Báo cáo nghiên cứu khoa học " CƠ CHẾ TẠO RA TIẾNG CƯỜI CỦA MẢNG CA DAO HÀI HƯỚC "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

57
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cơ chế được hiểu là phương thức, điều kiện để từ đó tạo nên một kết quả. Ở đây, là phương thức, điều kiện để tạo ra cái cười. Cơ chế tạo ra tiếng cười trong văn học nói chung đã được nhiều người đề cập; khái lược, thì đó là mâu thuẫn giữa cái xấu và cái đẹp (Aristote), giữa cái cao thượng và cái nhỏ nhen (Kant), giữa hình tượng và ý niệm (Hegen), giữa cái máy móc và sự linh động (Berson)... ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " CƠ CHẾ TẠO RA TIẾNG CƯỜI CỦA MẢNG CA DAO HÀI HƯỚC "

17 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 CÔ CHEÁ TAÏO RA TIEÁNG CÖÔØI CUÛA MAÛNG CA DAO HAØI HÖÔÙC Triều Nguyên* 1. Ñaët vaán ñeà 1.1. Cô cheá ñöôïc hieåu laø phöông thöùc, ñieàu kieän ñeå töø ñoù taïo neân moät keát quaû. ÔÛ ñaây, laø phöông thöùc, ñieàu kieän ñeå taïo ra caùi cöôøi. Cô cheá taïo ra tieáng cöôøi trong vaên hoïc noùi chung ñaõ ñöôïc nhieàu ngöôøi ñeà caäp; khaùi löôïc, thì ñoù laø maâu thuaãn giöõa caùi xaáu vaø caùi ñeïp (Aristote), giöõa caùi cao thöôïng vaø caùi nhoû nhen (Kant), giöõa hình töôïng vaø yù nieäm (Hegen), giöõa caùi maùy moùc vaø söï linh ñoäng (Berson)... Rieâng cô cheá taïo tieáng cöôøi cuûa maûng ca dao haøi höôùc cuõng ñöôïc moät vaøi taùc giaû chuù yù. Ñaøo Thaûn, trong cuoán Ca dao haøi höôùc, vieát: “Nhöõng caùi töùc cöôøi, nhöõng ñieàu ñaùng cöôøi, trong thöïc teá bao goàm trong ba loaïi yeáu toá: a) Nhöõng söï traùi ngöôïc, töông phaûn, traùi loâ gich, oaùi oaêm, trôù treâu cuûa caùc söï vieäc, hieän töôïng trong töï nhieân vaø xaõ hoäi coù lieân quan ñeán con ngöôøi; b) Nhöõng söï meùo moù, leäch laïc vaø nhöõng söï nhaàm laãn, choàng cheùo voâ lyù trong caùc moái quan heä, traät töï ñaõ coù; c) Nhöõng bieåu hieän cuûa söï khôø khaïo, ngaây ngoâ, ngoác ngheách cuûa con ngöôøi. Caû ba loaïi yeáu toá ñeàu coù nguyeân nhaân khaùch quan hoaëc chuû quan cuûa noù vaø coù theå töø caùc möùc ñoä nheï, bình thöôøng ñeán quaù quaét, cöïc ñoan hoaëc daãn ñeán söï baát thöôøng, loá bòch” [1, 12-13]. Phaïm Thò Haèng, trong baøi vieát “Thuû phaùp gaây cöôøi cuûa ca dao coå truyeàn ngöôøi Vieät baèng caùch taïo döïng maâu thuaãn” [3], ñaõ cho vieäc taïo döïng maâu thuaãn laø thuû phaùp quan troïng nhaát ñeå taïo neân caùi cöôøi. Theo taùc giaû, coù caùc loaïi maâu thuaãn ñöôïc taïo sau (löôïc ghi): a) Maâu thuaãn traùi vôùi truyeàn thoáng ñaïo lyù cuûa daân toäc; thí duï: “Meï ôi con ngöùa ngheà thay; Cha toå boá maøy, cuõng gioáng tính tao”; b) Maâu thuaãn traùi vôùi logic thoâng thöôøng; thí duï: “Baùc gì, baùc xaùc, baùc xô; Baùc cheát bao giôø, baùc chaû baûo toâi”; c) Maâu thuaãn qua noùi ngöôïc giöõa muïc ñích phaùt ngoân vôùi lôøi noùi; thí duï: “Tay chaân nhi nhí baép caøy; Caùi löng thaét ñaùy cuõng taøy voi nan” [3, 90-93]. Trong moät baøi vieát coù tính chaát toùm löôïc quaù trình tìm hieåu “Caùi cöôøi trong ca dao ngöôøi Vieät” [4], veà maët cô cheá taïo ra tieáng cöôøi, Phaïm Thò Haèng vieát (sau khi baøn xong veà noäi dung, yù nghóa cuûa caùi cöôøi): “Beân caïnh nhöõng giaù trò veà noäi dung, ngheä thuaät taïo döïng caùi cöôøi trong ca dao coå truyeàn cuõng laø moät ñoùng goùp khoâng nhoû cho neàn vaên hoïc daân toäc. Noù thöïc söï laø kho baùu cuûa ngöôøi Vieät, laø voán ngheä thuaät phong phuù cho caùc taùc gia moïi thôøi ñaïi. Nhöõng yeáu toá ngheä thuaät trong taïo döïng maâu thuaãn (461 baøi, chieám 36,68%) nhö taïo maâu thuaãn traùi vôùi truyeàn thoáng ñaïo lyù daân toäc, traùi vôùi tö duy logic thoâng thöôøng, noùi ngöôïc giöõa muïc ñích phaùt ngoân vôùi lôøi noùi; nhöõng bieän phaùp keát caáu töông phaûn ñoái laäp, keát thuùc ñoät ngoät (164 baøi, 13,12%); caùc yeáu toá veà ngoân ngöõ (402 baøi, 33,16%) nhö töø ñòa phöông, ñoàng aâm khaùc nghóa, * Hoäi Vaên ngheä daân gian Thöøa Thieân Hueá.
18 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 ngoân ngöõ moäc maïc, ñôøi thöôøng nhöng khoâng keùm phaàn ñoäc ñaùo, nhöõng yeáu toá cöôøng ñieäu, phoùng ñaïi, so saùnh... ñeàu ñaõ ñöôïc chaét loïc ñeå taïo neân nhöõng giaù trò bieåu ñaït nhaát cho caùi cöôøi. 1.250 baøi ca dao cöôøi coå truyeàn laø söï ñan xen cuûa raát nhieàu thuû phaùp ngheä thuaät khaùc nhau trong moãi baøi vaø chính noù ñaõ goùp phaàn taïo neân nhöõng giaù trò thaåm myõ ñaëc saéc cho ca dao ngöôøi Vieät” [4, 630-631]. 1.2. Cô cheá taïo ra tieáng cöôøi laø ñieàu chuû choát, khoâng theå boû qua, khi tìm hieåu veà maûng ca dao haøi höôùc (cuõng nhö khi tìm hieåu veà truyeän cöôøi, tuoàng haøi...). Nhöng ñaây laïi laø vaán ñeà chöa deã coù ñöôïc söï thoáng nhaát ôû caùc nhaø nghieân cöùu. Chaúng haïn, caùc loaïi maâu thuaãn ñaõ neâu khoâng chæ taïo neân caùi haøi maø coù theå caû caùi bi vaø caùc traïng thaùi taâm lyù khaùc. Rieâng vôùi maûng ca dao haøi höôùc, “ba loaïi yeáu toá” taïo tieáng cöôøi maø Ñaøo Thaûn neâu ra khoâng ñuû ñeå bao quaùt toaøn boä tieáng cöôøi töø ca dao. Thí duï, baøi “Choàng ngöôøi thoâng phaùn ñaàu toøa; Choàng em thoâng ñieáu, cuõng laø thaày thoâng!”, laø moät baøi ca dao haøi höôùc, nhöng tieáng cöôøi phaùt ra khoâng thuoäc vaøo “ba loaïi yeáu toá” aáy (maø do loái chôi chöõ theo phöông thöùc cuøng aâm: “thoâng”: “thoâng ñieáu” - laøm cho oáng ñieáu ñöôïc thoâng, ñeå huùt; “thoâng phaùn” - vieân chöùc trung caáp laøm vieäc trong caùc coâng sôû thôøi Phaùp). “Ngheä thuaät taïo döïng caùi cöôøi” theo Phaïm Thò Haèng nhìn nhaän (goàm taïo döïng maâu thuaãn; keát caáu töông phaûn ñoái laäp, keát thuùc ñoät ngoät; veà ngoân ngöõ, nhöõng yeáu toá cöôøng ñieäu, phoùng ñaïi, so saùnh...), tuy coù veû “ñaày ñuû” hôn, nhöng do caùc yeáu toá ñöôïc keå ñeán khoâng cuøng caáp, cuøng loaïi, khoâng theå xeáp ngang baèng trong moät heä thoáng, neân vaán ñeà chöa thoûa ñaùng. Nhö vaäy, vaán ñeà cô cheá taïo ra tieáng cöôøi coù leõ caàn ñöôïc ñaët laïi, ñeå coù theå nhìn nhaän moät caùch phuø hôïp vaø ñuùng möùc hôn. 2. Cô cheá taïo ra tieáng cöôøi cuûa maûng ca dao haøi höôùc 2.1. Khaùi quaùt 2.1.1. Ñeå naém baét cô cheá naøy, caàn xeùt ñeán hai nhaân toá: a) Ñoái töôïng ñaùng cöôøi: töùc cöôøi ai, cöôøi veà söï vaät, söï vieäc gì, chuùng ñaùng cöôøi ôû choã naøo; b) Bieåu hieän gaây cöôøi: laø söï bieåu hieän cuï theå töø con ngöôøi, söï vaät, söï vieäc coù choã ñaùng cöôøi aáy, khieán tieáng cöôøi baät ra (chi tieát quan troïng cuûa bieåu hieän gaây cöôøi, goïi laø “tieâu ñieåm cuûa bieåu hieän gaây cöôøi”). Quan heä giöõa ñoái töôïng ñaùng cöôøi vaø bieåu hieän gaây cöôøi laø cuøng keát hôïp ñeå laøm neân tieáng cöôøi; noùi caùch khaùc: Tieáng cöôøi = Ñoái töôïng ñaùng cöôøi + Bieåu hieän gaây cöôøi. Döôùi ñaây laø ba baøi ca dao cöôøi, keøm vieäc phaân tích ñoái töôïng ñaùng cöôøi vaø bieåu hieän gaây cöôøi ôû chuùng: (1) Gioù ñöa buoàng chuoái sau heø, Ñaõ laêm le coâ chò, laïi muoán doø deø coâ em! Ñoái töôïng ñaùng cöôøi: moät chaøng haùu gaùi, hoaëc “con roâ cuõng tieác, con dieác cuõng muoán”; bieåu hieän gaây cöôøi: caùc haønh ñoäng “laêm le coâ chò”, “doø deø coâ em” cuûa chaøng ta. (2) Haùt cho choù caén boø loàng,
19 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Haùt cho con gaùi boû choàng maø theo! Haùt cho choù caén boø keâu, Haùt cho oâng laõo trong leàu boø ra! Ñoái töôïng ñaùng cöôøi: taùc duïng heát söùc maïnh meõ, taïo heä quaû khoù löôøng cuûa tieáng haùt (aâm nhaïc noùi chung); bieåu hieän gaây cöôøi: tieáng haùt ñaõ khieán cho “choù caén boø loàng/keâu”, “con gaùi boû choàng”, “oâng laõo trong leàu boø ra” (thaät lôùn lao vaø baát ngôø!). (3) Trôøi quaû baùo: aên chaùo gaõy raêng, AÊn côm gaõy ñuõa, xæa raêng gaõy chaøy! Ñoái töôïng ñaùng cöôøi: söï tin töôûng voâ loái vaøo ñieàu quaû baùo; bieåu hieän gaây cöôøi: caùc “daãn chöùng cuï theå” cho thaáy khoâng heà coù chuyeän quaû baùo aáy: “aên chaùo gaõy raêng!”, “aên côm gaõy ñuõa!”, “xæa raêng gaõy chaøy!” (bình thöôøng, raêng khoâng theå gaõy khi aên chaùo, ñuõa khoâng theå gaõy khi aên côm..., neân chuùng phuû ñònh chuyeän quaû baùo ñöôïc neâu thaønh tieàn ñeà ôû tröôùc). Coù theå thaáy ñoái töôïng ñaùng cöôøi, xeùt ôû cô cheá gaây cöôøi, laø ñieàu kieän, cô sôû cho bieåu hieän gaây cöôøi, ñeå nuï cöôøi baät ra. Ñoù khoâng phaûi laø con ngöôøi, söï vieäc chung chung, maø con ngöôøi keøm tính khí, haønh ñoäng, söï vieäc keøm ñaëc ñieåm, caùch thöùc; vaø tính khí, ñaëc ñieåm aáy thöôøng traùi leõ (khoâng nhö vaãn thaáy, vaãn nghó). Khoâng neân nhaàm laãn giöõa ñoái töôïng ñaùng cöôøi vôùi bieåu hieän gaây cöôøi. Ñoái töôïng ñaùng cöôøi chæ laø ñieàu kieän caàn, ñieàu kieän ñuû ñeå taïo neân tieáng cöôøi laø bieåu hieän gaây cöôøi. Anh thaày boùi (muø) ñoøi beû cau ñaõ chuaån bò cho moät troø cöôøi, nhöng chöa cöôøi thaønh tieáng ñöôïc, ñeán khi anh ta quô laáy taøu coøn buoàng thì khoâng ñuïng ñeán, baáy giôø tieáng cöôøi môùi phaùt ra (“Nöïc cöôøi thaày boùi treøo cau; Buoàng thì khoâng beû, ñeø taøu maø quô”). Cuøng ñoái töôïng ñaùng cöôøi laø anh haùu gaùi, chò laúng lô, vieân quan tham..., ôû moãi baøi ca dao cöôøi ñeàu coù nhöõng bieåu hieän gaây cöôøi khaùc nhau. Thí duï, vôùi chò laúng lô, hoang toaøng: a) “Laû lôi cho raùch yeám ra; Veà nhaø doái meï, yeám thoâng hoa khoâng beàn!”; bieåu hieän gaây cöôøi laø: laû lôi ñeán raùch yeám, laïi coøn laáp lieám, che ñaäy; b) “AÊn chôi cho thoûa thoøa thoøa; Coù boán böùc vaùy, seõ toøa laøm naêm”; bieåu hieän gaây cöôøi laø: aên chôi hoang toaøng, ñeán vaùy cuõng tan taønh;... 2.1.2. Coù theå döïa vaøo tính chaát, ñaëc ñieåm cuûa ñoái töôïng ñaùng cöôøi maø chia cô cheá gaây cöôøi ra laøm hai loaïi: cô cheá hình thaønh töø ñoái töôïng ñaùng cöôøi laø nhöõng yeáu toá thuoäc lónh vöïc noäi dung vaên baûn (nhö con ngöôøi, söï vaät, söï vieäc...); cô cheá hình thaønh töø ñoái töôïng ñaùng cöôøi laø nhöõng yeáu toá thuoäc lónh vöïc hình thöùc vaên baûn (nhö caùc loái tu töø, chôi chöõ, caùch keát caáu vaên baûn...). 2.2. Cô cheá hình thaønh töø ñoái töôïng ñaùng cöôøi laø nhöõng yeáu toá thuoäc lónh vöïc noäi dung vaên baûn Döïa vaøo ñoái töôïng ñaùng cöôøi (döôùi ñaây, vieát taét laø ñoái töôïng) ñöôïc saép ñaët, taùc ñoäng ra sao ñeå naûy sinh caùc bieåu hieän gaây cöôøi, laøm cho tieáng cöôøi baät ra, coù caùc phöông thöùc gaây cöôøi sau. 2.2.1. Ñaët ñoái töôïng vaøo hai (hay nhieàu) bình dieän khaùc nhau ñeå buoäc phaûi öùng xöû hay bò soi roïi, khieán chaân töôùng loä ra
20 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Khi ñaët ñoái töôïng vaøo hai (hay nhieàu) bình dieän khaùc nhau, thì ñoái töôïng seõ buoäc phaûi öùng xöû hay bò soi roïi, baáy giôø, chaân töôùng (ôû ñaây, laø caùc bieåu hieän gaây cöôøi) loä ra: hoaëc öùng xöû baát nhaát, khoâng bình thöôøng, hoaëc caùi xaáu khoâng coøn ñöôïc che ñaäy, phaûi phôi baøy. Thí duï: (1) Khoâng ai coù ngaõi nhö anh, Khi ñau troán maát, khi laønh vieáng thaêm! (2) Beân ngoaøi loàng loäng nhö göông, Beân trong naùt baáy nhö ñöôøng traâu ñi! (3) Coù coâ thì chôï cuõng ñoâng, Coâ ñi laáy choàng thì chôï cuõng qua. Coù coâ thì döôïng cuõng giaø, Vaéng coâ thì döôïng cuõng qua moät thì! Baøi 1: ñoái töôïng ñaùng cöôøi: anh con trai khoâng coù tình nghóa; bieåu hieän gaây cöôøi: anh ta ñaõ öùng xöû khaùc thöôøng ñoái vôùi ngöôøi quan taâm ñeán mình, tröôùc hai traïng thaùi söùc khoûe cuûa ngöôøi naøy “ñau” vaø “laønh”: “khi ñau troán maát, khi laønh vieáng thaêm”. Baøi 2: ñoái töôïng ñaùng cöôøi: coâ aû laúng lô; bieåu hieän gaây cöôøi: coâ ta bò “soi roïi” ôû hai phía, beân ngoaøi vaø beân trong: ngoaøi thì “loàng loäng”, trong thì “naùt baáy nhö ñöôøng traâu ñi” (tieâu ñieåm cuûa bieåu hieän gaây cöôøi). Baøi 3: ñoái töôïng ñaùng cöôøi: vai troø cuûa “coâ” [“coâ” töôûng mình laø quan troïng]; bieåu hieän gaây cöôøi: “coâ” ñöôïc xem xeùt qua hai lónh vöïc, ñoái vôùi “chôï” (coù theå hieåu laø coäng ñoàng) vaø ñoái vôùi “döôïng” (choàng cuûa coâ, coù theå hieåu laø gia ñình): vôùi “chôï”, coù coâ hay khoâng thì “chôï vaãn ñoâng”, vôùi “döôïng”, coù coâ hay khoâng thì “döôïng” vaãn theá, töùc “coâ” chaúng coù gì quan troïng caû! 2.2.2. Ñaët ñoái töôïng trong theá ñoái saùnh vôùi moät söï vaät cuøng loaïi khaùc, ñeå töø phaåm chaát, ñaëc ñieåm cuûa söï vaät naøy maø loä ra ñieàu baát thöôøng gaây cöôøi ôû ñoái töôïng Trong theá ñoái saùnh vôùi thöù cuøng loaïi (thöù cuøng loaïi thöôøng coù phaåm chaát toát ñeïp, tích cöïc), ñoái töôïng seõ töï phôi baøy söï khieám khuyeát, tieâu cöïc, khieán naûy sinh caùi cöôøi. Thí duï: (1) Choàng ngöôøi ñi ngöôïc veà xuoâi, Choàng toâi naèm beáp, thoø ñuoâi ra ngoaøi! (2) Gaùi phaûi loøng trai ñem cuûa veà nhaø, Trai phaûi loøng gaùi laên caû coät nhaø ñem ñi! Baøi 1: ñoái töôïng ñaùng cöôøi: “choàng toâi [voán dôû, keùm]”; bieåu hieän gaây cöôøi: ñaët “choàng toâi” trong theá ñoái saùnh vôùi “choàng ngöôøi” (caùi cuøng loaïi laø “choàng”, töùc ngöôøi ñaøn oâng truï coät cuûa gia ñình): “choàng ngöôøi” thì laên loän “ñi ngöôïc veà xuoâi”, coøn “choàng toâi” thì “naèm beáp thoø ñuoâi ra ngoaøi!” (tieâu ñieåm cuûa bieåu hieän gaây cöôøi). Baøi 2: ñoái töôïng ñaùng cöôøi: chuyeän “trai phaûi loøng gaùi [voán hay coù nhöõng vieäc laøm khoâng bình thöôøng]”; bieåu hieän gaây cöôøi: “trai phaûi loøng gaùi” ñaët trong theá ñoái saùnh vôùi “gaùi phaûi loøng trai” (caùi cuøng loaïi laø chuyeän phaûi
21 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 loøng - vieäc yeâu ñöông): con gaùi khi yeâu “ñem cuûa veà nhaø”, coøn con trai khi yeâu thì “laên caû coät nhaø ñem ñi!” (tieâu ñieåm cuûa bieåu hieän gaây cöôøi). 2.2.3. Gaùn cho ñoái töôïng moät (hay moät soá) bieåu hieän gaây cöôøi Ñoái töôïng ñaùng cöôøi ñöôïc gaùn cho moät (hay moät soá) bieåu hieän gaây cöôøi. Phöông thöùc naøy thöôøng gaëp ôû soá baøi ca dao treâu gheïo, ñuøa vui. A. Ñoái töôïng laø ngöôøi [coù vaán ñeà]: + Ngöôøi vôùi daùng veû khoâng bình thöôøng (xaáu, baån, vaät vôø...): - Chuù kia nhoå maï beân coàn, Nöôùc noâi khoâng coù, mieäng moàm laám lem! (Bieåu hieän gaây cöôøi: “nöôùc noâi khoâng coù, mieäng moàm laám lem!”). - Anh laø con caùi nhaø ai, Caùi ñaàu bôøm xôïp, caùi tai vaät vôø. Côm no roài laïi ngoài bôø, Con choù töôûng chuoät noù voà maát tai! (Bieåu hieän gaây cöôøi: anh naøy coù daùng daáp vaät vôø, chaúng chòu laøm vieäc, “con choù töôûng chuoät noù voà maát tai!” - tieâu ñieåm cuûa bieåu hieän gaây cöôøi). + Ngöôøi coù vieäc laøm sai laïc: Ngoài buoàn xe chæ coät traâu, Xe roài sôïi chæ, con traâu ñaõ giaø! (Bieåu hieän gaây cöôøi: vieäc laøm roà daïi: xe cho xong sôïi chæ ñeå buoäc traâu, thì con traâu ñaõ giaø, chaúng caàn ñeán sôïi chæ aáy nöõa!). + Ngöôøi gaëp chuyeän chaúng may: Anh ngoài vöïc thaúm anh caâu, Saåy chaân rôùt xuoáng vöïc saâu caùi aàm! (Bieåu hieän gaây cöôøi: anh ngoài caâu(1) gaëp ruûi, “saåy chaân rôùt xuoáng vöïc saâu caùi aàm!”). B. Ñoái töôïng laø söï vaät, söï vieäc [coù vaán ñeà]: + Söï vaät [coù vaán ñeà]: Vò gì moät maûnh tình con, Laøm meâ taøi töû, ruùt khoân anh huøng. Thaø raèng chaúng bieát cho xong, Bieát ra theâm ñeå taám loøng saàu rieâng. (Ñoái töôïng ñaùng cöôøi - söï vaät coù vaán ñeà: “maûnh tình con” vôùi maõnh löïc gheâ gôùm. Bieåu hieän gaây cöôøi: maõnh löïc gheâ gôùm aáy laø “laøm meâ taøi töû, ruùt khoân anh huøng”, vaø bieát noù chæ chuoác saàu!). + Söï vieäc [coù vaán ñeà]: Coá coâng ñeõo moät caùi caøy, Ñeõo ñöôïc ba ngaøy, ra chieác chìa voâi! (Ñoái töôïng ñaùng cöôøi - söï vieäc coù vaán ñeà: coá coâng ñeõo caøy [maø khoâng thaønh]. Bieåu hieän gaây cöôøi: “ñeõo ñöôïc ba ngaøy, ra chieác chìa voâi!”).
22 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 2.3. Cô cheá hình thaønh töø ñoái töôïng ñaùng cöôøi laø nhöõng yeáu toá thuoäc lónh vöïc hình thöùc vaên baûn Nhöõng yeáu toá thuoäc lónh vöïc hình thöùc vaên baûn, nhö caùc loái tu töø, chôi chöõ, caùch keát caáu vaên baûn... ñöôïc söû duïng ñeå taïo neân tieáng cöôøi cuûa moät boä phaän ca dao cöôøi. Tieáng cöôøi naøy chuû yeáu thuoäc veà chöõ nghóa hoaëc mang tính chöõ nghóa, neân thöôøng nhaèm ñeå ñuøa vui, thöôûng thöùc (ít duøng ñeå chaâm bieám, ñaû kích). Baûn thaân moãi loái tu töø, moãi caùch chôi chöõ, moät daïng keát caáu vaên baûn nhaèm taïo neân tieáng cöôøi, cuõng laø moät phöông thöùc gaây cöôøi, neân ôû ñaây chæ ghi laïi chuùng. Ñieàu caàn noùi roõ laø, chaúng nhöõng khoâng phaûi loái tu töø, chôi chöõ, keát caáu vaên baûn naøo cuõng gaây cöôøi, maø ngay ôû nhöõng loái tu töø, chôi chöõ, keát caáu vaên baûn coù gaây cöôøi, thì tính chaát, möùc ñoä vôùi töøng vaên baûn cuõng coù söï khaùc bieät, neân vieäc xem xeùt vaán ñeà chæ döøng ôû moãi taùc phaåm cuï theå.(2) 2.3.1. Phöông thöùc taïo söï môùi laï coù taùc duïng gaây cöôøi khi söû duïng moät soá pheùp tu töø Taïo söï môùi laï khi söû duïng moät soá pheùp tu töø cuõng coù theå gaây cöôøi. Nhöng do trí tueä phaûi laøm phaàn vieäc khaùm phaù, coù khi khaù maát thôøi gian, neân tieáng cöôøi thöôøng nhaït ñi tröôùc caûm giaùc saûng khoaùi cuûa söï thuù vò do pheùp tu töø mang laïi. Noùi khaùc ñi, ôû caùc tröôøng hôïp taùc duïng cuûa pheùp tu töø ñöôïc khaùm phaù nhanh, thì ñoàng thôøi, tieáng cöôøi cuõng naûy sinh maïnh meõ. Coøn moãi khi phaûi doàn trí löïc cho pheùp tu töø thì tieáng cöôøi cuõng chaäm laïi, vaø neáu ñöôïc hình thaønh thì cuõng yeáu ôùt. Chaúng haïn, trong soá boán pheùp tu töø ñöôïc neâu ôû tieåu muïc naøy, thì khaû naêng caùc baøi ca dao daãn ôû C vaø D, do vieäc khaùm phaù caùc pheùp tu töø nhanh hôn, neân tieáng cöôøi cuõng ñaäm neùt hôn (so vôùi caùc baøi neâu ôû A vaø B). A. ÔÛ pheùp ñieäp: Sôùm mai anh nguû daäy: Anh suùc mieäng, Anh röûa maët, Anh xaùch caây röïa queùo, Anh leân hoøn nuùi Queïo, Anh ñoán caây cuûi cuø queo. Anh than vôùi em cha meï anh ngheøo, Ñoâi ñuõa tre yeáu ôùt khoâng daùm queøo con maém nhum! “Queùo”, “queïo”, “queøo”, “queo”, laø nhöõng vò töø coù khaû naêng taïo hình cao, khi ñöôïc duøng taäp trung trong moät vaên baûn ngaén nhö baøi ca dao, chuùng trôû thaønh moät loái nhaïi, thuoäc pheùp ñieäp; ñoàng thôøi, cuõng bieåu hieän gaây cöôøi, vaø thu huùt söï chuù yù vaøo noäi dung ñöôïc giaõi baøy: anh ngheøo, duø yeâu vaãn khoâng daùm nghó ñeán chuyeän keát ñoâi cuøng em. B. ÔÛ pheùp so saùnh: (1) Thaân em nhö theå haøng saêng, Anh naøo muoán cheát thì quaêng mình vaøo! (2) Maët roã nhö toå ong baàu, Caùi raêng khaáp kheånh nhö caàu röûa chaân. (3) Nghóa nhaân moûng daùnh,
23 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Nhö caùnh chuoàn chuoàn; Khi vui noù ñaäu, khi buoàn noù bay! Thaân em maø nhö caùi quan taøi (1) thì haún laø caùc anh phaûi sôï; raêng vaø maët nhö baøi (2) cuõng ñaùng neå (!); nghóa nhaân moûng maûnh ôû baøi (3) ñöôïc so saùnh vôùi caùnh chuoàn chuoàn, roài nhôø ñoù maø noù ñaäu hay bay, thì thaät laï vaø hôïp. Neáu baøi (1) taïo ñöôïc moät so saùnh taùo baïo, baøi (2) laø moät so saùnh coù giaù trò taïo hình cao, thì baøi (3) laø moät so saùnh ñaày aán töôïng. So saùnh naøy coù caáu taïo A nhö B - tính chaát, hoaït ñoäng cuûa B, do tính chaát, hoaït ñoäng cuûa B phaûi phuø hôïp vôùi A (töùc ñoàng thôøi cuõng laø tính chaát, hoaït ñoäng cuûa A), neân A ñöôïc so saùnh hai laàn, khieán noù sinh ñoäng hôn haún. Cuõng chính caùc hình aûnh so saùnh vöøa neâu laø nhöõng bieåu hieän gaây cöôøi. C. ÔÛ pheùp vaät hoùa: (1) Baïn vaøng chôi vôùi baïn vaøng, Ñöøng chôi vôùi baïn veän, hai ñaøng caén nhau! (2) Thoâi thoâi, toâi bieát anh roài, Anh ñi boán caúng, anh ngoài chöïc aên. (3) Meï em ñeå em trong boà, Anh ngôõ chuoät nhaét, anh voà ñöùt ñuoâi! Do “baïn veän” vaø “caén” xuaát hieän maø vieäc quan heä giöõa caùc “baïn vaøng” thaønh moái giao löu cuûa choù (1). Nhaân vaät anh cuûa baøi (2) cuõng bò vaät hoùa (ra choù), bôûi hai chi tieát “ñi boán caúng” vaø “ngoài chöïc aên”. Coøn nhaân vaät anh cuûa baøi (3) laïi bieán thaønh meøo, moät con meøo quaùng maét: em maø ngôõ laø chuoät nhaét, phoùng ñeán voà! Söï chuyeån vai töø ngöôøi sang vaät ñaõ ñem laïi tieáng cöôøi vui khaù maïnh meõ. D. ÔÛ pheùp noùi quaù: (1) Ngoài buoàn baét kieán troùi chôi, Laáy khaên vuoâng che nuùi, laáy ñóa ñaäy maët trôøi, cho baïn coi. (2) Thöông em quaù ñoãi neân say, AÊn chín laïng ôùt, ngoït ngay nhö ñöôøng! (3) Öôùc gì daûi yeám em daøi, Ñeå em buoäc laáy nhöõng hai anh chaøng. Khoù theå “troùi kieán” vì kieán quaù beù so vôùi sôïi chæ, vaø khaû naêng cuûa maét, cuûa tay ñeå laøm vieäc troùi; noùi “laáy khaên vuoâng che nuùi, laáy ñóa ñaäy maët trôøi” töông töï chuyeän “Con coùc naèm goùc bôø ao; Laêm le laïi muoán ñôùp sao treân trôøi” (1). AÊn chín laïng ôùt maø thaáy ngoït nhö ñöôøng thì treân caû möùc say, möùc si daïi, ñeán caû vò giaùc, xuùc giaùc cuõng khoâng coøn (2). Daûi yeám maø buoäc nhöõng hai anh chaøng thì hoaëc hai chaøng trôû thaønh hai con laät ñaät, hoaëc caùi yeám duøng ñeå maëc cho voi (3). Tieáng cöôøi trong tröôøng hôïp naøy cuõng ñeán nhanh vaø maïnh nhö ôû C vöøa neâu. 2.3.2. Phöông thöùc taïo tieáng cöôøi töø ngheä thuaät chôi chöõ “Chôi chöõ laø duøng phöông thöùc dieãn ñaït ñaëc bieät, sao cho ôû ñoù song song toàn taïi hai löôïng thoâng tin (ngöõ nghóa) khaùc haún nhau, ñöôïc bieåu ñaït
24 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 bôûi cuøng moät hình thöùc ngoân ngöõ, nhaèm taïo neân söï thuù vò mang tính chaát chöõ nghóa”.(3) Neáu tu töø ñöôïc hình thaønh baèng quan heä lieân töôûng hay quan heä toå hôïp, thì chôi chöõ ñöôïc taïo neân bôûi caùc yeáu toá thuaàn tuùy chöõ nghóa. Töông töï vôùi tröôøng hôïp tu töø, chaúng nhöõng khoâng phaûi baøi ca dao chôi chöõ naøo cuõng coù tieáng cöôøi, maø ngay ôû caùc baøi chôi chöõ coù gaây cöôøi, thì tieáng cöôøi vaãn laø caùi ñeán sau vieäc lónh hoäi ngheä thuaät cuûa vieäc chôi chöõ (coù hieåu môùi cöôøi ñöôïc). Vaø tieáng cöôøi thöôøng nhaït neáu vieäc lónh hoäi aáy dieãn ra chaäm (vì naêng löôïng cuûa trí tueä ñaõ bò tieâu toán nhieàu cho vieäc lónh hoäi, vaø thôøi gian keùo daøi keå töø luùc baét ñaàu tieáp xuùc vôùi taùc phaåm, khieán caùi cöôøi neáu coù ñaõ ít nhieàu bò nguoäi laïnh ñi). Döôùi ñaây, laø moät soá thí duï, keøm vieäc phaân tích caùch chôi chöõ, ñoàng thôøi cuõng laø caùc bieåu hieän gaây cöôøi.(4) + Hay noâm gaëp baïn hoâm nay, Thaáy chaøng coù moät thaùng chaày khoâng ñi. - Ñi roâng gaëp hoäi ñoâng ri, Thi ñöôøng boâng vaûi thöôøng ñi coõi naøy. Chôi chöõ theo caùch laùi aâm (noùi laùi): “hay noâm” ↔ “hoâm nay”; “thaáy chaøng” ↔ “thaùng chaày”; “ñi roâng” ↔ “ñoâng ri”; “thi ñöôøng” ↔ “thöôøng ñi”. + Naøng ngoài cöûa Höõu baùn cau, Muoán xin chuùt vuù, sôï ñau daï naøng. Chôi chöõ theo caùch nhieàu nghóa: “vuù” (vuù cau, vuù naøng). + Chieàu chieàu ra ñöùng sau heø, Nhìn caây kheá ngoït maø nghe ñaéng loøng. Chôi chöõ theo caùch traùi nghóa: “ngoït” - “ñaéng”. + Khoá xanh, khoá ñoû, khoá vaøng, Sau roài khoá chuoái, lôõ laøng ai nuoâi. Chôi chöõ theo caùch giaû cuøng tröôøng nghóa: “khoá xanh”, “khoá ñoû”, “khoá vaøng” laø ba loaïi lính thôøi thuoäc Phaùp, chuùng laäp thaønh moät tröôøng nghóa; “khoá chuoái” (haøm yù cuøng khoå, khoù khaên), do coù caáu taïo töông töï, ñöôïc duøng giaû cuøng tröôøng naøy, nhaèm haï beä caùc loaïi lính kia. 2.3.3. Phöông thöùc taïo tieáng cöôøi töø moät soá kieåu keát caáu vaên baûn Coù moät soá kieåu keát caáu vaên baûn coù khaû naêng taïo ra tieáng cöôøi, nhö “noùi ngöôïc”, “noùi A maø B”, “noùi noái voøng”... Do kieåu noùi coá ñònh, neân tieáng cöôøi neáu coù, seõ coù möùc ñoä tuøy thuoäc vaøo ñoái töôïng ñöôïc ñeà caäp hay caùc hình aûnh, chi tieát lieân quan. Döôùi ñaây, laø moät soá kieåu keát caáu vaên baûn maø ca dao haøi höôùc theå hieän. A. Keát caáu “noùi ngöôïc”: (1) Rung rinh nöôùc chaûy qua ñeøo, Ngöïa ñua döôùi nöôùc, thuyeàn cheøo treân non. (2) Thöông choàng naáu chaùo cuû tre, Naáu canh voû ñoã, naáu cheø nhaân ngoân. Gheùt choàng naáu chaùo le le,
25 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Naáu canh ñaäu ñaõi, naáu cheø maät do. Ngöïa khoâng ñua ñöôïc ôû döôùi nöôùc, thuyeàn khoâng cheøo ñöôïc ôû treân non (1); thöông choàng maø naáu nhöõng thöù aáy thì khoâng thöông, gheùt choàng maø naáu nhöõng thöù aáy thì khoâng gheùt (2). Baøi (1) noùi ngöôïc trong phaïm vi moät doøng thô, baøi (2) noùi ngöôïc trong phaïm vi boán doøng thô (ñeå laäp laïi theá xuoâi, thuaän, chæ caàn traùo söï vieäc ñöôïc neâu laïi). B. Keát caáu “noùi vaäy maø khoâng phaûi vaäy”: Thöôøng gaëp ôû loaïi keát caáu naøy laø moâ hình “noùi A maø B”. Ñaây laø phöông thöùc baùc boû coù chöùng minh, thoâng qua luaät suy dieãn modus tollens. Phöông thöùc naøy xuaát phaùt töø moät tieàn ñeà ngaàm aån maø ngöôøi ñoái thoaïi ñaõ chaáp nhaän “neáu A thì khoâng B”, ngöôøi noùi neâu leân moät hieän thöïc traùi ngöôïc: “theá maø B”. Töø ñoù, seõ suy ra khoâng A, nghóa laø A bò baùc boû.(5) Thí duï: (1) Tay chaân nhi nhí baép caøy, Caùi löng thaét ñaùy cuõng taøy voi nan! (2) Phen naøy quyeát chí buoân to, Buoân traáu daám beáp, buoân tro troàng haønh. (3) Nhôù ai côm chaúng buoàn nhai, Choáng ñuõa thôû daøi, heát chín laàn xôi. Toâi xin baùt nöõa laø möôøi, Ñoái phuùc cuøng Trôøi, coù soáng ñöôïc chaêng? Noùi “tay chaân nhi nhí” maø baèng “baép caøy”, noùi “caùi löng thaét ñaùy” maø “taøy voi nan” (1); noùi “buoân to” maø “buoân traáu daám beáp, buoân tro troàng haønh” (2); noùi “côm chaúng buoàn nhai” maø aên ñeán chuïc baùt (3)! Tieáng cöôøi baät ra töø loái noùi baát nhaát, töï maâu thuaãn vôùi chính mình cuûa nhaân vaät. C. Keát caáu “noùi noái voøng”: (1) Cöïc loøng neân phaûi bieán dôøi, Bieán dôøi laïi gaëp phaûi nôi cöïc loøng. (2) Tuy raèng nöôøng ôû nhaø nöôøng, Chieâm bao thaàn moäng ôû giöôøng nhaø anh. Tuy raèng anh ôû nhaø anh, Chieâm bao thaàn moäng ôû quanh nhaø nöôøng. (3) Khoâng ñi thì thaûm thì thöông, Ñi thì laïi maéc caùi möông caùi caàu. Khoâng ñi thì thaûm thì saàu, Ñi thì laïi maéc caùi caàu caùi möông. Coù ba daïng noùi noái voøng thöôøng gaëp: daïng 1: moät toå hôïp ôû ñaàu ñöôïc laëp laïi ôû cuoái vaên baûn (baøi 1, toå hôïp ñöôïc noùi ôû baøi naøy laø “cöïc loøng”); daïng 2: moät toå hôïp ôû cuoái cuûa doøng baùt sau choùt laëp laïi toå hôïp ôû cuoái cuûa doøng luïc ñaàu tieân (baøi 2, toå hôïp ñöôïc noùi ôû baøi naøy laø “nhaø nöôøng”); daïng 3: tieáng cuoái cuûa doøng baùt cuoái noái vaàn vôùi tieáng cuoái cuûa doøng luïc ñaàu (baøi 3, “möông” - “thöông”). Kieåu noùi noái voøng taïo söï luaån quaån, phuø hôïp vôùi taâm traïng baát oån, khoâng ra ñaàu ra ñuõa cuûa ngöôøi ñang yeâu, neân trong tröôøng hôïp naøy, coù
26 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 khaû naêng taïo ra tieáng cöôøi vui. D. Loái noùi theo maãu caâu P: X, Y, Z hoaëc P [maø] X, Y, [thì] Q (P, Q: ñoái töôïng ñöôïc quan taâm; X, Y, Z: söï vieäc khoâng theå xaûy ra): (1) Bao giôø cho khæ ñeo hoa, Cho voi ñaùnh saùp, cho gaø nhuoäm raêng. (2) Nöïc cöôøi con khæ ñeo hoa, Con heo ñoäi maõo, con gaø nhuoäm raêng. (3) Anh veà cheû laït boù tro, Raùn saønh ra môõ, em cho laøm choàng. (4) Khi naøo coùc moïc hai ñuoâi, Thaèn laèn hai löôõi, gaùi nuoâi hai choàng. Hai baøi ñaàu theo maãu caâu P: X, Y, Z; thí duï, baøi (1): P = “bao giôø”, X = “khæ ñeo hoa”, Y = “voi ñaùnh saùp”, Z = “Gaø nhuoäm raêng”. Hai baøi cuoái theo maãu caâu P [maø] X, Y, [thì] Q; thí duï, baøi (3): P = “anh veà”, X = “cheû laït boù tro”, Y = “raùn saønh ra môõ”, Q = “em cho laøm choàng”. Do X, Y, Z laø nhöõng söï vieäc khoâng theå xaûy ra, khoâng theå laøm ñöôïc, neân P bò phuû ñònh, keùo theo Q bò phuû ñònh theo. E. Loái noùi döïa Ñoïc baøi ca dao sau: Côm soâi thì ñaåy löûa vaøo, Choàng giaän thì ñaùnh tay ñao vôùi choàng! Ngöôøi ñoïc khoâng khoûi lieân töôûng ñeán baøi: Choàng giaän thì vôï bôùt lôøi, Côm soâi nhoû löûa moät ñôøi khoâng kheâ. vaø thaáy baøi ca dao neâu tröôùc nhö muoán gaây goå, ñoái nghòch vôùi baøi sau. Baøi sau laø moät söï phaûi chaêng, phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng leã giaùo cuûa daân toäc, ñöôïc ñaïi ña soá chaáp nhaän, trong luùc baøi ñaàu nhö moät söï “noåi loaïn”, thaùch thöùc truyeàn thoáng leã giaùo aáy. Nhöng xeùt maët taïo tieáng cöôøi, thì baøi neâu tröôùc ñaõ phaùt sinh tieáng cöôøi, thuoäc ca dao cöôøi, coøn baøi sau thì khoâng. Bieåu hieän gaây cöôøi laø haønh ñoäng thaùch thöùc, traùi leõ cuûa moät chò chaøng: ñaåy löûa vaøo khi côm soâi, ñaùnh tay ñao vôùi choàng khi choàng giaän! Moät vaøi tröôøng hôïp khaùc: (1) Treøo leân caây gaïo cao cao, Böôùc xuoáng vöôøn ñaøo haùi nuï taàm xuaân; Nuï taàm xuaân nôû ra traéng pheách, Coâ coù choàng roài... ñaám ñeách vaøo coâ! (2) Khoân ngoan ñoái ñaùp ngöôøi trong, Gaø cuøng moät meï chæ choøng nhau ñi! laø hai baøi ca dao cöôøi do loái noùi traùi leõ, ñoái nghòch vôùi hai baøi ca dao töông öùng: (1’) Treøo leân caây böôûi haùi hoa, Böôùc xuoáng vöôøn caø haùi nuï taàm xuaân; Nuï taàm xuaân nôû ra xanh bieác,
27 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Em coù choàng anh tieác laém thay!... (2’) Khoân ngoan ñoái ñaùp ngöôøi ngoaøi, Gaø cuøng moät meï chôù hoaøi ñaù nhau. Ñieàu traùi leõ cuûa (1) laø loái noùi naêng thoâ tuïc: “ñaám ñeách vaøo coâ!”; ñieàu traùi leõ cuûa (2) laø loái cö xöû thieáu thieän chí vôùi anh chò em, vôùi ngöôøi nhaø. Chuùng döïa vaøo (1’) vaø (2’), neân coù theå cho, chuùng taïo tieáng cöôøi theo loái noùi döïa. 3. Nhaän xeùt, keát luaän + Thöôøng thì moät baøi ca dao haøi höôùc chæ söû duïng moät cô cheá, phöông thöùc gaây cöôøi. Soá baøi ca dao söû duïng keát hôïp hai phöông thöùc gaây cöôøi khoâng nhieàu. Döôùi ñaây, laø moät thí duï: Baø giaø ñi chôï Caàu Ñoâng, Boùi xem moät queû laáy choàng lôïi chaêng? OÂng thaày xem queû noùi raèng: Lôïi thì coù lôïi nhöng raêng khoâng coøn! Baøi naøy coù theå xeáp vaøo loaïi coù cô cheá gaây cöôøi baét nguoàn töø caùc yeáu toá thuoäc noäi dung vaên baûn, loaïi gaùn cho ñoái töôïng moät hay moät soá bieåu hieän ñaùng cöôøi. Ñoàng thôøi, baøi ca dao cuõng duøng phöông thöùc chôi chöõ cuøng aâm, ñeå gaây cöôøi: lôïi: theo baø laõo, “lôïi” traùi vôùi “haïi”, laø lôïi ích; theo oâng thaày boùi, “lôïi” laø phaàn da thòt ñeå giöõ chaân raêng (phöông ngöõ Baéc), ngöôøi mieàn Trung vaø mieàn Nam thöôøng goïi laø nöôùu/nieáu. Giaû söû, coù ngöôøi tieáp nhaän khoâng hieåu ñöôïc loái chôi chöõ vöøa trình baøy (cuõng nhö moät dò baûn cuûa baøi ca dao naøy coù doøng cuoái laø “Lôïi thì coù lôïi nhöng naêng phaûi ñoøn” - phöông thöùc chôi chöõ khoâng coøn), thì baøi ca dao vaãn gaây cöôøi: bieåu hieän gaây cöôøi laø ñaõ giaø coøn muoán laáy choàng, khieán toån haïi ñeán söùc khoûe, nhö phaûi maát raêng, hay phaûi chuoác laáy ñoøn roi. + Neáu tieáng cöôøi laø ñieàu coát loõi ñeå phaân ñònh maûng ca dao ñang ñaët ra vôùi caùc boä phaän ca dao khaùc thuoäc toång theå kho taøng ca dao, thì cô cheá taïo ra tieáng cöôøi aáy laø vaán ñeà troïng taâm khi tìm hieåu maûng ca dao haøi höôùc naøy (bôûi caùi cô cheá chi phoái toaøn boä caùc yeáu toá noäi dung, caùc lónh vöïc hình thöùc lieân quan). Trong moät nghieân cöùu khaùc cuûa ngöôøi vieát, coù 1.187 vaên baûn ca dao haøi höôùc ñöôïc xaùc laäp. Cô cheá vöøa trình baøy ñaõ thaâu toùm taát caû caùc baøi ca dao aáy, töùc ñaùp öùng yeâu caàu “caùi chi phoái bao haøm caùi bò chi phoái”. Ñieàu caàn löu yù laø, moãi cô cheá chæ töông öùng vôùi moät theå loaïi, daïng thöùc vaên hoïc cuï theå, khoâng coù tính chaát “duøng chung”, neân trong tröôøng hôïp naøy, khi ñöùng tröôùc moät theå loaïi vaên hoïc coù tieáng cöôøi khaùc (nhö truyeän cöôøi, tuoàng haøi, maûng truyeän nguï ngoân coù gaây cöôøi...), noù chæ coù giaù trò tham khaûo. TN CHUÙ THÍCH (1) Ca dao thöôøng duøng “caâu” ñeå chæ vieäc con trai chinh phuïc con gaùi, hoøng coù theå laáy laøm vôï. (2) ÔÛ tröôøng hôïp cô cheá hình thaønh töø ñoái töôïng cuûa tieáng cöôøi laø nhöõng yeáu toá thuoäc lónh vöïc noäi dung vaên baûn, thì söï thaâu toùm caùc vaên baûn ca dao cuøng loaïi laø khoâng giôùi haïn. (3) Trieàu Nguyeân, Ngheä thuaät chôi chöõ trong vaên chöông ngöôøi Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2004, tr. 10. (4) ÔÛ chôi chöõ, coù khoâng ít tröôøng hôïp bieåu hieän gaây cöôøi (laø ngheä thuaät chôi chöõ) ñoàng
28 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 nhaát vôùi ñoái töôïng ñaùng cöôøi; töùc vai troø cuûa chöõ nghóa ñöôïc noåi baät leân, caùc noäi dung lieân quan chæ coù tính chaát phuï (nhö vôùi ba baøi ñaàu saép daãn). (5) Nguyeãn Ñöùc Daân, Logích vaø tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1999, tr. 405. TAØI LIEÄU TRÍCH DAÃN VAØ THAM KHAÛO CHÍNH Ñaøo Thaûn, Ca dao haøi höôùc, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi, 1998. 1. 2. Nguyeãn Xuaân Kính, Phan Ñaêng Nhaät (ñoàng chuû bieân), Phan Ñaêng Taøi, Nguyeãn Thuùy Loan, Ñaëng Dieäu Trang, Kho taøng ca dao ngöôøi Vieät, Hai taäp, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin vaø Trung taâm Vaên hoùa Ngoân ngöõ Ñoâng Taây phoái hôïp xuaát baûn, 2001. 3. Phaïm Thò Haèng, “Thuû phaùp gaây cöôøi cuûa ca dao coå truyeàn ngöôøi Vieät baèng caùch taïo döïng maâu thuaãn”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, soá 4 (60), 1997, tr. 90-94. Phaïm Thò Haèng, “Caùi cöôøi trong ca dao ngöôøi Vieät”, Trong Thoâng baùo Vaên hoùa daân gian 4. 2002 (Kyû yeáu Hoäi nghò khoa hoïc, Vieän Nghieân cöùu Vaên hoùa daân gian toå chöùc), Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2003, tr. 628-634. 5. Phaïm Thò Haèng, “Yeáu toá ngoân ngöõ vôùi vieäc bieåu ñaït caùi cöôøi trong ca dao ngöôøi Vieät”, Trong Ngöõ hoïc treû 2003 (Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc, Hoäi Ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam toå chöùc), Hoäi Ngoân ngöõ hoïc Vieät Nam xb, Haø Noäi, 2003, tr. 423-428. Trieàu Nguyeân, Ngheä thuaät chôi chöõ trong ca dao ngöôøi Vieät, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2000. 6. TOÙM TAÉT Tieáng cöôøi xuaát phaùt töø ñaâu trong baøi ca dao haøi höôùc, laø vaán ñeà ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu quan taâm. Vaø hoï ñaõ coù nhöõng caùch hieåu khoâng gioáng nhau. Baøi vieát naøy xaùc ñònh tieáng cöôøi töø nhöõng baøi ca dao haøi höôùc do ñoái töôïng ñaùng cöôøi keát hôïp vôùi bieåu hieän gaây cöôøi taïo neân (töùc: Tieáng cöôøi = Ñoái töôïng ñaùng cöôøi + Bieåu hieän gaây cöôøi), vaø goïi ñoù laø cô cheá gaây cöôøi. Cô cheá gaây cöôøi goàm hai loaïi: cô cheá hình thaønh töø ñoái töôïng ñaùng cöôøi laø nhöõng yeáu toá thuoäc lónh vöïc noäi dung vaên baûn (nhö con ngöôøi, söï vaät, söï vieäc...); cô cheá hình thaønh töø ñoái töôïng ñaùng cöôøi laø nhöõng yeáu toá thuoäc lónh vöïc hình thöùc vaên baûn (nhö caùc loái tu töø, chôi chöõ, caùch keát caáu vaên baûn...). Vieäc phaân tích caùc daãn chöùng cho thaáy, caùch xaùc ñònh naøy toû ra saùt hôïp vôùi vaán ñeà ñaët ra. ABSTRACT LAUGHING MECHANISM OF FUNNY FOLK-SONGS PART Where laughter start in funny folk-song is the matter which is interested by many researchers. And they had differrent understanding. This article defines the laughter by means of funny folk-songs which are created by laughable object combine with laughing expression (means: the laughter = laughable object + laughing expression ), and consider this is laughing mechanism. Laughing mechanism consist of two kinds: the mechanism takes form in laughable object is the elements belong to content writing field (such as human, thing, fact...); the mechanism takes form in laughable object is the elements belong to form writing field (such as rhetorical style, pun, structure of writing...). Analysing evidence shows that this definite way is appropriate with the matter to be set up.