Báo cáo nghiên cứu khoa học " CHINH AN NAM KỶ LƯỢC "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

46
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Một tài liệu cũng thỉnh thoảng được nhắc đến trong những biên khảo về Tây Sơn là Chinh An Nam kỷ lược (?????) của Sư Phạm (??) ghi chép về cánh quân Vân Quý đi theo đường Vân Nam xuống Tuyên Quang trong trận chiến Việt-Thanh đầu năm Kỷ Dậu (1789). Bản chúng tôi sử dụng ở đây nằm trong một bộ sách lớn có nhan đề Tiểu Phương Hồ Trai dư địa tùng sao (????????), gồm chính biên 16 cuốn, bổ biên 10 cuốn nữa do Vương Tích Kỳ (???) tập hợp, bao gồm nhiều đề tài, nhiều...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " CHINH AN NAM KỶ LƯỢC "

92 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 TÖ LIEÄU CHINH AN NAM KYÛ LÖÔÏÏC Tác giả: Sư Phạm Người dịch: Nguyễn Duy Chính* Moät taøi lieäu cuõng thænh thoaûng ñöôïc nhaéc ñeán trong nhöõng bieân khaûo veà Taây Sôn laø Chinh An Nam kyû löôïc (征安南紀略) cuûa Sö Phaïm (師範) ghi cheùp veà caùnh quaân Vaân Quyù ñi theo ñöôøng Vaân Nam xuoáng Tuyeân Quang trong traän chieán Vieät-Thanh ñaàu naêm Kyû Daäu (1789). Baûn chuùng toâi söû duïng ôû ñaây naèm trong moät boä saùch lôùn coù nhan ñeà Tieåu Phöông Hoà Trai dö ñòa tuøng sao (小方壺齋輿地叢鈔), goàm chính bieân 16 cuoán, boå bieân 10 cuoán nöõa do Vöông Tích Kyø (王錫祺) taäp hôïp, bao goàm nhieàu ñeà taøi, nhieàu taùc giaû do Quaûng Vaên thö cuïc aán haønh taïi Ñaøi Baéc naêm 1962. Trong boä saùch naøy, quyeån thöù XIII coù 15 taùc phaåm vieát veà Vieät Nam töø trang 7.535 ñeán trang 7.677 [142 trang saùch] lieät keâ nhö sau: Vieät Nam chí (越南志) [cuûa Taây phöông (Thaùi Taây)]. 1. An Nam tieåu chí (安南小志), Dieâu Vaên Ñoáng dòch [cuûa Taây phöông]. 2. Vieät Nam khaûo löôïc (越南考略), taùc giaû Cung Saøi, ngöôøi Ninh Ba. 3. Vieät Nam theá heä duyeân caùch löôïc (越南世系沿革略), taùc giaû Töø Dieân 4. Huùc, ngöôøi Laâm Thanh. Vieät Nam cöông vöïc khaûo (越南疆域考), taùc giaû Nguïy Nguyeân, ngöôøi 5. Thieäu Döông. Vieät Nam ñòa dö ñoà thuyeát (越南地輿圖說), taùc giaû Thònh Khaùnh 6. Phaát, ngöôøi Vónh Thanh. An Nam taïp kyù (安南雜記), taùc giaû Lyù Tieân Caên, ngöôøi Toaïi Ninh. 7. An Nam kyû du (安南紀遊), taùc giaû Phan Ñænh Khueâ, ngöôøi Taán Giang. 8. Vieät Nam du kyù (越南遊記), taùc giaû hoï Traàn [khoâng roõ teân], ngöôøi 9. Taân Phuï. 10. Chinh phuû An Nam kyù (征撫安南記), taùc giaû Nguïy Nguyeân, ngöôøi Thieäu Döông. 11. Chinh An Nam kyû löôïc (征安南紀略), taùc giaû Sö Phaïm, ngöôøi Trieäu Chaâu. 12. Toøng chinh An Nam kyù (從征安南記) [khuyeát danh]. 13. Vieät Nam sôn xuyeân löôïc (越南山川略), taùc giaû Töø Dieân Huùc, ngöôøi Laâm Thanh. California, Hoa Kyø. *
92 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2009 14. Vieät Nam ñaïo loä löôïc (越南道路略), taùc giaû Töø Dieân Huùc, ngöôøi Laâm Thanh. 15. Trung ngoaïi giao giôùi danh aûi taïp löôïc (中外交界名隘卡略), taùc giaû Töø Dieân Huùc, ngöôøi Laâm Thanh. Chinh An Nam kyû löôïc ñöùng thöù 11, toång coäng 2.267 chöõ [töø trang 7.645 ñeán trang 7.648]. Vaøo thôøi ñieåm ñoù, Toân Só Nghò, Toång ñoác Löôõng Quaûng laø toång chæ huy tieát cheá ñaïi quaân bao goàm caùnh quaân chuû löïc Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây vaø caùnh quaân hoã trôï töø Vaân Nam, Quyù Chaâu [noùi theo ngoân töø quaân söï thôøi coå laø chính binh vaø kyø binh]. Ngoaøi hai ñaïo quaân Thanh coøn moät ñaïo quaân nhoû hôn laø thoå binh cuûa Saàm Nghi Ñoáng [Thoå quan Ñieàn Chaâu,(1) töùc quaân ñòa phöông ngöôøi thieåu soá, töông töï nhö caùc lang chaäu ôû khu töï trò Thaùi-Möôøng nöôùc ta thôøi Phaùp thuoäc] ñi theo höôùng Cao Baèng. Hai caùnh quaân chính cuûa nhaø Thanh tuy mang tieáng laø boán tænh phía nam-taây nam Trung Hoa nhöng khoâng coù kyø binh ngöôøi Maõn [laø nhöõng ñaïo quaân tinh nhueä truù ñoùng taïi caùc tænh mieàn baéc vôùi nhieäm vuï baûo veä cho hoaøng thaønh vaø caùc nôi hieåm yeáu] maø chæ laø luïc doanh töùc quaân ngöôøi Haùn taïi choã [noùi theo ñôøi nay töùc chæ coù ñòa phöông quaân chöù khoâng phaûi caùc ñôn vò chuû löïc]. Moät ñieåm teá nhò khaùc chuùng ta cuõng caàn nhaéc ñeán laø Toân Só Nghò goác ngöôøi Haùn neân chæ ñöôïc chæ huy nhöõng ñôn vò döôùi quyeàn chöù khoâng ñöôïc ñieàu ñoäng quaân ñoäi coù caû ngöôøi Maõn Chaâu. Theo nhö noäi dung, taùc giaû Sö Phaïm thuoäc caùnh quaân Vaân Quyù. Caùnh quaân naøy ñöôïc ñieàu ñoäng ñi theo aûi Maõ Baïch sang nöôùc ta, chöa ñeán ñöôïc Thaêng Long thì ñaïi quaân cuûa Toân Só Nghò ñaõ thua neân voäi ruùt veà, thaønh thöû khoâng coù chieán coâng gì ñaùng keå. Chính taùc giaû cuõng nhaán maïnh laø vieäc di chuyeån ñöôïc thuaän lôïi laø nhôø coù moät vieân thoå quan ngöôøi nöôùc ta laø Hoaøng Vaên Thoâng laøm höôùng ñaïo, chæ veõ ñöôøng ñi nöôùc böôùc. Trong ñoaûn vaên naøy, phaàn tröôùc nhaéc laïi noäi vuï bieán ñoäng taïi nöôùc ta theo lôøi töôøng thuaät cuûa moät soá ngöôøi trong ñaùm toân thaát nhaø Leâ chaïy ñöôïc sang Long Chaâu nay quay trôû veà nöôùc nghe ngoùng tin töùc vua Leâ vaø lieân laïc vôùi caùc nhoùm choáng Taây Sôn coøn ñang hoaït ñoäng. Theo Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc thì nhöõng ngöôøi naøy laø Nguyeãn Quoác Ñoáng, Nguyeãn Ñình Mai... laø beân hoï ngoaïi vaø beân vôï vua Leâ. Nhöõng chi tieát ñoù raát sai laïc so vôùi söû nöôùc ta vaø coù leõ do caùc baày toâi nhaø Leâ thuaät laïi theo söï hieåu bieát giôùi haïn cuûa hoï. Nhöõng sai laàm töông töï chuùng ta cuõng thaáy trong nhöõng taøi lieäu ôû nöôùc ngoaøi [chaúng haïn taøi lieäu Xieâm La thuaät laïi bieán ñoäng Taây Sôn](2) hay caùc giaùo só ôû trong Nam vieát veà mieàn Baéc.(3) Ñieàu ñoù cho ta thaáy raèng nhöõng lôøi ñoàn ñaïi cuûa phe thua traän vaø töôøng thuaät cuûa baày toâi nhaø Leâ veà caùc bieán ñoäng ôû trieàu ñình raát tuøy tieän. Khoâng cöù gì trong Chinh An Nam kyû löôïc cuûa Sö Phaïm, caùc chi tieát trong taøi lieäu cuûa Nguïy Nguyeân, Traàn Nguyeân Nhieáp... ñeàu coù nhieàu ñieåm khoâng chính xaùc khi ñoái chieáu vôùi nhöõng nguoàn khaùc ñaùng tin hôn vaø ngöôøi nghieân cöùu bao giôø cuõng phaûi phaân tích kyõ löôõng khi söû duïng.
94 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 Ngoaøi ra, hoaøn caûnh lòch söû thôøi kyø Taây Sôn cuõng coù nhöõng neùt ñaëc bieät. Thaønh phaàn ñoái nghòch vôùi trieàu ñình chaïy ñöôïc ra ngoaøi chæ thuaät laïi theo chuû quan vì haàu heát chæ nghe noùi chöù khoâng muïc kích, laïi hay suy luaän theo chieàu höôùng coù lôïi cho mình. Moät ví duï nhoû, khi Leâ Quyùnh [cöïu thaàn nhaø Leâ] trao ñoåi vôùi Toân Só Nghò vaø Phuùc Khang An ñeå xin vieän binh, oâng luoân luoân khaúng ñònh raèng moät khi quaân Thanh vöôït bieân giôùi, thaønh phaàn nghóa duõng seõ noåi leân höôûng öùng, tieáp tay vaø coù theå töï löïc ñeå laáy laïi nöôùc. Thöïc teá, haàu heát caùc ñòa phöông chæ aùn binh baát ñoäng, neáu coù thì cuõng caùt cöù moät vuøng, khoâng taïo neân ñöôïc moät löïc löôïng choáng ñoái ñaùng keå nhö hoï mong ñôïi. Caùc boä söû trieàu Nguyeãn khi bieân soaïn veà trieàu ñaïi Taây Sôn moät nöûa theá kyû sau ñoù cuõng khoâng döïa treân taøi lieäu goác maø phaûi tham baùc taøi lieäu daân gian neân coù nhieàu ñieåm thieáu nhaát quaùn, khoù kieåm chöùng. Nhöõng bieán coá lôùn vì theá phaûi döïa vaøo hoà sô haønh chaùnh cuûa Thanh trieàu vaø quan saùt tröïc tieáp töø caùc giaùo só Taây phöông [coøn taøi lieäu nguyeân thuûy laøm chöùng côù] ñeå caém moác vaø phaân ra töøng ñoaïn roài raùp laïi vôùi nhau.(4) Tuy nhieân, ñeå tìm hieåu phaûn öùng cuûa caùc phe laâm chieán, chuùng ta khoâng theå khoâng xem ngay taïi thôøi ñieåm ñoù, kieán thöùc vaø suy nghó cuûa quan laïi nhaø Thanh cuøng toøng vong nhaø Leâ nhö theá naøo? Nhöõng taøi lieäu ñoù cho thaáy nhieàu söï vieäc ñaõ döïa treân nhöõng tin töùc sai laïc ñöa ñeán nhöõng suy nghó chuû quan vaø bò cuoán huùt vaøo nhöõng côn loác chính trò maø khoâng bieát. Ñoù cuõng laø lyù do chuùng toâi dòch baûn vaên ngaén nguûi naøy. Baûn dòch CHINH AN NAM KYÛ LÖÔÏC Sö Phaïm, ngöôøi ñaát Trieäu Chaâu(5) vieát An Nam thôøi Ñöôøng Ngu laø bieân giôùi phía nam. Sang ñôøi Chu goïi laø Vieät Thöôøng. Ñôøi Haùn, Ñöôøng, Nguõ Quyù thuoäc veà noäi ñòa. Ñôøi Toáng thì töø boû cuøng vôùi Vaân Nam [töùc khoâng coøn thuoäc ñaát Trung Hoa nöõa, ñaây laø nöôùc ta vaø nöôùc Ñaïi Lyù]. Ñaàu ñôøi Vónh Laïc nhaø Minh bình ñöôïc An Nam nhöng khoâng laâu cuõng laïi boû. Thaùng 6 naêm Maäu Thaân ñôøi Caøn Long, nöôùc aáy coù loaïn. Quoác vöông boû chaïy ra ngoaøi, quyeán thuoäc cuøng ñaïi thaàn troán ñöôïc sang Vieät Taây [Quaûng Taây]. Tuaàn phuû Vieät Taây laø [oâng] Toân Vónh Thanh nghe bieát maø khi aáy Toång ñoác laø [oâng] Toân Só Nghò ñang ôû taïi ñaát Trieàu [ñôøi Thanh laø moät phuû ôû Quaûng Ñoâng, ñôøi Daân Quoác ñoåi thaønh huyeän Trieàu An] ñöôïc tin baùo lieàn voäi tôùi Nam Ninh. Hoaøng ñeá ra leänh cho hai ñaát Ñieàn [Vaân Nam, Quyù Chaâu] vaø Vieät [Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây] hôïp löïc ñaùnh deïp, Toân coâng laøm toång chæ huy binh löïc, ñeà traán [bao goàm ñeà ñoác vaø toång binh, goïi taét laø ñeà traán] caùc caáp trôû xuoáng ñeàu chòu tieát cheá, coøn quaân ñaát Ñieàn laøm thanh vieän [töùc kyø binh hay binh phuï löïc]. Vì theá neân Toång ñoác Vaân Quyù laø Phuù Cöông môùi taäp trung binh lính ôû Khai Hoùa vaø truyeàn leänh cho nhöõng thaàn töû nöôùc An Nam khoâng phuïc [chuû môùi] noåi leân choáng laïi.
95 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 Khi aáy coù baày toâi nöôùc An Nam chaïy sang noäi ñòa töø Vieät Taây [Quaûng Taây] theo ñöôøng Khai Hoùa trôû veà nöôùc,(6) Phuù coâng môùi goïi vaøo caät vaán, nhöõng ngöôøi ñoù môùi trình baøy nguyeân uûy cuûa bieán loaïn nhö sau: Noäi loaïn nöôùc An Nam khôûi ñaàu töø vieäc phuï chính. Tröôùc ñaây vua coù taû höõu phuï chính, cuõng gioáng nhö nguyeân soaùi vaäy. Taû phuï chính hoï Nguyeãn, höõu phuï chính hoï Trònh ñeàu noái doøng laøm quan. Taû phuï chính troâng coi vieäc nöôùc, coøn [binh] quyeàn thì thuoäc veà hoï Trònh, hai beân gaû con cho nhau. Veà sau phuï chính hoï Nguyeãn giaø caû, con coøn nhoû neân khi laâm chung môùi ñem chöùc phuï chính göûi laïi cho reå laø Trònh A Baûo troâng nom thay quyeàn. Trònh A Baûo khoâng nghó gì ñeán vôï Nguyeãn thò möu toan thuû lôïi. Theá nhöng con gaùi lôùn cuûa phuï chính hoï Nguyeãn bieát ñöôïc yù ñoù neân môùi bí maät noùi vôùi quoác vöông hoï Leâ raèng em toâi nay cuõng ñaõ tröôûng thaønh, vaäy xin giao laïi chöùc phuï chính cho y. Hoài ñoù vua Leâ laïi thieân vò hoï Trònh neân khi nghe theá lieàn noåi giaän, giao heát caùc chöùc phuï chính cho A Baûo. Töø ñoù chæ coøn moät phuï chính, khoâng coøn chia ra taû höõu nöõa. Vôï cuûa A Baûo vaø em môùi ñi vaøo ñaát Thuaän Ngoõa [順瓦] ôû Quaûng Nam. Ngöôøi em töùc laø con trai cuûa phuï chính hoï Nguyeãn, ôû Thuaän Ngoõa xöng laø Quaûng Nam Vöông. Töø ñaáy hai hoï Trònh Nguyeãn ñôøi ñôøi thuø gheùt nhau, ñaùnh gieát khoâng ngöøng. Tuy hoï Nguyeãn ôû Thuaän Quaûng maát chöùc phuï chính nhöng vaãn theo leä tieán coáng cho vua Leâ hôn hai traêm naêm. Vua Caûnh Höng Leâ Duy Ñoan [黎維端](7) töùc vò thì phuï chính baáy giôø laø Trònh Ñoáng(8) [鄭棟]. Vua Caûnh Höng laø ngöôøi yeáu ñuoái môø toái khoâng lo gì ñeán quoác chính, binh maõ tieàn löông ñeàu do moät tay Trònh Ñoáng caû. Ngay caû ñeán aán cuûa nhaø vua cuõng do y caát giöõ ñeå chuyeân quyeàn, coù yù muoán soaùn ngoâi. Naêm Caøn Long thöù 50 [1785], vua Caûnh Höng bò beänh, Trònh Ñoáng gieát theá töû.(9) Roài laäp em cuûa vua Caûnh Höng laø “OÂng Hoaøng Tö” Leâ Duy Caån.(10) Caùc baày toâi An Nam khoâng phuïc. Trònh Ñoáng ngaàm tính ñôïi khi vua Caûnh Höng baêng haø seõ cöôùp ngoâi nhöng laïi sôï keû thuø truyeàn theá ôû Quaûng Nam neân ra tay dieät tröôùc cho khoûi haäu hoaïn. Khi ñoù coù thoå tuø ôû ñaát Taây Sôn thuoäc Quaûng Nam laø anh em Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä laø keû kieät hieät. Trònh Ñoáng duï doã ñeå cuøng tieâu dieät Quaûng Nam Vöông roài seõ caét ñaát ban cho. Nhaïc trong buïng khoâng öa Trònh Ñoáng nhöng muoán thöøa cô hoäi ñaùnh caû hai neân vaøo taâu vôùi Quaûng Nam Vöông xin ñöôïc ñem quaân ñaùnh Trònh Ñoáng. Quaûng Nam Vöông khoâng bieát yù ñoù neân baèng loøng. Nguyeãn Nhaïc vöøa nhaän ñöôïc quaân lieàn cuøng vôùi Trònh Ñoáng hôïp löïc gieát Quaûng Nam Vöông vaø toaøn gia quyeán, sau ñoù chieám laáy ñaát Quaûng Nam. Trònh Ñoáng nghó ñaát ñoù ôû goùc bieån xa xoâi coù giöõ cuõng khoù neân giao cho Nhaïc traán nhaäm roài veà Leâ kinh. Luùc ñoù laø thaùng 6 naêm Caøn Long thöù 51 [1786]. Töø luùc ñoù anh em Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä ôû ñaát Quaûng Nam chieâu binh maõi maõ caøng luùc caøng maïnh, chieám ñöôïc Phuù Xuaân roài tö
96 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 laäp laøm Trònh Tónh Vöông hai beân ñaùnh laãn nhau, vua Caûnh Höng khoâng bieát laøm theá naøo. Trònh Ñoáng coù hai con, con tröôûng laø Trònh Toâng, con thöù laø Trònh Caùn. Ñoáng yeâu Caùn, muoán cho leân thay. Khi bò beänh môùi daën Huy quaän coâng Hoaøng Ñình Chaán [黄廷琠](11) phuï chính cho Caùn toång lyù quoác söï, hieäu laø Trònh Ñoâ Vöông. Toâng khoâng phuïc neân tuï taäp binh só ñaùnh Ñoâ Vöông. Ñoâ Vöông thaáy theá thua neân ñem chöùc vò nhöôøng laïi cho Trònh Toâng, hieäu laø Ñoan Nam Vöông. Toâng leân roài heát söùc khinh chuùa, loäng quyeàn, moïi quan quaân ñeàu oaùn giaän. Toâng bieát moïi ngöôøi gheùt mình laïi sôï Caùn coù theå cuøng vôùi Hoaøng Ñình Chaán thöøa cô gaây bieán neân ra tay gieát Ñình Chaán. Coù tay Coáng Chænh laø thuoäc haï cuûa Chaán oaùn Trònh Toâng gieát chuû mình theà baùo thuø neân chaïy vaøo Quaûng Nam ñaàu Nguyeãn Nhaïc möu tính vieäc tru dieät Trònh Toâng. Anh em Nguyeãn Nhaïc thaáy Chænh laø gia nhaân cuûa hoï Trònh neân khoâng muoán duøng, nhöng veà sau Chænh ra söùc chieám ñaát Chieâm Thaønh neân môùi tin roài höng binh ñem ra kinh ñoâ nhaø Leâ gieát ñöôïc caû nhaø Trònh Toâng. Vua Leâ thaáy anh em hoï Nguyeãn gieát Trònh Toâng tröø haäu hoaïn neân möøng laém, nghó khoâng bieát caùch naøo giöõ Nguyeãn Hueä laïi kinh ñoâ giuùp mình beøn gaû con gaùi cho y, Nguyeãn Nhaïc töùc toái ruùt veà Quaûng Nam. Thaùng 7 naêm Caøn Long 52 [1787], vua Leâ maát, töï toân laø Leâ Duy Kyø noái ngoâi hieäu laø Chieâu Thoâng(12)Vöông. Thaùng 8, Nguyeãn Hueä ôû kinh ñoâ cöôùp heát voi ngöïa, vaøng baïc caùc thöù roài cuøng vôï veà Quaûng Nam. Vua Chieâu Thoâng nghe ñöôïc lieàn sai Coáng Chænh ñoaït laïi naêm möôi con voi. Nguyeãn Hueä veà ñeán Quaûng Nam laïi bò Nguyeãn Nhaïc chieám heát moïi vaät, do ñoù anh em khoâng coøn hoøa thuaän nöõa. Nguyeãn Hueä soáng bieät laäp ôû Phuù Xuaân, kieán taïo thaønh vaây quanh, sai töôùng laø Tieát cheá Nguyeãn Nhaäm [töùc Vuõ Vaên Nhaäm] ñem binh coâng phaù Leâ kinh. Coáng Chænh ñaùnh traän bò cheát, vua Chieâu Thoâng chaïy veà Sôn Nam. Nguyeãn Nhaäm chieám Leâ thaønh, caùc traán thuû chaâu huyeän keû thì boû chaïy, keû thì ñaàu haøng. Nguyeãn Nhaäm chia ñoàng ñaûng ra traán thuû caùc nôi hieåm yeáu laïi coù chí soaùn ngoâi. OÂng Hoaøng Tö Leâ Duy Caån lieàn ñaàu haøng giaëc ñöôïc phong laøm Suøng Nhöôïng coâng. Naêm Caøn Long thöù 53 [1788], Nguyeãn Hueä ñem maáy vaïn quaân ñeán kinh ñoâ vôø phao leân raèng Nguyeãn Nhaäm coi thöôøng chuùa neân cheùm ñaàu. Laïi cho ngöôøi ñi môøi töï quaân Chieâu Thoâng trôû veà. Nhaø vua bieát y khoâng theå tin ñöôïc neân khoâng chòu ra. Daân chuùng ôû kinh ñoâ cuõng baát phuïc neân Hueä khoâng daùm ôû laïi, lieàn phaù huûy cung thaát, mieáu vuõ trong thaønh, laáy gaïch ñaù, goã, luøa ñaøn baø con gaùi, taøi vaät theo ñöôøng thuûy veà Phuù Xuaân, chæ ñeå 3.000 binh giöõ Leâ kinh. An Nam coù 38 phuû, 56 chaâu, 118 huyeän, soá haøng giaëc Nguyeãn raát nhieàu chæ coøn laïi Tuyeân Quang, Höng Hoùa laø chöa theo maø thoâi. Quyeán thuoäc vua Leâ töø kinh ñoâ thaát taùn caùc nôi, vöôït soâng giaùp giôùi Quaûng Taây
97 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 chaïy sang caàu cöùu Trung Quoác ñaõ khai nhö theá. Coøn tri phuû Quaûng Taây thì cho hay quyeán thuoäc cuûa töï toân nöôùc An Nam cuøng di muïc tuøy toøng trong danh saùch coù Nguyeãn Thò Ngoïc Toá laø meï cuûa Leâ Duy Kyø, Nguyeãn Thò Ngoïc Thuïy laø vôï cuûa Leâ Duy Kyø, Leâ Duy Thuyeân, ba tuoåi laø con cuûa Leâ Duy Kyø, ñaøn oâng coù chöùc phaän 6 ngöôøi, ñaøn baø coù ñòa vò 6 ngöôøi, ñaày tôù nam 36 ngöôøi. Ngaøy 27 thaùng 10 naêm ñoù, Phuù coâng [töùc Phuù Cöông, Toång ñoác Vaân Quyù] cuøng Ñeà ñoác OÂ Ñaïi Kinh ñem binh 8.000 ngöôøi chinh phaït An Nam, sai Vaïn hoä Lyù Bang Hieán, Löu Theá Anh ñöa quaân daãn ñöôøng töø Vónh Bình vaøo ñaát An Nam, cöù 30 daëm thì laäp moät traïi [laùn chöùa löông thöïc], 60 daëm döïng moät dòch [traïm truyeàn tin]. Moãi traïi, moãi dòch ñoùng quaân 300 ngöôøi. Theá nhöng caùnh quaân ñi töø Quaûng Taây ñeán An Nam thì gaàn, coøn quaân (13) ñi töø Vaân Nam thì xa neân phaûi laäp ra ñeán 25 ñaøi traïm ñeå chuyeån vaän boán vaïn thaïch löông. Soá phu vaän taûi laø hai vaïn ngöôøi. Ngöïa 2.000 con. Boø 2.000 con. Moãi ñaøi traïm soá phu vaän taûi laø 400 ngöôøi, binh ñinh theâm 20 ngöôøi nöõa vaø 14 con ngöïa. Soá phu, soá ngöïa coøn dö thì ñeå döï bò, qua laïi nôi naøo caàn thì tieáp öùng. Töø Maõ Baïch Quan ñeán traán Tuyeân Hoùa [Tuyeân Quang, Höng Hoùa] chæ coù 20 ñaøi traïm nhöng loä trình laø 1.100 daëm. Maõ Baïch thuoäc Khai Hoùa laø noäi ñòa [ñaát Trung Hoa]. Töø Khai Hoùa ra khoûi cöûa quan 20 daëm ñeán traïi Ñaït Hieäu coù moät con soâng nhoû teân laø Chuù Haø [呪河],(14) aáy laø bieân giôùi Giao Chæ vaäy. Töø Ñaït Hieäu ñi 30 daëm thì ñeán Ñoâ Long [都龍] coù xöôûng ñoàng Ñoâ Long.(15) Ñoâ Long ñi 50 daëm thì ñeán Tinh Khaåu [箐口], ñöôøng gaäp gheành hieåm trôû, phaûi qua boán khe suoái. Qua khoûi Tinh Khaåu 30 daëm thì ñeán soâng Nam OÂn [南温], phaûi qua ba khe suoái, khoâng thoân xoùm gì caû. Qua khoûi soâng Nam OÂn 40 daëm thì ñeán Truùc Ngoõa Phoøng, phaûi qua boán khe suoái, ñöôøng gaäp gheành, qua Truùc Ngoõa Phoøng 50 daëm ñeán soâng Thanh Thuûy, ñöôøng khoù ñi, phaûi qua boán doøng suoái, leo boán caùi doác. Töø soâng Thanh Thuûy ñi 60 daëm thì ñeán An Bieân, qua saùu khe suoái, khoâng duøng caàu treo, qua moät caùi doác lôùn. Qua khoûi An Bieân 70 daëm ñeán xaõ Phuù Linh, ñöôøng baèng phaúng nhöng nguy hieåm vaø chaúng coù thoân xoùm naøo. Töø Phuù Linh ñi 70 daëm thì ñeán Ngoaïi Xung ñöôøng gaäp gheành, tuy ñaát phaúng nhöng cuõng khoâng coù thoân xoùm. Ñi theâm 80 daëm thì ñeán Ngoaïi Xaûo, ñöôøng khaäp kheånh hieåm yeáu qua 20 doøng suoái, hai doác ñaù, ba doác ñaát, khoâng thoân xoùm gì. Qua Ngoaïi Xaûo 80 daëm ñeán Bình Haønh, ñöôøng gaäp gheành nhöng cuõng khoâng thoân xoùm, phaûi qua boán doøng suoái. Töø Bình Haønh ñi 80 daëm ñeán Lang Laõnh qua boán doøng suoái, khoâng thoân xoùm. Töø Lang Laõnh ñi 80 daëm ñeán chaâu Ñaïi Man, qua xaõ Haï Löông. Töø ñaàu Haï Löông ñi 60 daëm ñeán cuoái ranh giôùi Haï Löông. Töø Haï Löông ñeán huyeän Nhuõng Luaät, Phuùc Yeân laø 80 daëm. Töø Nhuõng Luaät, qua moät con soâng lôùn [soâng Loâ?] theâm 70 daëm thì ñeán ñaàu toång Huøng Dò. Ñi töø ñoù theâm 70 daëm môùi ñeán cuoái toång Huøng Dò, theâm 80 daëm nöõa ñeán traán Tuyeân Quang. Töø Tuyeân Hoùa ñeán Leâ thaønh coøn ñi maát 8 ngaøy nöõa, ñöôøng ñaát baèng phaúng, qua soâng Löïu thì ñeán ngaõ reõ hai con soâng giaùp ranh nöôùc Hoàng
98 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 Mao (?). Nhö theá töø Maõ Baïch Quan ñeán An Bieân laø 290 daëm, töø An Bieân ñeán chaâu Ñaïi Man 450 daëm. Töø chaâu Ñaïi Man ñeán Tuyeân Quang 360 daëm, toång coäng 1.100 daëm. Tröôùc ñaây vaøo ngaøy 28 thaùng 10, Ñoác sö Toân coâng [Toân Só Nghò] suaát laõnh Ñeà ñoác Quaûng Taây Höùa Theá Hanh qua traán Nam Quan, theo ñöôøng Laïng Sôn tieán xuoáng. Ngaøy 13 thaùng 11 ñaùnh baïi quaân giaëc ôû soâng Thoï Xöông. Ngaøy 15 ñeán Thò Caàu, giaëc lui veà giöõ soâng Phuù Löông, bò taán coâng ñaùnh cho ñaïi baïi. Ngaøy 20 thaùng 11 vaøo ñeán kinh ñoâ nhaø Leâ, laäp töï toân Leâ Duy Kyø. Thaønh ra khi quaân Ñieàn [töùc quaân Vaân Quyù] tieán xuoáng An Nam thì ñaõ bình ñònh xong. Hai beân hoïp baøn leänh ruùt quaân, ñònh vaøo ngaøy 21 thaùng Gieâng naêm sau seõ dôõ caùc ñaøi traïm [laùn löông thöïc] ñeå veà Vaân Nam. Lôøi baøn [cuûa Sö Phaïm]: Sôû dó quaân Ñieàn tieán thaúng sang An Nam maø khoâng gaëp trôû ngaïi gì vì do Hoaøng Vaên Thoâng [黄文通] ñi môû ñöôøng. Vaên Thoâng laø baày toâi nhaø Leâ, trung vôùi hoï Leâ. Khi coù loaïn hoï Nguyeãn [Taây Sôn], ngöôøi trong nöôùc haàu heát phaûn nhaø Leâ chaïy theo nhaø Nguyeãn, chæ coù Vaên Thoâng moät mình coøn trung vôùi hoï Leâ. Khi ñaïi binh xuoáng chinh phaït An Nam, Vaên Thoâng nhaän môû ñöôøng ñeán hôn moät nghìn daëm cho quaân Ñieàn. Ñeán khi quaân Vieät [töùc quaân Löôõng Quaûng] bò thua, quaân Ñieàn bình an ruùt veà chaúng phaûi laø coâng Hoaøng Vaên Thoâng hay sao? Ñôøi Minh Gia Tónh, Maïc Ñaêng Dung cöôùp ngoâi nhaø Leâ, Vuõ Vaên Uyeân vaãn trung vôùi hoï Leâ cuõng khoâng khaùc gì Hoaøng Vaên Thoâng. Khi ñoù Tuaàn phuû Ñieàn laø Uoâng Vaên Thònh doø bieát neân xin trieàu ñình ban quan töôùc cho cha con hoï Vuõ. Vaên Uyeân ra söùc, laïi tieán ñòa ñoà nhaän laøm höôùng ñaïo xin quaân Ñieàn xuaát binh. Vuõ Vaên Uyeân xin quaân Minh ñoùng taïi trieàn Lieân Hoa chaën nöôùc giöõa doøng khieán cho Ñaêng Dung phaûi cuùi ñaàu nghe meänh, khoâi phuïc ñöôïc nhaø Leâ. Ngöôøi ñaát Vieät maø baøy möu cho Ñieàn thaät ñuùng laø phong cöông ñaïi thaàn xuaát löïc cho quoác gia vaäy.(16) Tieác raèng Vaên Thoâng khoâng gaëp ngöôøi nhö Uoâng coâng neân khoâng theå nhö Vuõ Vaên Uyeân ñeå ñöôïc toaïi nguyeän khoâi phuïc nhaø Leâ. Khi nhaø Leâ maát, cha con Vaên Thoâng bò duï roài caû nhaø bò gieát. Ngöôøi vì Trung Quoác xuaát löïc nhöng khoâng ñöôïc ngoù ngaøng gì tôùi thaät chaúng ñaùng buoàn hay sao? Phaøm khi coù vieäc ôû bieân giôùi neân söu khaûo caùc tích xöa ñeå so saùnh vôùi vieäc ngaøy nay thì môùi mong ñöôïc keá vaïn toaøn cheá ngöï man hoang vaø thaéng ñöôïc. Khi Maïc thònh maø Leâ suy vi thì giuùp cho hoï Leâ ñeå phaân chia theá cuûa hoï Maïc. Ñeán sau Leâ maïnh maø Maïc yeáu thì khoâng ñeå cho Maïc bò thoân tính maø giöõ cho toàn taïi ñeå hai beân ñoái ñòch roài ñeà phoøng man ñaûng caáu keát vôùi nhau, ñoù laø caùch cuûa chuùng ta ñeå giöõ bieân cöông. Chuyeän hoï Maïc hoï Leâ ngaøy tröôùc ngöôøi xöa ñaõ coù ñöôøng loái roài, baây giôø hoï Nguyeãn hoï Leâ thì coù gì khaùc ñaâu? Do ñoù ñaïo cheá phuïc ngöôøi man laø laøm sao daãn daét caû hai maø khoâng ñeå cho moät hoï ñöôïc thaéng theá, ñoù laø vieäc ñaõ thaønh aùn roài neân khoâng caàn phaûi kieåm chöùng maø neân xem xeùt vaäy.
99 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 Chinh An Nam kyû löôïc trong boä Tieåu Phöông Hoà Trai dö ñòa tuøng sao, töø trang 7.645 ñeán 7.648. Nhaän ñònh cuûa ngöôøi dòch Taøi lieäu cuûa Sö Phaïm khoâng coù nhieàu chi tieát neân töø tröôùc ñeán nay ít ñöôïc quan taâm ñeán. Tuy nhieân vì laø vaên baûn ñaàu tay (primary source) neân cuõng giuùp cho chuùng ta coù döõ kieän ñeå phaân tích ít nhieàu veà traän chieán Vieät-Thanh. Söû nöôùc ta thöôøng chuù troïng ñeán löïc löôïng quaân söï cuûa ñoái phöông vaø cuõng khoâng phaân bieät thaønh phaàn chieán ñaáu vaø haäu caàn. Thöïc teá, vieäc ñieàu ñoäng binh löïc chæ môùi laø moät choûm baêng, nhaø Thanh coøn caû moät heä thoáng saûn xuaát, tieáp lieäu ôû haäu phöông ñeå cung öùng cho chieán tröôøng nhö nhöõng phaàn boä cuûa moät daây chuyeàn saûn xuaát.
100 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 Trong nhöõng chieán dòch lôùn, nhaát laø phaûi ñöa quaân vöôït bieân giôùi, nhaø Thanh luoân luoân tính toaùn chu ñaùo vaø quy moâ veà ñaøi traïm [traïm löông thöïc], dòch traïm [traïm truyeàn tin] vaø heä thoáng phu phen [vaän phu] nhieàu gaáp boäi quaân chieán ñaáu ñeå phuïc vuï lieân tuïc vaø ñaày ñuû cho nhu caàu tieàn tuyeán. Löïc löôïng vaän chuyeån ñoù khoâng chæ bao goàm nhaân coâng maø caû xe coä, traâu boø, löøa ngöïa ñeå tieáp teá lieân tuïc vaø kòp thôøi. Löông thöïc ñöôïc tích tröõ taïi caùc ñaøi traïm, coù binh lính canh giöõ vaø phu phen luaân chuyeån thaønh nhöõng voøng troøn nhö nhöõng ñaøn kieán khi nöôùc luït. Nhöõng vaän phu ñoù coù thôøi haïn phuïc vuï nhaát ñònh vaø ñöôïc höôûng moät phaàn gaïo muoái do chính hoï mang vaùc. Chính vì theá, ngoaøi löïc löôïng hieän dòch, quan laïi ñòa phöông laïi phaûi chuaån bò caû nhöõng ngöôøi seõ thay theá hoï trong ñôït vaän löông keá tieáp. Ñeå ñuû cung öùng cho 8.000 quaân Vaân-Quyù, Toång ñoác Phuù Cöông phaûi ñieàu ñoäng 20.000 daân phu [vaø coù theå hôn nöõa trong caùc coâng taùc thu mua löông thöïc, vaän chuyeån, toàn tröõ taïi noäi ñòa] vaø 4.000 caû boø laãn ngöïa [boø ñeå keùo xe, ngöïa ñeå cöôõi vaø truyeàn tin]. Ñeå coù ñuû soá nhaân phu, vaät löïc cho moät chieán dòch keùo daøi [coù khi haøng naêm hay nhieàu naêm nhö cuoäc vieãn chinh Mieán Ñieän], caùc tænh mieàn nam, taây nam Trung Hoa coù nhöõng keá hoaïch ñieàu ñoäng raát tích cöïc vaø chu ñaùo. Ngoaøi löông thöïc, keá hoaïch tieáp lieäu veà khí giôùi, ñaïn döôïc, quaân nhu, döôïc lieäu... cho moät ñoaøn quaân ñoâng ngöôøi cuõng raát khoù khaên. Vaøo theá kyû XVIII, khu vöïc bieân giôùi giaùp vôùi Trung Hoa chöa ñoâng daân cö, muoãi moøng, raén reát, ñaõ laø nhöõng moái kinh hoaøng cho ñoaøn quaân vieãn chinh. Soá löôïng binh só cheát vì dòch taû, soát reùt, kieát lî, thöông haøn... luoân luoân raát cao, laém khi tieâu dieät caû moät ñoaøn quaân tröôùc khi thöïc söï chaïm traùn vôùi ñòch.(17) Nhöõng ñoaøn quaân bò ñieàu ñoäng ñi xa thöôøng raát xuoáng tinh thaàn. Ngay trong kyù söï naøy, quaân Thanh ñaát Ñieàn cuõng ñaõ tính toaùn vieäc trieät binh vaøo cuoái thaùng Gieâng. Vieäc treøo ñeøo vöôït suoái qua nhöõng vuøng ma thieâng nöôùc ñoäc vaøo dòp caän keà Teát Nguyeân ñaùn chaéc haún gôïi leân nhieàu xuùc ñoäng cho nhöõng ngöôøi lính voán laø ñoàn binh [chính saùch duøng binh lính khai khaån ruoäng nöông ñeå töï tuùc, thöôøng soáng taäp trung thaønh laøng, xaõ] caû ñôøi chöa töøng xa gia ñình, xa queâ höông. Trong chieán dòch ñaùnh nöôùc ta, ñaïo quaân Vaân-Quyù ñöôïc söï tieáp tay cuûa caùc ñaàu muïc baûn thoå ngöôøi Hoùa [Hoaù-vi] laø daân toäc thieåu soá chuyeân veà khai khaån caùc moû taïi ñaây. Theo Leâ Quyù Ñoân thì: ... Gioáng ngöôøi Hoùa thöôøng ñeàu laø ngöôøi Hoà Nam, coù taøi bieát ñöôïc khí saéc vaøng, baïc, saét, ñoàng, ñi ñeán ñaâu hoïp beø baïn, môû phoá xaù, ñaøo loø naáu quaëng, sieâng naêng vaø laøm vieäc quanh naêm, aên maëc vaø caét toùc nhö ngöôøi phöông Baéc, khoâng ñem vôï con ñi theo, choã ôû saïch seõ. Thænh thoaûng trôû veà queâ, ñem theo soá vaøng baïc ñaõ khai laáy ñöôïc. Hoï ôû xöôûng ñoàng Tuï Long öôùc ba, boán ngaøn ngöôøi, cuõng ôû caû Thaùi Nguyeân, Laïng Sôn, Höng Hoùa nöõa. Laïi coù moät haïng phu moû, ngöôøi Trieàu Chaâu, cuõng hay laøm vieäc khai khaån, nhöng tính tình tham lam, hung haõn, hay tranh cöôùp gieát ngöôøi, haïng naøy ôû Thaùi Nguyeân raát nhieàu, Tuyeân Quang, Höng Hoùa khoâng coù.(18)
101 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 Vieäc quaân Taøu ñöôïc söï tieáp tay cuûa ngöôøi trong nöôùc khoâng phaûi chæ laàn naøy môùi coù. Trong moïi cuoäc xaâm laêng, hoï luoân luoân chieâu duï [hay eùp buoäc] ñöôïc moät soá ngöôøi theo hoï, coù khi duøng laøm phu phen, coù khi duøng laøm höôùng ñaïo, thoâng ngoân. Sö Phaïm coù nhaéc ñeán moät chieán dòch tröôùc ñaây döôùi ñôøi Leâ khi Maïc Ñaêng Dung cöôùp ngoâi. Nhaø Minh sai Cöøu Loan vaø Mao Baù OÂn sang ñaùnh, hoï Maïc xin haøng, nhaän töôùc An Nam ñoâ thoáng söù [ngang toøng nhò phaåm nhaø Minh] ñeå ñöôïc yeân thaân, laïi caét moät soá ñaát ôû bieân giôùi cho Trung Hoa. Sö Phaïm cuõng neâu roõ chính saùch chia ñeå trò cuûa Trung Hoa ñoái vôùi caùc nöôùc nhoû ôû chung quanh, duøng ngöôøi di trò ngöôøi di [dó di trò di], khoâng ñeå beân naøo maïnh hôn beân naøo ñeå hoï coù theå khai thaùc maâu thuaãn maø thuû lôïi. Ñaây laø moät chi tieát khaù quan troïng coù theå giuùp chuùng ta giaûi maõ ñöôïc moät soá chi tieát veà traän chieán Vieät-Thanh. Theo quan ñieåm cuûa phe nhaø Leâ, vieäc Toân Só Nghò thua traän laø do quaân Thanh maõi lo aên Teát, thieáu quyeát ñoaùn neân khoâng truy kích quaân Taây Sôn ngay sau khi laáy laïi Thaêng Long. Coù leõ nhöõng thaàn töû Baéc Haø vaãn nghó raèng vieäc Toân Só Nghò thaønh thaät ñem quaân sang giuùp vua Leâ, laáy laïi nöôùc roài seõ trao laïi cho trieàu ñình ngöôøi Vieät. Thöïc ra, beân trong noäi tình nhaø Thanh cuõng khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát. Toân Só Nghò chuû tröông chieám nöôùc ta laøm quaän huyeän(19) trong khi vua Caøn Long vaø ñình thaàn muoán giöõ phöông nam goàm nhieàu nöôùc nhoû, khoâng muoán cho Nguyeãn Hueä chieám ñöôïc Baéc Haø nhöng cuõng khoâng giuùp cho nhaø Leâ coù cô hoäi ñeå thaønh moät quoác gia töï chuû. Khi chieám ñöôïc Thaêng Long, só phu nhaø Leâ muoán tieáp tuïc tieán ñaùnh, thu hoài laõnh thoå thì Toân Só Nghò laïi tìm ñuû caùch ñeå vua Leâ phaûi tuøy thuoäc vaøo mình, giaûi tröø moïi khaû naêng töï cöôøng cuûa mieàn Baéc nhaèm ñöa nöôùc ta trôû thaønh “baùn noäi thuoäc” tröôùc khi chính thöùc saùp nhaäp vaøo Trung Hoa.(20) Cuõng vì khoâng muoán moät Haùn ñaïi thaàn coù cô hoäi trôû neân Thaùi thuù, vua Caøn Long ñaõ ñöa ñaïo quaân Vaân-Quyù sang tieáp thu thaønh quaû vaø yeâu caàu Toân Só Nghò trieät binh. Toân Só Nghò muoán chôø Nguyeãn Hueä ñaàu haøng ñeå chieán coâng theâm löøng laãy nhöng vieäc dieân trì laïi ñöa ñeán moät haäu quaû baát ngôø laø vua Quang Trung ñem quaân taán coâng ngay ngaøy Teát. Tuy maët ngoaøi, vieäc Toân Só Nghò thua chaïy veà laø moät thaát baïi quaân söï nhöng treân maët ngoaïi giao vaø chính saùch ñoái vôùi phieân thuoäc, nhaø Thanh vaãn thöïc hieän ñöôïc ñöôøng loái cuûa hoï moät caùch chu toaøn. NDC CHUÙ THÍCH (1) OÂng naøy thöôøng ñöôïc söû nöôùc ta naâng leân thaønh Tri phuû nhöng thöïc ra chæ laø moät Thoå quan. Theo Thanh söû caûo quyeån 117, Saàm Nghi Ñoáng thöøa keá chöùc Tri chaâu Ñieàn Chaâu, döôùi tay coù moät löïc löôïng thoå binh laø 400 ngöôøi. Tuy nhieân trong chieán dòch naøy, oâng ta coøn ñöôïc chæ huy nhöõng ñôn vò thieåu soá khaùc neân löïc löôïng döôùi tay leân ñeán 2.000 ngöôøi, chöa keå moät soá ñôn vò taïi thöôïng du nöôùc ta ñi theo. Flood, Chadin (dòch vaø hieäu ñính). The Dynastic Chronicles, Bangkok Era, The First (2) Reign, [Xieâm La thöïc luïc, Ñeä nhaát kyû], Chaophraya Thiphakorawong Edition, Vol. Two: Annotations and Commentary. Tokyo: The Centre for East Asian Cultural Studies, 1990.
102 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 Khuyeát danh. Söû kyù Ñaïi Nam Vieät (Annales Annamites). Saigon: Nhaø Doøng Taân Ñònh (3) (Imprimerie de la mission aø Taân-ñònh), 1909. (Nhoùm Nghieân cöùu Söû ñòa Vieät Nam in laïi, Saøi Goøn, 1974, taùi baûn Montreal, 1986). (4) Nhieàu taøi lieäu do só phu Baéc Haø thu thaäp vaø ghi cheùp xem ra laïi coù nhieàu chi tieát ñaùng tin caäy hôn chính söû nhaø Nguyeãn, ñieån hình laø hai boä Lòch trieàu taïp kyû cuûa Ngoâ Cao Laõng vaø Quoác söû di bieân cuûa Phan Thuùc Tröïc. (5) Trieäu Chaâu nguyeân coù hai ñòa ñieåm cuøng teân, moät ôû Tröïc Leä, moät ôû Ñaïi Lyù [Vaân Nam]. Sö Phaïm ngöôøi goác Trieäu Chaâu, Vaân Nam. Veà sau chaâu naøy ñoåi thaønh huyeän, ñoåi teân laø Phöôïng Nghi. (Trung Quoác coå kim ñòa danh ñaïi töø ñieån, Höông Caûng: Thöông Vuï, 1982) tr. 1130. (6) Ñaây laø nhoùm Nguyeãn Quoác Ñoáng, Nguyeãn Ñình Mai ñem 4 ngöôøi ñi theo ñöôøng Vaân Nam, luùc ñaàu ñònh theo ñöôøng Moâng Töï trôû veà nöôùc nhöng ñöôøng naøy khoù ñi, laém traïm kieåm soaùt laïi theâm lam chöôùng nhieàu. Thaønh thöû theo lôøi khuyeân cuûa Phuù Cöông, choïn con ñöôøng theo loái Maõ Baïch phuû Khai Hoùa laø ñöôøng lôùn, con buoân qua laïi nhieàu, qua khoûi cöûa aûi ñeán Tuyeân Quang töông ñoái gaàn hôn. Sau ñoù Phuù Cöông truyeàn cho Tri phuû Quaûng Nam (beân Taøu, khoâng phaûi beân ta) laø Toáng Thaønh Tuy ñeán vuøng bieân giôùi Ñieàn Vieät (teân tuïc cuûa vuøng Vaân Nam laø Ñieàn 滇) hoä toáng qua bieân giôùi. (7) Taøi lieäu Trung Hoa vieát teân vua Caûnh Höng laø Ñoan (boä Kyø). Söû nöôùc ta vieát teân huùy vua laø Dieâu [黎維祧], leân ngoâi naêm Canh Thaân (1740), maát naêm Bính Ngoï (1786). Tröôùc ñaây, khi giao thieäp vôùi Trung Hoa, vua nöôùc ta thöôøng duøng moät teân khaùc vôùi teân huùy trong giaáy tôø neân taøi lieäu cuûa nhaø Thanh khoâng hoaøn toaøn gioáng nhö trong Vieät söû. Töông töï nhö theá, vua Chieâu Thoáng huùy laø Khieâm nhöng duøng teân Leâ Duy Kyø khi gôûi thö sang trieàu ñình Trung Hoa. (8) Töùc Trònh Saâm. (9) Thöïc ra Thaùi töû Leâ Duy Vó bò baét töø naêm 1769 [Caøn Long 34] vaø bò gieát naêm 1771 [Caøn Long 36]. (10) Leâ Duy Caån laø em cuûa Thaùi töû Duy Vó, con vua Caûnh Höng. Trong saùch vieát theo loái phaùt aâm chöõ Noâm cuûa ngöôøi Vieät laø 翁皇司 [OÂng Hoaøng Tö]. (11) Söû nöôùc ta laø Hoaøng Ñình Baûo. (12) Chieâu Thoáng nhöng Sö Phaïm vieát laø Chieâu Thoâng [昭通]. (13) Quaân Thanh coù moät heä thoáng tieáp vaän löông thöïc, truyeàn tin vaø quaân nhu raát chu ñaùo. Do ñoù soá löôïng nhaân söï ñieàu ñoäng thöôøng gaáp 3, 4 laàn quaân hieän dòch khieán cho söû nöôùc ta ghi nhaän quaân ñoäi cuûa hoï raát ñoâng trong khi Thanh söû laïi ghi töông ñoái nhoû [chæ ghi quaân chieán ñaáu maø ít khi nhaéc tôùi quaân phuïc dòch]. Nhieàu ngöôøi khoâng thaáu ñaùo heä thoáng toå chöùc cuûa hoï neân voäi keát luaän raèng quaân Thanh giaûm bôùt quaân soá cuûa hoï ñeå che giaáu söï thöïc. Söû gia Vieät Nam laïi coù khuynh höôùng choïn nhöõng con soá to lôùn nhaát tìm thaáy ñöôïc maø khoâng maáy khi ñoái chieáu vôùi thöïc teá. Vieät Nam goïi laø soâng Ñoå Chuù. Theo Leâ Quang Ñònh [Nguyeãn] thì “...soâng nhoû, soâng naøy (14) coù hai teân, moät laø Maõ Baïch, moät laø Ñoå Chuù, ñaây laø nôi phaân chia ranh giôùi Nam Baéc, caû hai beân ñeàu coù bia ghi. Vaøo trieàu Leâ [thôøi Leâ Duï Toâng], Teá töûu Quoác töû giaùm laø Nguyeãn Coâng Thöôùc vaø Taû thò lang Boä Binh laø Nguyeãn Huy Nhuaän phuïng chæ döïng bia ñaù beân bôø nam soâng naøy, bia khaéc raèng: An Nam quoác, Tuyeân Quang traán, Vò Xuyeân chaâu giôùi thuû, dó Ñoå Chuù haø vi cöù [Chaâu Vò Xuyeân thuoäc traán Tuyeân Quang laø ñaàu ñòa giôùi nöôùc An Nam, laáy soâng Ñoå Chuù laøm moác giôùi], goàm 17 chöõ, laïi coøn ghi: Ung Chính luïc nieân, cöûu nguyeät, thaäp baùt nhaät [ngaøy 18 thaùng 9, nieân hieäu Ung Chính naêm thöù 6 - töùc Thanh Theá Toâng, 1728]...” Hoaøng Vieät nhaát thoáng ñòa dö chí (baûn dòch cuûa Phan Ñaêng), Hueá: Nxb Thuaän Hoùa, 2005, tr. 495. (15) Vieät Nam goïi laø Tuï Long. Moû ñoàng Tuï Long ñôøi Thanh vaøo saâu trong ñaát nöôùc ta ñeán 30 daëm. ÔÛ vuøng naøy ngoaøi moû ñoàng, coøn coù moû vaøng, moû baïc vaø nhieàu khoaùng saûn quyù kim khaùc. Vieäc tranh chaáp ôû bieân giôùi keùo daøi raát laâu, phaûi tranh ñaáu quyeát lieät môùi ñoøi laïi ñöôïc 17 thoân thôøi vua Ung Chính. Kieán vaên tieåu luïc (Haø Noäi: Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1977), tr. 341-5, Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc [KÑVSTGCM], quyeån XXXVII, tr. 4-7 [baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc] (Haø Noäi: Nxb Giaùo duïc, 1999) tr. 466-70. Xem nhöõng baûn ñoà ñôøi nay thì Ñoâ Long ñaõ thuoäc veà Trung Hoa.
103 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (77). 2011 (16) Veà vieäc Vuõ Vaên Uyeân laøm lôïi cho giaëc nhö Sö Phaïm cheùp khoâng thaáy ghi trong chính söû nöôùc ta. Tuy nhieân, vì vieäc Maïc Ñaêng Dung quy thuaän nhaø Minh ñaõ gaây ra thieät haïi raát lôùn cho ñaát nöôùc. Xem KÑVSTGCM, quyeån XXVII, tr. 26-39 [baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc,1999, tr. 109-21]. (17) Traàn Phu [Cöông Trung] (1259-1309), ñôøi Nguyeân ñi söù sang nöôùc ta khi veà coù baøi thô Söù hoaøn caûm söï nhö sau: “Thieáu nieân ngaãu thöû thænh tröôøng anh, Meänh laïc Nam chaâu nhaát vuõ khinh. Vaïn lyù Thöôïng Laâm voâ nhaïn ñaùo, Tam canh Haøm Coác höõu keâ minh. Kim qua aûnh lyù ñan taâm khoå, Ñoàng coå thanh trung baïch phaùt sinh. Dó haïnh quy lai thaân kieän taïi, Moäng hoài do giaùc chöôùng hoàn kinh”. “Ngaãu nhieân xin ñöôïc quaõng daây neo, Leänh xuoáng Nam chaâu moät caùnh veøo. Muoân daëm Thöôïng Laâm khoâng nhaïn tôùi, Ba canh Haøm Coác coù gaø keâu. Loøng son caûm thaáy thanh göôm loaùng, Toùc baïc hoøa theo tieáng troáng reo. May ñöôïc khi veà thaân vaãn maïnh, Giaät mình coøn töôûng chöôùng hoàn treâu”. (Kieán vaên tieåu luïc, Leâ Maïnh Lieâu dòch, Saøi Goøn, 1963). Hai caâu cuoái nhaéc ñeán noãi sôï veà tin ñoàn ma thieâng, buøa ngaûi cuûa ngöôøi thöôïng du nöôùc ta [chöôùng hoàn] maø söù thaàn Trung Hoa e ngaïi. (18) Leâ Quyù Ñoân toaøn taäp, Taäp II: Kieán vaên tieåu luïc. Baûn dòch cuûa Phaïm Troïng Ñieàm, Haø Noäi: Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1977, tr. 334-5. (19) Theo nhö chính lôøi vua Caøn Long trong lôøi phuï chuù baøi thô lieân hoaøn laøm taïi Truøng Hoa Cung, Teát Nguyeân ñaùn naêm Giaùp Daàn (1794) thì “Toân Só Nghò luùc ñaàu taâu leân nöôùc An Nam coù noäi loaïn, vaäy haõy thöøa cô naøy khi bình ñònh xong thu laáy ñaát ñai, nhaân daân... nhöng hoaøng thöôïng ra leänh raèng traãm ñaïi coâng chí chính, boán beå moät nhaø, chuùt ñaát coûn con kia chæ nhö moät haït thoùc trong kho lôùn, ñaâu phaûi nhoû nhaët thöøa nhaân chi nguy ñeå lôïi cöông thoå...”. Thanh Cao Toâng ngöï cheá thi vaên toaøn taäp, taäp X [quyeån 55, tr. 28]. (20) Theo hoài kyù Baéc haønh tuøng kyù cuûa Leâ Quyùnh, vua Chieâu Thoáng sau khi ñöôïc phong laøm An Nam quoác vöông lieàn “giao cho Leâ Quyùnh toå chöùc binh löông ñeå tieán ñaùnh gaáp nhöng Toân Só Nghò chuû tröông chieâu haøng, baûo quoác vöông thu laïi aán vaø ñoåi qua laøm bình chöông söï...” [... 命黎囧總兵餉，刻期進勦。奏何孫總督主招來之計，促國王進取歸印改授平章事]. Chính vì vieäc naøy, Leâ Quyùnh ñaõ laáy côù bò soát reùt neân trôû veà queâ chöõa thuoác. TOÙM TAÉT Chinh An Nam kyû löôïc laø moät baûn vaên ngaén cuûa taùc giaû Sö Phaïm (Trung Quoác), ghi cheùp veà caùnh quaân Vaân-Quyù cuûa nhaø Thanh ñi theo ñöôøng Vaân Nam xuoáng Tuyeân Quang trong cuoäc chieán xaâm löôïc Vieät Nam vaøo ñaàu naêm Kyû Daäu (1789). Taøi lieäu cuûa Sö Phaïm khoâng coù nhieàu chi tieát neân töø tröôùc ñeán nay ít ñöôïc quan taâm. Tuy nhieân, ñaây laø moät vaên baûn ñaàu tay (primary source) do chính ngöôøi trong cuoäc vieát ra, neân cuõng giuùp cho chuùng ta coù theâm döõ lieäu ñeå tìm hieåu veà tình hình cuoäc chieán, nhaát laø nhöõng nguyeân nhaân khieán nhaø Thanh ñoäng binh xaâm löôïc nöôùc ta. Taùc giaû Sö Phaïm ñaõ neâu roõ chính saùch chia ñeå trò cuûa ngöôøi Trung Hoa ñoái vôùi caùc nöôùc nhoû laân bang, “duøng ngöôøi di trò ngöôøi di”, khoâng ñeå beân naøo maïnh hôn beân naøo ñeå hoï coù theå khai thaùc maâu thuaãn maø thuû lôïi. ABSTRACT A SUMMARIZED HISTORY OF INVASION OF AN NAM (CHINH AN NAM KYÛ LÖÔÏC) This document written by Sö Phaïm notes down the operation of Vaân Quyù’s army who followed the route from Vaân Nam (China) to Tuyeân Quang (Vieät Nam) in the invasion taking place in the Year of the Rooster (1789) Sö Phaïm’s work fails to give a detailed report of the event. However, being a document of primary source written by an insider of the event, the document provides further data for our study on the war, above all, on the reasons why the Qing dynasty decided to wage war on us. Sö Phaïm gives a clear description on the Chinese policy to divide the smaller neighbouring nations into conflicting factions for easier control, “Using the barbarians to cope with the barbarians” and preserving balance of power between them so that each side could not take advantage of the contradiction to gain their own interest.