Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐẠI NAM THỰC LỤC CHÍNH BIÊN ĐỆ LỤC KỶ PHỤ BIÊN, QUYỂN 19 "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

67
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sau Đại Nam thực lục chính biên, Đệ lục kỷ viết về đời Đồng Khánh, Quốc Sử Quán triều Nguyễn trước Cách mạng tháng Tám 1945 còn kịp biên soạn hai bộ Đại Nam thực lục nữa tức Chính biên, Đệ lục kỷ phụ biên viết về hai đời Thành Thái, Duy Tân và Chính biên, Đệ thất kỷ viết về đời Khải Định.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐẠI NAM THỰC LỤC CHÍNH BIÊN ĐỆ LỤC KỶ PHỤ BIÊN, QUYỂN 19 "

138 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 TÖ LIEÄU ÑAÏI NAM THÖÏC LUÏC CHÍNH BIEÂN ÑEÄ LUÏC KYÛ PHUÏ BIEÂN, QUYEÅN 19 Cao Töï Thanh* Sau Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Ñeä luïc kyû vieát veà ñôøi Ñoàng Khaùnh, Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm 1945 coøn kòp bieân soaïn hai boä Ñaïi Nam thöïc luïc nöõa töùc Chính bieân, Ñeä luïc kyû phuï bieân vieát veà hai ñôøi Thaønh Thaùi, Duy Taân vaø Chính bieân, Ñeä thaát kyû vieát veà ñôøi Khaûi Ñònh. Hai boä söû naøy chæ coù baûn cheùp tay chöõ Haùn hieän ñöôïc löu giöõ ôû Tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc coå Phaùp taïi Paris, chöa ñöôïc phieân dòch neân ít ngöôøi bieát tôùi, tuy nhieân hoïc giôùi Vieät Nam ñaõ coù baûn sao aûnh cuûa hai boä söû naøy töø 2003 (xem Traàn Ñöùc Cöôøng “Phaùt hieän môùi seõ ñöôïc coâng boá: Phaàn tieáp theo troïn boä cuûa Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân”, taïïp chí Nghieân cöùu lòch söû, thaùng 3/2004 vaø Cao Töï Thanh “Vaøi neùt veà boä Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân Ñeä luïc kyû phuï bieân”, taïp chí Xöa vaø Nay, số 345, thaùng 4/2010). Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Ñeä luïc kyû phuï bieân Vua Thaønh Thaùi (1889-1907). ñöôïc leänh khôûi thaûo töø thaùng 11 naêm Khaûi Ñònh Nguoàn: www.webvkal.com. thöù 7 (1922), khoâng thaáy coù Bieåu daâng saùch nhö caùc boä Ñaïi Nam thöïc luïc khaùc neân chöa roõ ñöôïc hoaøn thaønh vaøo thôøi ñieåm naøo, chæ bieát ñaõ bieân soaïn xong trong ñôøi Baûo Ñaïi, vì theo Baûng keâ chöùc danh nhöõng ngöôøi bieân soaïn thì ngöôøi ñöùng ñaàu nhoùm thöù hai laø “Hieäp taù Ñaïi hoïc só laõnh Thöôïng thö Boä Giaùo duïc quoác daân kieâm sung Ngöï tieàn vaên phoøng Toång lyù ñaïi thaàn sung Cô Maät Vieän ñaïi thaàn, thaàn Phaïm Quyønh” (nhoùm thöù nhaát coù Hoà Ñaéc Trung, Voõ Lieâm laøm Toång taøi, Cao Xuaân Tieáu laøm Toaûn tu). Taát caû goàm 29 quyeån, 19 quyeån ñaàu vieát veà ñôøi Thaønh Thaùi, 10 quyeån sau vieát veà ñôøi Duy Taân, moãi quyeån moät naêm, toång coäng 28 naêm töø 1889 ñeán 1916 (vì naêm Thaønh Thaùi thöù 19 vaø naêm Duy Taân thöù 1 cuøng laø moät naêm 1907). Cho neân, maëc duø nhìn chung khoâng phaûn aûnh ñöôïc lòch söû treân toaøn boä laõnh thoå Vieät Nam döôùi hai trieàu Thaønh Thaùi, Duy Taân maø chæ giôùi haïn treân ñòa baøn Trung Baéc, thaäm chí sau khi Nha Kinh Löôïc Baéc Kyø bò giaûi theå, quyeàn haønh chính trò vaø haønh chính ôû mieàn Baéc taäp trung heát vaøo tay Thoáng söù Baéc Kyø (Reùsident geùneùral du Tonkin) naêm 1897 thì chæ coøn co cuïm laïi chuû yeáu trong phaïm vi caùc hieän töôïng, laõnh vöïc vaø quaù * Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
139 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 trình lòch söû treân ñòa baøn mieàn Trung, Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Ñeä luïc kyû phuï bieân vaãn coù theå cung caáp nhieàu tö lieäu hay laï cho nhöõng ngöôøi quan taâm tôùi lòch söû Vieät Nam cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX treân ñòa baøn mieàn Trung töùc “Kinh sö” vaø “Taû Höõu tröïc kyø”, beân caïnh ñoù hoaøn caûnh bieân soaïn vaø thaønh phaàn tham döï nhö treân coøn ñöa tôùi cho boä söû naøy moät soá khaùc bieät so vôùi buùt phaùp söû hoïc truyeàn thoáng. Taát caû nhöõng ñieàu noùi treân cho thaáy vieäc phieân dòch hai boä söû noùi treân trong ñoù noåi baät laø Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Ñeä luïc kyû phuï bieân laø ñieàu caàn thieát ñeå goùp phaàn ñaùp öùng nhu caàu khoâng chæ cuûa hoïc giôùi maø coøn caû cuûa xaõ hoäi hieän nay. Ñöôïc söï khuyeán khích cuûa taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån ôû Hueá, chuùng toâi xin trích giôùi thieäu baûn dòch toaøn vaên quyeån 19 trong ñoù coù ñoaïn cheùp veà vieäc pheá truaát vua Thaønh Thaùi. Caàn noùi ngay raèng baûn dòch naøy chöa phaûi ñaõ hoaøn chænh, chaúng haïn vaãn coøn moät soá teân rieâng tieáng Vieät, tieáng Phaùp… maø chuùng toâi chöa coù thôøi gian tra cöùu. Cho neân ngoaøi mong muoán ñöôïc cung caáp theâm moät soá tö lieäu lòch söû cho ngöôøi ñoïc tham khaûo, chuùng toâi cuõng muoán qua baøi vieát naøy nhaän ñöôïc söï chæ giaùo cuûa caùc baäc thöùc giaû gaàn xa. ÑAÏI NAM THÖÏC LUÏC CHÍNH BIEÂN ÑEÄ LUÏC KYÛ PHUÏ BIEÂN, QUYEÅN 19 Naêm Ñinh Muøi, Thaønh Thaùi thöù 19 (1907). Muøa xuaân, thaùng Gieâng. Chuaån cho phaùi vieân sang Taây du hoïc (7 ngöôøi boïn Tham bieän Cô Maät Vieän Öng Doanh, nguyeân Chuû söï Boä Laïi Nguyeãn Vaên Hieàn). Trích tieàn löu laïi trôï caáp cho daân ñoùi tænh Thanh Hoùa. Tænh aáy hai vuï luùa muøa haï muøa ñoâng naêm tröôùc lieân tieáp maát muøa, nhaân daân nhieàu ngöôøi cheát ñoùi löu taùn. Quan tænh baùo leân, chuaån cho baøn baïc tìm nhieàu caùch truø hoaïch ñieàu teã ñeå giuùp daân qua luùc caáp baùch. Ñeán luùc aáy quan tænh laïi xin trích tieàn mua thoùc chia caáp cho nhöõng hoä quaãn baùch nhaát ôû caùc phuû huyeän, beà toâi Cô Maät Vieän baøn trích tieàn mua gaïo tuøy nghi trôï caáp. Keá ñoù Khaâm söù ñaïi thaàn Leùvecque(1) tôùi khaùm gôûi ñieän veà xin trích 50.000 ñoàng(2) truø hoaïch ñieàu teã, chuaån cho laäp töùc sao ra thi haønh (veà sau laïi trích 20.000 ñoàng vaø laàn löôït daáy vieäc xaây döïng thay cho chaån teá 20.000 ñoàng, toång coäng hôn 90.000 ñoàng). Thaùng 2. Thaân roõ leä caûi taùng phaàn moä (trôû ñi phaàn moä phaïm vaøo nguõ hoaïn(3) vaø laâm thôøi choân taïm caàn dôøi moä caûi taùng phaûi trình roõ vôùi quan sôû taïi khaùm neáu ñuùng môùi ñöôïc pheùp, coøn laïi nhaát thieát tuaân lôøi pheâ caám chæ, neáu ai coá yù laøm traùi thì chieåu luaät xöû trò). Luùc ñaàu phaàn moä cuûa cung nhaân Leâ thò bò thöông nhaân ngöôøi Phaùp Bogaert(4) baén suùng gaàn tôùi voøng töôøng quanh moä, ngöôøi lo vieäc thôø cuùng laø Leâ Ngoïc Traùc baåm xin caûi taùng, Boä Coâng taâu xin truø tính chi caáp. Vua pheâ noùi “Chuyeän caûi taùng laø tuïc raát huû laäu, vaû laïi coøn coù theå sinh ra dòch beänh. Trôû ñi baát keå laø haïng ngöôøi naøo ñeàu nhaát loaït nghieâm caám, ai laøm traùi seõ kheùp toäi naëng”. Cô Maät Vieän taâu laïi noùi ngöôøi xöa choïn ñaát choân caát, caån thaän ñeà phoøng nguõ hoaïn, nhöng thôøi theá ñoåi dôøi, coù nhieàu vieäc khoâng caån thaän ñeà phoøng heát ñöôïc, neáu sau khi choân
140 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 phaïm vaøo nguõ hoaïn maø nhaát thieát ñeàu khoâng cho caûi taùng e khoâng phaûi laø vieäc khieán loøng ngöôøi yeân oån, beøn xin thaân roõ lôøi nghò aáy, chuaån cho thi haønh. Ñoåi cheá taïo coät côø ôû Kinh Thaønh (döïng coät ñuùc baèng saét, döï truø 5.180 ñoàng, do quan Ñoác coâng Phaùp quaûn bieän). Chuaån cho baøn ñònh caùc saéc thueá ñoát phaùo ñaùnh troáng vaø ñi ñeâm caàm ñeøn trong thaønh phoá (Moät: vieäc ñoát phaùo vaø ñaùnh troáng tröø boán ngaøy tieát nhaät vaø leã Chaùnh Trung(5) thì khoâng thu thueá, coøn laïi nhö coù ai xin pheùp ñoát phaùo hoaëc ñaùnh troáng thì hoâm ñaàu tieân thu thueá 2 haøo,(6) töø hoâm thöù hai trôû ñi moãi ngaøy chieåu leä thu 1 haøo. Moät: ngöôøi ñi ñeâm neáu laõnh giaáy pheùp mieãn caàm ñeøn ñuoác thì ñoàng nieân naïp tieàn 4 ñoàng, neáu laø ngöôøi Nam khoâng coù giaáy pheùp thì ñi ñeâm aét phaûi caàm ñeøn, duy quan Nam töø Chaùnh Töù phaåm trôû leân thì chuaån cho mieãn). Chuaån cho thöông nhaân ngöôøi Phaùp Bogaert tröng theâm ñaát coâng ôû goø Long Thoï. Luùc ñaàu Toøa Khaâm söù gôûi thö noùi Bogaert xin nhaän mua moät khoaûnh ñaát ôû goø Long Thoï, khoaûng 25.000 meùt Taây, laïi giaùp xöù Loø Voâi(7) döïng nhaø cöûa ñeå traùnh tro buïi, laïi ñeä theâm baûn ñoà cho Cô Maät Vieän baøn. Beà toâi Cô Maät Vieän baøn noùi goø aáy laø caûnh ñeïp, vaû laïi coøn thuoäc ñaát caám (xeùt Ñaïi Nam nhaát thoáng chí cheùp goø aáy ôû xaõ Nguyeät Bieàu, huyeän Höông Thuûy, moät daûi soáng nuùi goái ngang bôø nam soâng Höông, ñoái dieän vôùi goø Thieân Muï beân kia soâng, teân cuõ laø goø Thoï Khöông Thöôïng Khoá, tröôùc kia coù nhaø cöûa laøm choã cho caùc trieàu ra chôi. Sau côn binh löûa bò boû pheá, ñaàu nieân hieäu Gia Long ñoåi teân laø Thoï Xöông, trong nieân hieäu Minh Maïng ñoåi teân laø Long Thoï, döïng ñình khaéc bia ghi laïi caûnh ñeïp. Naêm Töï Ñöùc thöù 28, Ñaïi Phaùp muoán xaây Toøa Khaâm söù ôû ñoù, vaâng lôøi thaùnh pheâ noùi choã aáy thuoäc ñaát caám, giao cho beà toâi Vieän Thöông Baïc baøn baïc ñình laïi), neáu thöông nhaân ngöôøi Phaùp nhaän mua neân ño mua döôùi chaân goø baáy nhieâu meùt Taây thì cho, coøn moät daûi ñaát treân goø ñaõ troàng tuøng neân giöõ laïi nhö cuõ. Veà sau Khaâm söù ñaïi thaàn cuøng Cô Maät Vieän ñaïi thaàn Leâ Trinh tôùi khaùm, thöông nhaân aáy nhaän dôøi qua moät khoaûnh ñaát phía taây, moãi beà khoaûng 100 thöôùc Taây, coøn laïi khoâng xaâm phaïm tôùi. Beà toâi Cô Maät Vieän beøn taâu leân, chuaån cho nhö lôøi xin. Naêm aáy ñeán kyø thi Hoäi. Hieäp bieän Ñaïi hoïc só sung Toång taøi Quoác Söû Quaùn Cao Xuaân Duïc daâng sôù xin ñoåi ñònh tröôøng quy (ñaïi löôïc noùi leä tröôùc nay trong tröôøng chia laøm hai vi Giaùp AÁt, ngöôøi töø Quaûng Bình trôû vaøo nam thuoäc vi Giaùp, ngöôøi töø Haø Tónh trôû ra baéc thuoäc vi AÁt. Nay xin trong tröôøng cöù troän laãn caû hai vi Giaùp AÁt, treân quyeån thi ñình vieäc ghi hai chöõ Giaùp AÁt ñeå giaáu hình tích maø laøm roõ söï coâng baèng). Sôù daâng leân, vua pheâ noùi “Nhöõng vieäc tröôøng vuï coøn khoâng ít ñieàu baát tieän, khanh ñaõ coù loøng thì neân trích neâu ra nhieàu hôn taâu leân ñeå xeùt chuaån cho thi haønh”. Xuaân Duïc laïi xin baøn theâm naêm ñieàu (Moät: quan tröôøng ra ñeà xin cho vuõ vieân giöõ chöùc Theå saùt trích laáy trong caùc saùch trình leân, do Chaùnh Phoù Chuû khaûo choïn ñònh ra ñeà ñeå laøm roõ söï coâng baèng ngay thaúng. Moät: leä tröôùc nay thi Hoäi thì Nam Baéc chia ra hai vi Giaùp AÁt, tôùi noäi tröôøng cuøng chaám, cöù quan tröôøng moät ngöôøi Nam moät ngöôøi Baéc cuøng chaám moät quyeån thì yù kieán thöôøng coù khaùc nhau, khoâng khoûi tranh caõi. Nay ñình vieäc ghi chöõ hieäu Giaùp AÁt, xin
141 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 cho caùc quan ñoàng khaûo kyù teân duyeät rieâng ñeå ñôn giaûn thuaän tieän. Moät: hai vieân Giaùm saùt trong ngoaøi tröôøng thi, luùc ñaàu ñaët ra coù chuyeân traùch, sau ñoù laïi giaûm moät ngöôøi, ñeán noãi ngöôøi coù traùch nhieäm aáy töï yù ra vaøo, tröôøng vuï vì theá bò tieát loä, khoâng khoûi bò ngöôøi ta ñoàn ñaïi. Tröø tröôøng thi Hoäi vaø tröôøng thi Höông Haø Nam ñaõ ñaët theâm, boán tröôøng Thöøa Thieân, Thanh Hoùa, Ngheä An, Bình Ñònh xin ñeàu taêng theâm moät vieân ñeå nghieâm vieäc ñeà phoøng trong ngoaøi. Moät: nhöõng quyeån thi maø Ñeà tuyeån thu giöõ, teân hoï phaûi daùn kín vaø ghi soá hieäu, tình tieát raát quan heä, xin nghieâm caám khoâng ñöôïc töï tieän ra vaøo ñeå ñeà phoøng teä ñoan mua baùn. Moät: xin nhöõng ngöôøi thi Hoäi töù tröôøng coù phaân soá hoaëc caû ba tröôøng tröôùc ñöôïc taùm phaân thì nhaát loaït cho vaøo haïng truùng caùch, khoâng caàn chia haïng truùng caùch vaø thöù truùng caùch tröôùc, ñeán luùc thi Ñình maø ñöôïc ba phaân trôû leân thì ban cho Giaùp ñeä khaùc nhau, hai phaân trôû xuoáng thì ban laø Phoù baûng. Laïi xin ñoåi goïi Phoù baûng laø AÁt Tieán só ñeå ñöôïc vinh döï. Moät: xin cho Phoù baûng ñöôïc döï yeán nhöng ngoài ôû gian khaùc, nhö theá coù phaân bieät vôùi Tieán só maø laøm roõ söï roäng raõi) ñeàu chuaån cho thi haønh (duy khoaûn ñoåi goïi Phoù baûng laø AÁt Tieán só thì chaâu pheâ “Haõy nghó theâm”). Ban thöôûng cho só töû tröôøng Toân hoïc ñeàu coù thöù baäc khaùc nhau. Luùc ñaàu Tuyeân Hoùa coâng Mieân Taùn kieâm quaûn tröôøng Toân hoïc taâu xin khaûo haïch hoïc sinh xem tieán boä theá naøo, seõ xöôùng danh phaùt thöôûng. Beøn chuaån aân caáp 400 ñoàng, choïn mua saùch Taây vaø haøng hoùa Trung Quoác, Taây Döông ñeå thöôûng caáp. Thaùng 3. Thöøa Thieân, Quaûng Trò coù baõo vaø möa ñaù, vieäc taâu leân, sai quan phuû tænh khaùm xeùt nhöõng nôi bò tai naïn theo söï thaät taâu leân. Thaân ñònh leä caàm coá coâng ñieàn coâng thoå. Leä aáy ñaõ chuaån lôøi nghò töø naêm Gia Long thöù 2 (coâng ñieàn coâng thoå khoâng ñöôïc baùn ñöùt caàm coá, neáu trong xaõ vì coù vieäc coâng quan troïng cho ngöôøi taù canh laáy tieàn laøm vieäc coâng thì cho haïn trong 3 naêm, khi heát tieàn voán tieàn laõi thì vaãn giao laïi coâng ñieàn coâng thoå aáy cho xaõ daân chia caáp. Ai quaù haïn khoâng giao bò ngöôøi ta toá caùo thì ngöôøi cho taù canh vaø ngöôøi taù canh ñeàu xöû vaøo toäi naëng, nhöõng ruoäng ñaát cho taù canh thu hoài veà baûn xaõ), nhöng gaàn ñaây haøo lyù trong daân gian cuøng nhau tö teä, ñeán luùc aáy laäp ra hoäi ñoàng nghò ñònh boå sung thaân söùc raên caám, chuaån cho sao ra thi haønh (Khoaûn 1: xaõ thoân naøo nhö tình nguyeän caàm coá cho taù canh moät khoaûnh ruoäng ñaát aét phaûi laøm ñôn treân giaáy tín chæ hai baûn trình leân phuû huyeän sôû taïi, phuû huyeän thaåm xeùt söï theå theá naøo roài ñöa baåm leân tænh ñöôøng. Tôø ñôn tín chæ aáy phaûi coù lyù dòch ñoùng trieän vaø ñoàng daân trong xaõ (neáu thieáu thì khoâng ñöôïc döôùi moät nöûa nhaân soá) ghi roõ trong ñôn vì lyù do gì maø caàm coá cho taù canh, ruoäng ñaát bao nhieâu maãu, ôû choã naøo, cho taù canh bao laâu, tieàn baïc bao nhieâu cuøng teân hoï queâ quaùn ngöôøi taù canh. Khoaûn 2: quan tænh coù quyeàn cho daân cho taù canh ñieàn thoå nhöng aét phaûi coù Coâng söù pheâ duyeät vaøo ñôn môùi ñöôïc chuaån cho thi haønh, moät baûn giao cho ngöôøi taù canh chaáp chieåu, moät baûn do phoøng coâng vaên cuûa tænh ñöôøng löu giöõ. Khoaûn 3: soá ruoäng ñaát cho taù canh khoâng ñöôïc quaù moät phaàn naêm soá ruoäng ñaát cuûa xaõ. Khoaûn 4: thôøi haïn cho taù canh khoâng ñöôïc quaù 3 naêm,
142 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 quaù haïn thì ruoäng ñaát aáy giao veà cho xaõ daân chia caáp. Khoaûn 5: nhaát ñònh phaûi cho ñaáu giaù, moãi khoaûnh khoâng ñöôïc quaù 20 maãu, moãi ngöôøi chæ ñöôïc ñaáu giaù moät khoaûnh maø thoâi, nhö theá traùnh ñöôïc vieäc haøo cöôøng trong xaõ bao chieám, ruoäng ñaát cho taù canh ñöôïc giaù cao maø daân töï coù lôïi ích. Khoaûn 6: ngöôøi ñaõ taù canh ruoäng ñaát khoâng ñöôïc ñoåi yù. Khoaûn 7: duy ngöôøi An Nam môùi ñöôïc ñaáu giaù, ngöôøi Taây vaø ngöôøi caùc nöôùc phöông Ñoâng thì caám. Khoaûn 8: ngaøy cho taù canh baét ñaàu tính töø ngaøy laäp kheá öôùc kyù teân, maõn haïn môùi ñöôïc cho taù canh tieáp. Khoaûn 9: caùc Toøa söù vaø caùc tænh ñöôøng ñeàu coù moät quyeån soå ñaêng kyù soá ruoäng ñaát maø caùc xaõ thoân cho taù canh, cuõng sao roõ xaõ thoân naøo trong ñôn ghi theá naøo ñeå deã tra xeùt. Khoaûn 10: caùc khoaûn treân ñaây coù ai khoâng tuaân theo, neáu ñôn töø kheá öôùc khoâng theå laøm baèng cöù thì ngöôøi taù canh khoâng ñöôïc khieáu naïi vì baát cöù lyù do gì, ruoäng ñaát giao veà cho xaõ daân maø lyù dòch kyù teân trong kheá öôùc ñeàu phaûi chòu phaït). Ñaët ñaøn chay ôû chuøa Thieân Muï, tuïng kinh baûy ngaøy (vì maõn tang Töø Minh Hoaøng Thaùi haäu). Baõi ñoaøn binh ôû phuû haït Tam Kyø, tænh Quaûng Nam. Tröôùc laø naêm Thaønh Thaùi thöù 12 vì daân Man quaáy nhieãu neân chuaån cho ba toång Tieân Giang, Phöôùc Lôïi, Ñöùc Hoøa ôû haït aáy choïn ngöôøi sung vaøo ñoaøn binh (moãi toång 100 ngöôøi) ñeå phoøng bò. Ñeán luùc aáy daân Man ñaõ taïm yeân oån, quan tænh vaø Truù söù tænh aáy nghó xin trieät baõi (soá ñoaøn binh aáy cho trôû veà traùng haïng chòu thueá, baét ñaàu töø naêm sau), Boä Hoä taâu leân, chuaån cho thi haønh. Caùc haït ôû Ngheä An haïn haùn ñoùi keùm (Dieãn Chaâu, Quyønh Löu, Yeân Thaønh laø naëng nhaát), quan tænh baøn xin daáy vieäc xaây döïng thay cho chaån teá, cho theo lôøi xin. Ñaët Hoäi ñoàng thöông nghò vieäc quoác chính ôû kinh (hoaïch ñònh nhöõng vieäc quan troïng nhö thueá leä ôû caùc thaønh phoá, tröng thu thueá leä ruoäng ñaát nhaân ñinh, laäp theâm thaønh phoá, laäp kho döï tröõ trong ngaân saùch caùc tænh, chaâm chöôùc quy ñònh tröng khaån ruoäng ñaát, ño khaùm ruoäng ñaát, döï phoøng maát muøa, döï phoøng giöõ gìn caây goã treân röøng, boå sung lính taäp khoá xanh). Sai Hieäp bieän Ñaïi hoïc só laõnh Thöôïng thö Boä Laïi sung Cô Maät Vieän ñaïi thaàn Tröông Nhö Cöông, Thöôïng thö Boä Coâng sung Cô Maät Vieän ñaïi thaàn Nguyeãn Höõu Baøi hoäi ñoàng vôùi quan Ñaïi Phaùp (töø Giaùm ñoác Ñoâ Phi Ninh(8) trôû xuoáng 8 ngöôøi) nghó baøn (luùc aáy Khaâm söù ñaïi thaàn Leùvecque chieåu theo caùc khoaûn nghò ñònh ngaøy 23/2/1899 vaø xeùt tình hình hieän taïi caàn nghò ñònh boå sung neân hoïp baøn). Muøa haï, thaùng 4. Ñaët laïi Hoäi ñoàng tu chænh hoïc quy, sai Thöôïng thö Boä Leã Leâ Trinh, Toång taøi Quoác Söû Quaùn Cao Xuaân Duïc, Toång ñoác Nam-Ngaõi Vöông Duy Trinh, Teá töûu Quoác Töû Giaùm Traàn Ñình Phong sung laøm hoäi vieân (laáy ngaøy 25/5 Taây lòch töùc ngaøy 14 thaùng aáy Nam lòch môû hoäi nghò ôû phoøng Taøng thö Toøa Khaâm söù). Chuaån cho môû roäng theâm hoïc quy tröôøng Baùch coâng. Luùc ñaàu Khaâm söù ñaïi thaàn Leùvecque baøn noùi tröôøng Baùch coâng luùc ñaàu chæ laäp ra ñeå chuyeân daïy kyõ ngheä, ñeán nay tröôøng aáy trôû thaønh moät sôû öùng dòch, tuy nhöõng ngöôøi
143 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 coù tay ngheà cuõng coù theå laøm vieäc maùy moùc nhöng hieän nay xe löûa taøu maùy cuøng caùc xöôûng maùy moùc caøng ngaøy caøng nhieàu, nghó neân tu chænh môû roäng, daïy theâm kyõ ngheä baùch coâng ñeå veà sau gioûi ngheà chuyeån ñi nôi khaùc daïy khaép cho quoác daân, nghó cuõng coù ích. Beøn sai Thöôïng thö Boä Coâng sung Cô Maät Vieän ñaïi thaàn Nguyeãn Höõu Baøi sung laøm hoäi vieân hoäi ñoàng vôùi Khaâm söù ñaïi thaàn vaø caùc quan Phaùp baøn baïc tieán haønh. Quan tænh Quaûng Nam baùo veà tình hình beänh taät (daân gian nhieàu ngöôøi phaùt beänh thöông haøn, veà sau sinh ra soát reùt, hoaëc beänh naëng hoaëc cheát, ôû Queá Sôn, Thaêng Bình laø naëng nhaát, Ñieän Baøn, Duy Chaâu, Tam Kyø, Hoøa Vang ñôõ hôn). Chuaån trích tieàn mua thuoác (kyù ninh)(9) chia caáp cho. Baét ñaàu ñaët maùy daãn nöôùc quanh thaønh ôû kinh. Tröôùc laø thaùng 3 naêm Thaønh Thaùi thöù 15, Khaâm söù ñaïi thaàn tröôùc laø Auvergne(10) baøn noùi treân suoái nöôùc noùng ñaàu nguoàn soâng Höông coù moät khe nöôùc, theá nöôùc raát xieát, neân ñaët ôû ñoù moät maùy ñieän duøng baùnh xe daãn nöôùc tôùi trong ngoaøi kinh thaønh, nhaân daân laáy ñoù aên uoáng ñeå ñöôïc saïch seõ, döï truø tôùi 600.000 ñoàng, do ngaân saùch baûo hoä gaùnh vaùc moät nöûa, baûn quoác neân chòu moät nöûa, sau ñoù neáu caàn boå sung bao nhieâu thì do baûo hoä nhaän laøm, ñaõ chuaån cho sao ra thi haønh. Sau ñoù vì Boä Thuoäc ñòa cuûa Ñaïi Phaùp phuùc ñaùp hoûi vay chöa ñuû, vieäc phaûi ngöøng laïi giöõa chöøng. Ñeán luùc aáy Khaâm söù ñaïi thaàn Leùvecque laïi phaùi quan Ñoác coâng khaùm xeùt truø tính, ñaõ qua Toaøn quyeàn ñaïi thaàn vaø quan sung Ñoác coâng Nha Ñoác coâng Ñoâng Döông duyeät, Boä Thuoäc ñòa chuaån cho thi haønh, beøn cho ñaáu giaù, baét ñaàu xaây döïng ngay trong naêm. Nhöng naïo veùt ñöôøng soâng coâng trình to lôùn, caàn gôûi mua caùc haïng maùy moùc, khoaûng 10 thaùng hoaëc 18 thaùng môùi coù theå hoaøn thaønh, naêm tröôùc baøn goùp 300.000 ñoàng, nay neân trích ra ñeä giao. Baøn ñònh xong (ngaøy 21/5/1907 Taây lòch hoäi thöông, Khaâm söù ñaïi thaàn baøn giao caùc ñieàu khoaûn laáy nöôùc caáp cho thaønh phoá thuoäc veà vieäc veä sinh phaûi laøm, ngöôøi Nam ñöôïc höôûng lôïi nhieàu. Laïi chieåu hoäi thöông ngaøy 3 thaùng 3 naêm Thaønh Thaùi thöù 15 töùc ngaøy 31/3/1903 Taây lòch ñaõ ñònh giao 300.000 ñoàng cuûa An Nam ñeå tieän cho Coâng cuïc lieäu bieän vieäc aáy chi bieän, nay baøn ñònh), do Cô Maät Vieän taâu leân chuaån cho thi haønh. Chuaån thay ñoåi saùp nhaäp caùc xaõ thoân ôû Quaûng Nam, Quaûng Trò, Thanh Hoùa ñeå tieän cho daân (Tænh Quaûng Nam 2 xaõ Saøi Taân, Bình An ñeàu saùp nhaäp vaøo phuû Tam Kyø, thoân An Myõ, phuû Thaêng Bình khoâng coù ruoäng ñaát, chæ coù 1 traùng ñinh saùp nhaäp vaøo xaõ Ñoâng Myõ, phöôøng môùi Töù Chaùnh laäp laïi ôû huyeän Ñaïi Loäc saùp nhaäp vaøo toång Ña Hoøa Thöôïng, phuû Ñieän Baøn. Tænh Quaûng Trò laäp rieâng phöôøng Taân Traø thuoäc phuû Haûi Laêng, phöôøng aáy voán ôû xöù Ba Loøng(11) xaõ Traø Trì, ñinh soá 26 ngöôøi, ruoäng ñaát 64 maãu, caùch xaõ Traø Trì hôi xa neân laäp rieâng. Laïi chuaån cho phöôøng Sôn Laâm thuoäc phuû Cam Loä nhaän tröng ruoäng ñaát ôû xöù Ba Laêng, phöôøng An Thaùi Thöôïng. Tænh Thanh Hoùa xaõ Löõ Haï thuoäc huyeän Caåm Thuûy saùp nhaäp vaøo xaõ Phuù Moân, xaõ Phuø Löu saùp nhaäp vaøo xaõ Traïi Haø, ba thoân Boâng,(12) Noã, Nham xaõ Ngoïc Sôn thuoäc phuû Quaûng Hoùa voán tröôùc cuøng soå ñinh ñieàn, gaàn ñaây bò ñieâu haùo, hai thoân Boâng, Noã chuaån hôïp laøm thoân Boâng Noã, thoân Nham chuaån cho laøm moät thoân rieâng).
144 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Thaùng 5. Naêm aáy thi Hoäi ñaõ xong (Chuû khaûo laø Tham tri Boä Hoä Traàn Ñaïo Tieàm, Phoù Chuû khaûo laø laõnh Ñoác hoïc Thanh Hoùa Ñaøm Khieâm, Tri coáng cöû laø Lang trung Boä Hoä Ñaøo Phan Duaân, laáy 4 ngöôøi haïng truùng caùch, 7 ngöôøi haïng thöù truùng caùch cuøng Ñoã Vaên Toaïi thöù truùng caùch khoa Giaùp Thìn, Phan Duy Phoå thöù truùng caùch khoa AÁt Muøi ñeàu ñöôïc vaøo thi Ñieän), laáy ngaøy 8 thaùng aáy vaøo thi Ñieän (Hieäp bieän Ñaïi hoïc só sung Toång taøi Quoác Söû Quaùn Cao Xuaân Duïc, laõnh Thöôïng thö Boä Hoä Huyønh Coân sung Ñoäc quyeån, laõnh Tham tri Boä Hình Buøi Xuaân Huyeân, Tham bieän Caùc vuï Taï Haøm sung Duyeät(13) quyeån), ban cho 4 ngöôøi Nguyeãn Duy Phieân, Leâ Hoaøn, Nguyeãn Khaéc Nieâm, Nguyeãn Ñöùc Lyù laø Ñeä nhò giaùp Tieán só, 3 ngöôøi boïn Traàn Ñình Tuaán(14) (veà sau gaëp toân huùy neân ñoåi laø Chu) laø Ñeä tam giaùp Tieán só, 6 ngöôøi Phoù baûng. Ñeán khi daãn kieán vua ñeàu nhaát nhaát hoûi han, laïi aân töù cho caùc Tieán só chia nhau leân hai chieác xe hôi(15) daïo chôi ngoaøi thaønh, ngöï giaù ra Phuù Vaên Laâu ra ñeà laøm thô (Phuù ñaéc “Thaûn ñoà trì khinh xa” (Ñöôøng baèng ruoåi xe nheï) moät baøi thaát ngoân luaät laáy chöõ “phi” (bay) laøm vaàn, laïi saéc noùi roõ ñaây khoâng phaûi laø khaûo haïch tröôùc maët, chæ laø muoán ghi laïi vieäc hay, moïi ngöôøi neân laäp töùc öùng cheá tieán laõm, moãi ngöôøi ñeàu vieát moät baøi truyeàn laøm vaät gia baûo). Khoa aáy laáy tôùi 4 Ñeä nhò giaùp Tieán só, laïi chuaån cho caùc Tieán só leân xe hôi daïo chôi phoá phöôøng, ñöông thôøi cho laø vieäc vinh döï hieám coù. Chuaån cho Thöôïng thö Boä Binh sung Cô Maät Vieän ñaïi thaàn Phaïm Xöùng thaêng haøm Hieäp bieän Ñaïi hoïc só trí só, laáy Thöôïng thö Boä Coâng sung Cô Maät Vieän ñaïi thaàn Nguyeãn Höõu Baøi chöôûng quaûn söï vuï Boä Binh. Hoøa Thònh quaän vöông Mieân Tuaán cheát. Quaän vöông laø ngöôøi chí thaân trong ñeá thaát, di laõo saùu trieàu, meâ saùch hieáu hoïc, giöõ loøng ñaïm baïc, naêm aáy 81 tuoåi beänh cheát. Chuaån truy taëng laø Hoøa Thònh vöông, laïi caáp theâm tieàn (300 ñoàng) sung vaøo vieäc choân caát. Thaùi töû Thieáu baûo Ñoâng Caùc Ñaïi hoïc só Traàn Löu Hueä cheát. Hueä laø ñaïi vieân kyø cöïu, ñaàu tieân giöõ chöùc trong kinh, traûi sung Baéc Kyø Kinh löôïc ñaïi söù, raát coù coâng lao, naêm tröôùc vì giaø yeáu xin höu trí, ñeán luùc aáy cheát, sai quan ban teá nhö leä. Toång ñoác Quaûng Nam Vöông Duy Trinh tö noùi Toøa söù doø xeùt ñöôïc ngöôøi cuûa Hôïp thöông coâng ty caäy quyeàn chöùc khoa muïc thöôøng tôùi nhöõng nhaø giaøu ôû caùc xaõ thoân döôùi haït ñoøi hoûi tieàn baïc, khoâng chòu naïp thueá vaø caûn trôû ngöôøi khaùc naïp thueá, haøo lyù caùc xaõ thoân sôï theá löïc döõ tôïn khoâng daùm thu ñoøi, thaäm chí coøn xuaát tieàn naïp thay, tieàn thueá khoâng theå thu ñuû ñeàu do boïn aáy laøm caøn, teä ñoan nhö theá khoâng theå khoâng tröø dieät. Hieän ñaõ söùc naõ baét Hoäi chuû laø Bang bieän Nguyeãn Ñình Taùn giaûi leân tænh tra xeùt xöû toäi, coøn Kyù thaát Tuù Vó troán nuùp ñang sai tìm baét cuõng seõ giaûi veà tra xeùt xöû toäi. Cô Maät Vieän taâu leân, chuaån cho sao ra thi haønh. Thaùng 6. Thaân roõ leä Lyù tröôûng ñoùng trieän xaùc nhaän ñôn töø. Luùc ñaàu Toøa Hoä chính dòch giao ñieän vaên cuûa Coâng söù ñaïo Ninh Thuaän noùi Lyù tröôûng theo leä khoâng cho pheùp ñoùng trieän xaùc nhaän ñôn töø maø ñoøi hoûi laáy tieàn, neân tröø boû thoùi teä aáy ñeå traùnh vieäc khieáu kieän. Boä Hoä taâu leân xin thaân roõ leä tröôùc nay (thaùng 6 naêm Thaønh Thaùi thöù 16, Cô Maät Vieän baøn chieåu leä nhaân
145 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 daân ôû phuû haït Thöøa Thieân tröng mua hoaëc caàm coá nhaø cöûa ruoäng ñaát cuøng caùc giaáy tôø nhö di chuùc thì Lyù tröôûng ñoùng trieän xaùc nhaän, töø 500 quan trôû xuoáng cöù moãi 100 quan chuaån cho Lyù tröôûng thu tieàn leä phí 2 quan, töø 600 quan trôû leân chuaån chieát giaûm moät nöûa, moãi 100 quan chuaån cho thu tieàn leä phí 1 quan, neáu ai laøm traùi thì chieåu luaät Laøm traùi leä xöû trò. Tôùi nhö caùc ñôn töø kieän tuïng cuûa nhaân daân thì khoâng caàn Lyù tröôûng ñoùng trieän xaùc nhaän) thoâng tö hieåu söùc cho bieát maø tuaân theo ñeå traùnh noãi khoå cho daân, chuaån cho sao ra thi haønh. Hieäp bieän Ñaïi hoïc só Vinh Quang töû höu trí Ñaøo Taán xin nhaän moät khoaûnh vuïng coâng (khoaûng moät hai traêm maãu) ôû hai thoân Xuaân Quang, Phuù Hoøa huyeän Tuy Phöôùc (tænh Bình Ñònh) uûy cho con ñaép ñeâ khai khaån thaønh ruoäng (haïn trong hai naêm thaønh ruoäng chòu thueá, nhöng trích ba phaàn möôøi giao cho hai thoân aáy, coøn baûy phaàn cho laøm ruoäng tö). Boä Hoä taâu leân xin chuaån, cho nhö lôøi xin. Chôï Sö Loã (thuoäc huyeän Phuù Loäc) phuû Thöøa Thieân bò hoûa hoaïn (chaùy lan ra ñình mieáu chôï quaùn vaø nhaø daân 66 hoä), chuaån trích tieàn trôï caáp cho. Muøa thu, thaùng 7. Ngaøy Bính Tuaát (ngaøy 20) vua nhöôøng ngoâi laïi cho hoaøng töû thöù naêm Vónh San, töùc Pheá ñeá Duy Taân. Luùc ñaàu vua nhoû tuoåi leân ngoâi, treân coù ba cung(16) daïy baûo, döôùi coù caùc beà toâi phuï baät, ngoaøi coù Ñaïi Phaùp baûo hoä giuùp ñôõ, vieäc noäi trò ngoaïi giao luùc vöøa coi chính söï rôõ raøng coù theå ghi nhaän. Ñeán khi lôùn tuoåi ba cung khuaát giaù, chæ lo chôi bôøi, keû nònh hoùt ñöôïc tin duøng, ngöôøi can giaùn khoâng ñöôïc nghe lôøi noùi thaúng, trong trieàu chia reõ, ngoaïi giao truïc traëc. Khaâm söù ñaïi thaàn Leùvecque baøn noùi vua bò taâm beänh nghó neân tónh döôõng, tôùi nhö vieäc chính söï thì neân ñaët Phuû Phuï chính ñeå nhieáp quoác chính, nghó laáy Hieäp bieän Ñaïi hoïc só sung Cô Maät Vieän ñaïi thaàn Tröông Nhö Cöông laøm Phuû tröôûng, Khaâm söù ñaïi thaàn baûo hoä kieåm soaùt chieáu coá, phaøm moïi vieäc ñeàu do Phuû tröôûng Phuû Phuï chính nghó bieän, laïi gôûi thö trình Toaøn quyeàn ñaïi thaàn keøm vôùi thö cuûa ñình thaàn Nam trieàu ñeä ñaït. Ñeán luùc aáy Toaøn quyeàn ñaïi thaàn Beau(17) nhaän ñöôïc ñieän vaên cuûa trieàu ñình Phaùp (ñieän vaên noùi caùc khoaûn thö cuûa ñình thaàn Phaàn cuoái saéc thö thoaùi vò cuûa vua Thaønh Thaùi Nam trieàu nghó xin ñaõ duyeät trong Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, baøn, veà khoaûn quoác vöông thì Ñeä luïc kyû phuï bieân, quyeån 19.
146 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 trieàu ñình Phaùp nghó thu laïi quyeàn haønh, coù laáy hoaøng töû thay giöõ ngoâi vua cuõng phaûi ñaët Phuû Phuï chính ñeå giuùp ñôõ) beøn vaøo Ñaïi Noäi yeát kieán xin saéc thö. Yeát kieán xong tôùi döï hoäi thöông, ñöa saéc thö cho ñaïi thaàn Tröông Nhö Cöông tuyeân ñoïc (Saéc noùi “Traãm laáy ñöùc baïc keá thöøa ñaïi thoáng möôøi chín naêm nay, ngoaøi nhôø Ñaïi Phaùp giuùp ñôõ, trong coù beà toâi phuï baät taøi gioûi khuoâng phuø neân coù ngaøy nay. Nay muoán nhöôøng ngoâi cho hoaøng töû, giao cho Toân nhaân ñình thaàn trình yù aáy vôùi Toaøn quyeàn ñaïi thaàn xeùt nghó theá naøo cho ñöôïc hôïp theå, laäp töùc taâu leân. Thaønh Thaùi ngöï buùt:(18) Caùc hoaøng töû coù taát caû möôøi hai ngöôøi cho trình vôùi quyù Toaøn quyeàn ñaïi thaàn choïn moät ngöôøi sung vaøo, ñaây laø chuyeän lieân quan tôùi vieäc lôùn xaõ taéc, traãm khoâng daùm rieâng tö”). Laïi baøn vôùi Toân nhaân Phuï chính tuaân theo saéc thö tra cöùu theå cheá nghi thöùc truyeàn ngoâi ôû nöôùc Nam tröôùc nay ñeå baøn nghó (Luùc aáy ñaïi thaàn Phuû tröôûng noùi “Giaûi quyeát vieäc ñoái xöû xong môùi neân baøn tôùi chieáu nhöôøng ngoâi”. Toaøn quyeàn ñaïi thaàn traû lôøi noùi neân baøn veà nghi thöùc nhöôøng ngoâi tröôùc, tôùi nhö ñoái xöû vôùi vua theá naøo seõ coù lôøi baøn rieâng, laïi noùi coù neân môøi möôøi hai hoaøng töû tôùi ñaây tuøy yù Phuû Phuï chính choïn khoâng. Ñaïi thaàn Phuû tröôûng ñaùp noùi “Bieát con khoâng ai baèng cha, xin quyù ñaïi thaàn trôû vaøo Ñaïi Noäi taâu xin vua daãn caùc hoaøng töû ra cho quyù ñaïi thaàn choïn löïa quyeát ñònh, chöù neáu ñeå beà toâi choïn vua thì khoâng hôïp vôùi leã”), nghò ñònh chuaån cho thi haønh. Beøn ban chieáu nhöôøng ngoâi noùi “Vua laø chuû teå cuûa trôøi ñaát thaàn ngöôøi, ngoâi vò raát troïng. Traãm laáy ñöùc baïc keá thöøa ñaïi thoáng möôøi chín naêm nay, nhôø coù Ñaïi Phaùp giuùp ñôõ cuøng beà toâi phuï baät taøi gioûi khuoâng phuø neân coù ngaøy nay. Nhöng lo nghó chaát chöùa thaønh beänh, thaät khoù kham noåi. Vieäc nhöôøng ngoâi thì nöôùc Vieät ta thôøi Traàn, Leâ cuõng töøng laøm qua, ñaõ baøn vôùi quyù Toaøn quyeàn ñaïi thaàn choïn ñöôïc hoaøng töû thöù naêm Vónh San ñaùng nhöôøng ngoâi cho ñeå thöøa keá toân mieáu xaõ taéc, khoâng phaûi laø daùm rieâng tö. Traãm seõ lui veà ôû trong bieät ñieän ñeå tónh döôõng. Tôùi nhö nhöõng vieäc caàn laøm thì giao cho Toân nhaân ñình thaàn baøn trình vôùi quyù Toaøn quyeàn ñaïi thaàn nghó bieän, boá caùo cho trong ngoaøi ñeàu bieát. Kính thay!”. Thaùng 3/2011 CTT CHUÙ THÍCH (1) Nguyeân baûn vieát laø “Leâ Vieát”, töùc Fernand Ernest Leùvecque. Nhaân vaät naøy giöõ chöùc Khaâm söù Trung Kyø (Reùsident supeùrieur de l’Annam) töø 1906 ñeán 1908. Ñoàng: nguyeân baûn cheùp laø “nguyeân” hay “ngaân nguyeân”, töùc Ñoàng baïc Ngoaïi thöông (Piastre (2) de Commerce) do Ngaân haøng Ñoâng Döông phaùt haønh vaøo caùc naêm 1879, 1885, naëng 27,215gr vôùi haøm löôïng baïc 0,900, coù ñôn vò cô baûn laø piastre, moãi piastre goàm 100 cent hay centime töùc sou. Trong baûn dòch naøy chuùng toâi nhaát loaït dòch “ngaân nguyeân” hay “nguyeân” laø ñoàng ñeå phaân bieät vôùi heä thoáng tieàn teä cuûa nhaø Nguyeãn goàm caùc ñôn vò quan, maïch, tieàn. Nguõ hoaïn: nghóa ñen laø naêm moái lo, laø thuaät ngöõ cuûa giôùi phong thuûy ngaøy xöa, theo ñoù tìm (3) ñaát ñaët moä phaûi traùnh khu ñaát naøo ngaøy sau seõ laøm ñöôøng ñi, laøm thaønh quaùch, laøm ao hoà keânh möông, bò ngöôøi quyeàn quyù chieám cöù, bò duøng laøm ñaát canh taùc. (4) Nguyeân baûn vieát laø “Boà Keâ”, ñoïc theo aâm Noâm laø “Boà Gheø”. Leã Chaùnh Trung: töùc leã Quoác khaùnh nöôùc Phaùp (ngaøy 14/ 7 döông lòch). (5) Nguyeân baûn vieát laø “mao”, töùc moät loái vieát tuïc töï cuûa chöõ “haøo”. Theo Quoác teä ñieàu leä cuûa nhaø (6) Thanh thì thôøi Thanh ôû Trung Hoa coù ba loaïi tieàn baèng baïc, ñoàng vaø keõm, ñeàu laáy baïc laøm chuaån, ñoåi ngang ñöôïc 6 tieàn 4 phaân 8 ly baïc roøng goïi laø moät “vieân” (töùc “nguyeân”), trong ñoù
147 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 “ngaân vieân” (tieàn baèng baïc) coù boán haïng: moät vieân, nöûa vieân, hai giaùc vaø moät giaùc, cöù moät “ngaân vieân” aên möôøi “ngaân giaùc”. Haïng moät giaùc coøn goïi laø “tieåu ngaân vieân”, tuïc goïi laø “haøo töû”. Ñoàng ngaân vieân naøy du nhaäp qua Vieät Nam töø cuoái theá kyû XVIII cuøng vôùi caùc teân goïi noùi treân, nhöng ôû phía Nam tieáp xuùc tröïc tieáp qua khaåu ngöõ cuûa ngöôøi Hoa nhieàu hôn neân ñoïc “giaùc” theo aâm Hoa Haùn gioïng Quaûng Ñoâng laø “caéc”, ôû phía Baéc coù leõ tieáp xuùc qua vaên baûn vieát tay nhieàu hôn neân ñoïc laø “haøo” vaø vieát vôùi chöõ “mao”, ñeàu coù yù nghóa laø moät phaàn möôøi cuûa moät ñoàng (baïc). Heä thoáng ñoàng baïc Ñoâng Döông cuûa Phaùp ôû Vieät Nam cuoái theá kyû XIX trôû ñi ñaõ ñöôïc ñònh danh theo heä thoáng teân goïi naøy. (7) Nguyeân baûn cheùp laø Chöû khoâi loâ xöù. (8) Nguyeân baûn vieát laø “Ñoâ Phi Ninh”, chuùng toâi chöa tìm ñöôïc nguyeân danh baèng tieáng Phaùp. (9) Nguyeân baûn vieát laø “ky ninh”, laø phieân aâm Việt Haùn cuûa töø Phaùp “Quinine”, ñaây dòch theo caùch goïi phoå bieán cuûa ngöôøi Vieät Nam. (10) Nguyeân baûn vieát laø “OÂ Ve Giô” (coù choã vieát laø “OÂ Ve” nhöng cuõng laø moät ngöôøi), töùc Jean Calixte Alexis Auvergne. Nhaân vaät naøy giöõ chöùc Quyeàn Khaâm söù Trung Kyø töø 1897 ñeán thaùng 3/1898, sau ñoù laïi giöõ chöùc Khaâm söù Trung Kyø töø 9/5/1901 ñeán 1904. (11), (12) Nguyeân baûn vieát baèng chöõ Noâm. (13) Nguyeân baûn cheùp laø “caùc” (gaùc), laø laàm töø “duyeät”, ôû ñaây ñính chính laïi nhö treân. (14) Nguyeân baûn vieát chöõ naøy thieáu boä nhaät (vì kieâng huùy vua Khaûi Ñònh). (15) Nguyeân baûn cheùp laø “ñieän khí cô xa” (xe maùy hôi ñieän). (16) Ba cung: ñaây chæ baø Nghi Thieân Chöông Hoaøng haäu Phaïm Thò Haèng (vôï vua Thieäu Trò, töùc baø Töø Duõ, maát naêm 1901) ôû cung Gia Thoï, baø Leä Thieân Anh Hoaøng haäu Vuõ Thò Duyeân (vôï vua Töï Ñöùc, maát naêm 1902) ôû cung Tröôøng Ninh vaø baø Töø Minh Hueä Hoaøng haäu Phan Thò Ñieàu (vôï vua Duïc Ñöùc, meï vua Thaønh Thaùi, maát naêm 1906) ôû cung Töø Nghi. (17) Nguyeân baûn vieát laø “Boâ”, töùc Jean Baptiste Paul Beau. Nhaân vaät naøy giöõ chöùc Toaøn quyeàn Ñoâng Döông töø thaùng 10/1902 ñeán thaùng 2/1907 (18) Nguyeân baûn cheùp nhö treân, coù leõ coù yù nhaán maïnh ñoaïn naøy môùi laø thuû buùt cuûa vua Thaønh Thaùi, coøn phaàn treân saéc thö laø ñöôïc ngöôøi Phaùp cho soaïn saün ñeå eùp vua kyù teân vaøo maø thoâi. TOÙM TAÉT Sau Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Ñeä luïc kyû vieát veà ñôøi vua Ñoàng Khaùnh, Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn coøn kòp bieân soaïn theâm hai boä Thöïc luïc nöõa laø Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Ñeä luïc kyû phuï bieân vieát veà hai ñôøi vua Thaønh Thaùi, Duy Taân vaø Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Ñeä thaát kyû vieát veà ñôøi vua Khaûi Ñònh. Hai boä söû naøy chæ coù baûn cheùp tay chöõ Haùn hieän ñöôïc löu giöõ ôû Phaùp, chöa ñöôïc phieân dòch neân ít ngöôøi bieát tôùi. Vì vaäy, vieäc dòch thuaät, chuù giaûi vaø xuaát baûn hai boä söû naøy laø ñieàu raát caàn thieát, ñaùp öùng nhu caàu tham khaûo khoâng chæ cuûa hoïc giôùi maø coøn cho caû xaõ hoäi hieän nay. Baøi vieát giôùi thieäu baûn dòch toaøn vaên quyeån 19 cuûa boäâ Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, Ñeä luïc kyû phuï bieân (taát caû goàm 29 quyeån), vôùi nhieàu chi tieát söû lieäu coù giaù trò lieân quan ñeán tình hình Trung Kyø vaøo cuoái ñôøi vua Thaønh Thaùi. ABSTRACT THE ANNALS OF THE ÑAÏI NAM [THE MAIN PART], THE SIXTH REIGN, SUPPLEMENTAL VOLUME NO.19 After completing the Main Part of the Annals of the Ñaïi Nam, the Sixth Reign written about Emperor Ñoàng Khaùnh, the National historiographers’ office of the Nguyeãn dynasty continued to compile two more Annals, which are the Annals of Ñaïi Nam [the Main Part], the Sixth Reign, Supplemental Volumes (comprising 29 volumes) written about Emperors Thaønh Thaùi and Duy Taân, and the Annals of Ñaïi Nam [the Main Part], the Seven Reign about Emperor Khaûi Ñònh. These two Annals, which are Haùn script handwritings, are kept in France and rarely known because they haven’t been translated yet. Thus, the work of translating, annotating and publishing them is necessary to meet the reference demand of both academic circles and the society. The article introduces the whole translation of the Annals of Ñaïi Nam [the Main Part], the Sixth Reign, Supplemental Volume No.19 containing a lot of valuable historical documents related to the situation of Trung Kyø (Annam) in the last years of the reign of Emperor Thaønh Thaùi.