoạch triển khai chậm, thiếu các cơ<br /> sở dữ liệu vững chắc về trữ lượng, thị trường và không phù hợp với như cầu thực tế<br /> nên nhiều quy hoạch mới ban hành nhưng đã bất cập ngay với thực tế, phải điều<br /> chỉnh bổ sung như than, bô xít…<br /> 2.3.<br /> <br /> Công tác cấp phép hoạt động khoáng sản<br /> Việc chuyển đổi cơ chế kinh tế từ bao cấp sang thị trường đã làm xuất hiện nhiều<br /> thành phần kinh tế tham gia hoạt động khoáng sản như các doanh nghiệp nhà nước, hợp<br /> tác xã, công ty TNHH, công ty cổ phần, công ty liên doanh có vốn nước ngoài…, đặc<br /> biệt là tình trạng khai thác trái phép “khai thác thổ phỉ” diễn ra ở nhiều nơi, nhất là đối<br /> với các mỏ đá quý, khai thác vàng, ilmenit ở Miền trung, khai thác than ở Quảng Ninh,<br /> khai thác cát, sỏi… Số lượng các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực khoáng sản<br /> tăng lên khá nhanh, tăng trung bình 21,7%/năm. Sự gia tăng lực lượng tham gia hoạt<br /> động khoáng sản đồng nghĩa với sự gia tăng nhanh chóng về số lượng giấy phép được<br /> cấp hoạt động khoáng sản, đặc biệt ở các địa phương. Trong vòng 12 năm từ 1996 đến<br /> năm 2008, Bộ Công nghiệp và Bộ TN&MT cấp 928 giấy phép hoạt động khoáng sản.<br /> Trong khi đó chỉ trong vòng 3 năm, từ tháng 10/2005 đến tháng 8/2008, UBND các<br /> tỉnh, thành phố đã cấp 3.495 giấy phép khai thác. Tình trạng cấp phép hoạt động không<br /> theo quy hoạch, cấp phép tràn lan chia nhỏ để cấp vẫn diễn ra ở nhiều nơi, có trường hợp<br /> cấp phép cho cả các tổ chức cá nhân không đủ năng lực theo quy định hay khai thác<br /> chưa có hồ sơ thiết kế mỏ… Một số khoáng sản có trữ lượng lớn, phân bố liên tục đã bị<br /> cắt thành nhiều khoảnh để cấp phép hoạt động khoáng sản. Đặc biệt nạn khai thác không<br /> phép, khai thác tự do, nhất là đối với khai thác vàng, đá quí, chì, kẽm, đồng, than... chưa<br /> được ngăn chặn, làm ảnh hưởng rất xấu đến môi trường, tài nguyên và an ninh xã hội.<br /> Ngay cả các công ty than của TKV ở Quảng Ninh mới được triển khai cấp giấy phép<br /> khai thác từ năm 2008 - 2009 (63 giấy phép) trong khi các công ty than đã hoạt động ở<br /> đây từ rất lâu.<br /> 2.4.<br /> <br /> Sử dụng công nghệ trong ngành khai khoáng<br /> Thực trạng sử dụng công nghệ khai thác chế biến trong ngành khai khoáng trong<br /> thời gian còn nhiều bất cập, hạn chế. Nhiều loại công nghệ được đưa vào sử dụng (đồng,<br /> ilmenite) là công nghệ lạc hậu, không phù hợp với loại khoáng sản khai thác, chưa quan<br /> tâm áp dụng công nghệ tiên tiến nên mức độ thu hồi thấp, không thu hồi được các<br /> khoáng sản đi kèm.<br /> - Về khai thác và tuyển khoáng: Hầu hết ở các mỏ khai thác khoáng sản, công nghệ kỹ<br /> thuật chưa được quan tâm đúng mức, đa số áp dụng hệ thống khai thác lộ thiên, sử<br /> dụng các phương tiện cơ giới (ôtô - máy xúc). Đây là loại hình công nghệ kỹ thuật cổ<br /> điển, giá thành cao, không đồng bộ, các thông số kỹ thuật của hệ thống khai thác và<br /> vận tải không đảm bảo. Phương thức khai thác lộ thiên giữ vai trò quan trọng trong<br /> 5<br /> <br />