Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐÔI ĐIỀU VỀ MINH VĂN TRÊN GỐM SỨ (Tiếp theo) "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:23

Thêm vào BST

Báo xấu

80
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong phần 1 của chuyên khảo này (Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển số 5 (70) và số 6 (71). 2008), các tác giả đã phân loại minh văn trên gốm sứ Việt Nam theo nội dung và hình thức trình bày, trong khi sản xuất và sau khi sản xuất, phân tích về thư pháp và tả tự pháp của minh văn. Từ nghiên cứu hồi cố trong thực tế Việt Nam, các tác giả nhìn một món đồ gốm như là sản phẩm của một lò gốm chứ không chỉ là của một người viết minh...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐÔI ĐIỀU VỀ MINH VĂN TRÊN GỐM SỨ (Tiếp theo) "

71 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 ÑOÂI ÑIEÀU VEÀ MINH VAÊN TREÂN GOÁM SÖÙ (Tieáp theo) Nguyễn Quảng Minh, Nguyễn Mộng Hưng* LTS: Trong phaàn 1 cuûa chuyeân khaûo naøy (Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 5 (70) vaø soá 6 (71). 2008), caùc taùc giaû ñaõ phaân loaïi minh vaên treân goám söù Vieät Nam theo noäi dung vaø hình thöùc trình baøy, trong khi saûn xuaát vaø sau khi saûn xuaát, phaân tích veà thö phaùp vaø taû töï phaùp cuûa minh vaên. Töø nghieân cöùu hoài coá trong thöïc teá Vieät Nam, caùc taùc giaû nhìn moät moùn ñoà goám nhö laø saûn phaåm cuûa moät loø goám chöù khoâng chæ laø cuûa moät ngöôøi vieát minh vaên. Khaùc vôùi nöôùc ngoaøi, ôû Vieät Nam chính ngöôøi thôï goám vieát minh vaên, rieâng treân ñoà söù men lam Hueá, coù theå caùc nhaø Nho vieát minh vaên. Caùc taùc giaû cuõng ñeà nghò moät trình töï coâng vieäc ñeå giaûi thích vaø ñaùnh giaù minh vaên, trong ñoù chuù yù ñaëc bieät ñeán vieäc phaân bieät giöõa khaùch quan vaø chuû quan... Phaàn 2: MOÄT VAØI MINH VAÊN ÑAÙNG CHUÙ YÙ Ngaém nghía, ngaâm nga, thöôûng thöùc minh vaên treân goám söù, nhaát laø treân nhöõng ñoà söù men lam Hueá laø moät thuù tieâu khieån tao nhaõ xöa vaø nay cuûa nhieàu ngöôøi duøng ñoà Taøu vaø chôi coå ngoaïn. Thuù naøy xuaát hieän coù theå ñoàng thôøi (hoaëc chaäm hôn chuùt ít) vôùi nhöõng ñoà söù kyù kieåu, töùc laø khoaûng cuoái theá kyû 18. Giôùi nghieân cöùu veà goám söù Vieät Nam chuù yù ñeán minh vaên chaäm hôn nhieàu, chæ töø giöõa nhöõng naêm 1930 trôû ñi. Soá ngöôøi quan taâm cuõng khoâng nhieàu vaø hoï cuõng khoâng quan taâm lieân tuïc, khoâng coi ñaây laø moät ñeà taøi/lónh vöïc ñaùng chuù yù. Duø vaäy, vaãn coù nhöõng cuoäc tranh luaän dai daúng, nhaát laø quanh 13 chöõ Nho treân loï söù Topkapi. Trong phaàn naøy chuùng toâi coá gaéng trình baøy moät vaøi minh vaên tieâu bieåu. Veà moãi minh vaên, phaàn trình baøy, moâ taû khaùch quan (hoaëc cuûa caùc taùc giaû khaùc) seõ ñöôïc taùch khoûi phaàn nhaän xeùt, ñaùnh giaù chuû quan cuûa ngöôøi vieát. Tuy nhieân khoâng phaûi luùc naøo vaø ôû ñaâu cuõng ñaït ñöôïc yù nguyeän ñoù. I. Minh vaên sôùm nhaát treân ñoà goám Trong söu taäp cuûa Cleùment Huet taïi caùc Baûo taøng Hoaøng gia Bæ veà ngheä thuaät vaø lòch söû - Museùes royaux d’Art et d’Histoire/Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussels, Belgium coù moät bình goám nhoû, traùng men vaøng nhaït xæn vôùi moät doøng 11 chöõ vieát theo haøng doïc. Ñaây laø moät laïc khoaûn, vieát (khaéc) baèng buùt (que) nhoïn tröôùc khi traùng men vaøng nhaït. Ñoïc ñöôïc, töø treân xuoáng döôùi: 建和三年闰月廿日李氏作 kieán hoøa tam nieân nhuaän nguyeät traáp nhaät lyù thò taùc. Dieãn dòch sang tieáng Vieät hieän nay vaø theo caùch vieát hieän ñaïi laø “Naêm Kieán Hoøa thöù ba, thaùng nhuaän, ngaøy hai möôi, [ngöôøi] hoï Lyù laøm.” Minh vaên vieát theo kieåu Thaønh phoá Hoà Chí Minh. ∗
72 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Taân leä,(1) daïng phoàn theå (ñaày ñuû, cuõng goïi laø vieát phöùc); rieâng chöõ nieân vieát theo coå theå vaø chöõ 廿 (traáp) laø vieát gheùp töø hai chöõ 二十 nhò thaäp, chöõ 闰 nhuaän vieát reû (giaûn theå), daïng phoàn theå cuûa chöõ naøy laø 閏. Kieán Hoøa laø nieân hieäu cuûa vua Hoaøn Ñeá nhaø Ñoâng Haùn (coøn goïi laø nhaø Haäu Haùn, 25-220 sau CN). Mieáu hieäu cuûa oâng vua thöù 11 naøy laø Löu Chí, vì vaäy trong Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (in laïi 1983: 149) goïi laø Haùn Hoaøn Ñeá Chí, oâng trò vì töø naêm 147 ñeán naêm 168 sau CN. Kieán Hoøa laø nieân hieäu ñaàu tieân cuûa trieàu oâng vaø chæ ñöôïc duøng trong ba naêm töø 147 ñeán 149. Naêm 149 laø naêm Kyû Söûu vaø ñuùng coù nhuaän vaøo thaùng Ba; ngaøy 20 laø ngaøy Kyû Maõo. Nhö vaäy loï naøy ñöôïc laøm xong vaøo ngaøy 20 thaùng (Ba) nhuaän, naêm Kieán Hoøa thöù ba (naêm Kyû Söûu; ñoåi ra döông lòch, laø ngaøy thöù tö 15 thaùng 5 naêm 149 sau CN).(2) Luùc ñoù nöôùc ta ñang bò Baéc thuoäc laàn thöù hai vaø bò coi nhö moät quaän huyeän cuûa Trung Quoác vôùi teân goïi laø Giao Chæ quaän neân phaûi duøng nieân hieäu cuûa vua Trung Quoác. Ba chöõ cuoái cuøng cuûa minh vaên cho bieát “[ngöôøi] hoï Lyù laøm”. Neáu hieåu thôï goám laø ngöôøi laøm ñoà goám thì ñaây laø ngöôøi thôï goám ñaàu tieân ta bieát hoï. Ngöôøi hoï Lyù laøm caùi bình ñoù vaø coù leõ cuõng anh ta vieát minh vaên treân bình. Chuùng ta khoâng bieát ñoù laø ñaøn oâng hay ñaøn baø nhöng qua neùt chöõ cöùng caùp, gaãy goïn, chuùng toâi ñoaùn ñoù laø ñaøn oâng vaø xa hôn nöõa, coù theå goïi laø oâng thôï goám hoï Lyù. Truyeàn thoáng “ngöôøi laøm töï vieát minh vaên” khôûi ñaàu töø ñaây ôû Vieät Nam chaêng? Xin thöa theâm, hoï Lyù laø moät hoï maø vaøo thôøi ñoù nhieàu ngöôøi Vieät mang. Trong thö tòch Trung Quoác thôøi ñaàu Coâng nguyeân, ngöôøi ôû Giao Chaâu, duø laø ngöôøi Haùn di cö ñeán hay ngöôøi baûn ñòa phaàn lôùn ñeàu thaáy ghi hoï laø Lyù (hay Laõi, Laõo...). Thí duï, naêm 184 sau CN (36 naêm sau naêm laøm bình treân) “Lyù Tieán thay [chöùc Thöù söû Giao Chaâu cuûa Giaû Toâng]; Lyù Tieán laø ngöôøi Giao Chaâu ta.” (Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, in laïi 1983: 150).(3) Möôøi baûy naêm sau, naêm 200 sau CN, “baáy giôø ngöôøi nöôùc Vieät ta laø Lyù Caàm laøm tuùc veä ôû ñaøi, beøn ruû ñoàng höông laø boïn Boác Long naêm - saùu ngöôøi, giöõa ngaøy ñaàu naêm caùc nöôùc trieàu hoäi, ñeán quyø laïy ôû saân ñieän taâu raèng “Ôn vua ban khoâng ñeàu” (Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, in laïi 1983: 151-52)... Coøn coù theå keå theâm nhieàu ngöôøi hoï Lyù nöõa nhö Lyù Thoáng [laøm chöùc coâng taøo - quan nhoû, khoaûng naêm 263], Lyù Toä, Lyù Toán, Lyù Tröôøng Nhaân, Lyù Thuùc Hieán, roài sau naøy Lyù Bí [toå tieân laø ngöôøi phöông Baéc, teân laø Lyù Thuaän, sang ta cuoái ñôøi Taây Haùn vì loaïn laïc, naêm 544 xöng Nam Vieät Ñeá, nieân hieäu Vaïn Xuaân], Lyù Phaät Töû [?-602], Lyù Thoaùt... Coù theå nghó raèng hoï laø ngöôøi goác Vieät hay laø ngöôøi Haùn ñaõ Vieät hoùa (Nguyeãn Duy Hinh, 2005: 182, 192). Sau khi nhaø Traàn leân ngoâi, theo An Nam chí löôïc (Leâ Taéc [Traéc] soaïn naêm 1333 ôû Trung Quoác: q.12, Lyù toäc theá gia), “hoï Traàn thay laäp, taát caû toâng toäc nhaø Lyù vaø daân chuùng ngöôøi hoï Lyù ñeàu [bò] baét ñoåi ra hoï Nguyeãn ñeå döùt loøng mong moûi cuûa daân” [vôùi côù kî huùy, oâng toå hoï Traàn teân laø Traàn Lyù(4)]. Ñaïi Vieät söû löôïc, quyeån trung vaø quyeån haï veà Lyù kyû (kyû nhaø Lyù) cho bieát, moïi
73 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 ngöôøi hoï Lyù ñeàu bò ñoåi thaønh hoï Nguyeãn, rieâng caùc quan laïi Trung Quoác coù khi vaãn ñeå nguyeân hoï Lyù. Naêm 1997 Stevenson J. vaø Guy J. (1997: 177) ñaõ noùi ñeán minh vaên treân nhöng chæ ghi “nhöõng chöõ khaéc treân bình cho bieát nieân ñaïi töông ñöông naêm 149 sau CN”. 1a. Bình vôùi minh vaên. 1b. Minh vaên vôùi 11 chöõ. Hình 1. Minh vaên coå nhaát treân ñoà goám Vieät Nam. II. Teân ñaày ñuû ñaàu tieân, vieát baèng buùt nhoïn ôû maët döôùi vung choõ chæ goàm hai chöõ 苹三 (bình tam). Hai chöõ naøy cuõng vieát theo haøng doïc, cuøng kieåu chöõ vaø caùch vieát nhö ôû bình treân. Nieân ñaïi cuûa choõ, öôùc ñoaùn khoaûng theá kyû 1 ñeán theá kyû 3 sau Coâng nguyeân. Vaøo thôøi naøy teân ngöôøi thöôøng chæ coù hai chöõ: teân vaø hoï. Hoï Bình haàu nhö khoâng phoå bieán trong ngöôøi Vieät hoài ñoù. Chuùng ta chöa coù thoâng tin ñeå ñoaùn ñònh nguoàn goác saéc toäc cuûa ngöôøi thôï naøy. III. Moät minh vaên ñöôïc noùi ñeán nhieàu töø hôn nöûa theá kyû nay laø minh vaên 13 chöõ Nho treân loï söù Topkapi. Chuùng toâi thoáng keâ ñöôïc, cho ñeán nay, 28 taøi lieäu vieát veà minh vaên naøy Hình 2. Teân ñaày ñuû ñaàu tieân (7 baèng tieáng Anh, 2 tieáng Phaùp, 2 tieáng Ñöùc, 1 cuûa ngöôøi thôï goám Vieät Nam. tieáng Thoå Nhó Kyø, 2 tieáng Nhaät, 14 tieáng Vieät), trong ñoù chæ coù 3 laø taøi lieäu caáp moät coøn laïi laø vieát döïa (vaø thöôøng vieát sai) theo ngöôøi tröôùc. Coù tröôøng hôïp ñaùng nöïc cöôøi nhö Jean-François Hubert (2002: 90) ñaõ dòch laø “Buøi veõ chôi, ôû Nam Saùch, naêm thöù taùm trieàu vua Thaùi Toå”; oâng ñaõ: a) boû maát hai chöõ töôïng nhaân vaø chöõ chaâu, b) theo ngöôøi tröôùc
74 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 maø coi laø veõ chôi, c) ñoåi nieân hieäu Ñaïi Hoøa cuûa vua Leâ Nhaân Toâng thaønh trieàu vua Thaùi Toå. Do soá aán phaåm vieát sai nhieàu hôn haún soá vieát ñuùng neân chuùng toâi xin trình baøy ñaày ñuû ba taøi lieäu ñaùng chuù yù: taøi lieäu khôûi ñaàu coâng boá naêm 1933- 1934 cuûa R.L. Hobson, taøi lieäu naêm 1977, nghieâm tuùc veà phöông phaùp nhöng sai thöù töï chöõ cuûa R.M. Brown, taøi lieäu thöù caáp naêm 1999 nhöng ñuùng thöù töï chöõ cuûa Nguyeãn Ñình Chieán. 1. R.L. Hobson (1933-1934: 13) laø ngöôøi ñaàu tieân phaùt hieän minh vaên treân loï söù Topkapi. OÂng vieát: “treân vai loï coù minh vaên, ñoïc töø traùi qua phaûi, laø “ngöôøi thôï thuû coâng [workman, ñaøn oâng] hoï Chuang [Tröông] ôû chaâu Nan Ts’e [Nam Saùch] veõ chôi [vaøo] naêm Ta Ho [Ñaïi Hoøa] thöù taùm (1450). [Chöõ] vieát khoâng thöïc vaên hoa. Chæ coù moät nieân hieäu öùng vôùi nieân ñaïi naøy vaø ñoù laø T’ai Ho [Thaùi Hoøa], nieân hieäu cuûa moät oâng vua An Nam (1443-54). [Vieát chöõ] Ta thay cho [chöõ] T’ai laø ñieàu raát thoâng thöôøng. Vaø vieäc Nan Ts’e-chou [Nam Saùch chaâu] naèm ôû An Nam laøm cho caùch hieåu treân laø ñuùng. Nhö vaäy chuùng ta coù moät maãu vaät dieäu kyø cuûa goám men lam An Nam, chaéc chaén laø do moät ngöôøi thôï thuû coâng [ñaøn oâng] Trung Quoác laøm vaø vôùi nieân ñaïi chæ ít naêm sau ñôøi vua Hsuan Te.” Hsuan Te, maø ngöôøi Trung Quoác thöôøng phieân laø Xuande, coù aâm Vieät ta laø Tuyeân Ñöùc; nieân hieäu ñaày ñuû cuûa oâng vua nhaø Minh naøy laø Tuyeân Ñöùc Tuyeân Toâng (1426-1435). Hobson khoâng coâng boá 13 chöõ Nho nhöng coù noùi 2 ñieåm veà caùch trình baøy minh vaên: 1) ñoïc töø traùi qua phaûi. Ñieàu naøy sai hoaøn toaøn vì 13 chöõ vieát treân vai loï troøn, neân khoâng coù moác ñeå phaân bieät ñöôïc phaûi traùi. Trong tröôøng hôïp naøy chæ coù theå ñoïc theo (hoaëc ngöôïc) chieàu kim ñoàng hoà. Treân loï söù Topkapi, neáu ñoïc ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà thì ñoù laø caùch ñoïc ñuùng. 2) vieát khoâng thöïc vaên hoa. Ñieàu naøy ñuùng nhöng chöa ñuû. 2. R.M. Brown laø ngöôøi ñaàu tieân nghieân cöùu 13 chöõ naøy moät caùch thaáu ñaùo, nghieâm tuùc nhöng baø chæ döïa vaøo yù kieán caùc chuyeân gia coá vaán khoâng coù quan ñieåm lòch söû, ñòa lyù, vaên hoùa ñòa phöông neân kieán giaûi cuûa baø khoâng goùp phaàn giaûi quyeát troïn veïn vaán ñeà. Minh vaên naøy ñaõ ñöôïc baø trình baøy ngay töø laàn xuaát baûn ñaàu tieân, naêm 1977, cuûa cuoán The Southeast Asian Ceramics: their Dating and Identification, luùc naøy soá trang môùi chæ laø XIV, 82p., 43p.pl. Ñaây laø saùch môû roäng töø luaän vaên toát nghieäp ñaïi hoïc,(5) baûo veä naêm 1973 taïi Ñaïi hoïc Singapore. Naêm 1988 saùch ñöôïc vieát laïi vaø in laàn thöù hai vôùi XXIV, 130p., 63p.pl. Laàn in naêm 2000 ôû Hoa Kyø chæ laø chuïp laïi baûn in naêm 1988. Nhöõng ñoaïn vaên lieân quan ñeán minh vaên treân khoâng thay ñoåi veà noäi dung trong caû ba laàn xuaát baûn. Trong moät laàn trao ñoåi ñieän thoaïi vôùi GSTS Nguyeãn Xuaân Hieån vaøo thaùng 10 naêm 2006 (ngaøy 26) baø coi noäi dung in trong laàn xuaát baûn thöù hai naêm 1988 (vaø ñöôïc chuïp in laïi naêm 2000) laø chính thöùc. Döôùi ñaây laø baûn dòch nhöõng ñoaïn lieân quan ñeán minh vaên: “Ñieåm nhaán quan troïng nhaát trong vieäc nghieân cöùu vaø ñònh nieân ñaïi goám hoa lam Vieät Nam laø caùi loï lôùn ôû caùc Baûo taøng Topkapi Saray, Istanbul (Hình
75 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 maøu Pl.X), R.L. Hobson (1933-4) laø ngöôøi ñaàu tieân cho bieát veà loï naøy. Treân vai loï coù nhöõng chöõ Haùn veà moät nieân ñaïi töông öùng vôùi naêm 1450 sau CN. Tuy khoâng coâng boá nhöõng chöõ ñoù vaø nhöõng nhaän xeùt cuûa mình veà loï ñoù nhöng Hobson ñaõ dòch nhö sau ‘Ngöôøi thôï thuû coâng [nam, hoï] Chuang ôû chou [chaâu] Nan T’se [Nam Saùch] veõ chôi vaøo naêm Ta Ho [Ñaïi Hoøa] thöù 8’, Ta Ho, moät daïng [khaùc] cuûa T’ai Ho [Thaùi Hoøa] laø thôøi gian trò vì cuûa [moät oâng vua] trieàu Leâ ôû Vieät Nam, töø naêm 1443 ñeán naêm 1454. Nhöõng chöõ ñoù nhö sau: 大和八年南策州匠人裴氏戲筆 [ñaïi hoøa baùt nieân nam saùch chaâu töôïng nhaân buøi thò hyù buùt], chuùng coù theå cung caáp nhöõng thoâng tin ñaùng chuù yù. Khi nghieân cöùu laïi [minh vaên naøy] thaáy teân ngöôøi, chöõ thöù möôøi, laø P’ei [Buøi] chöù khoâng phaûi laø Chuang [Tröông].(6) Chöõ [Haùn] tieáp sau laø moät loaïi töø, trong chöõ Trung Quoác chæ coù nghóa laø ngöôøi, khoâng cho bieát giôùi tính. Tuy nhieân khi dòch sang tieáng Vieät, loaïi töø ñoù laø Thò, ngaøy nay chæ duøng chöõ naøy ñeå chæ nöõ giôùi.(7) Neáu nhö vieäc söû duïng [chöõ thò] tröôùc ñaây cuõng nhö hieän nay thì coù nghóa laø ít nhaát coù moät phuï nöõ taøi hoa ñaõ tham gia vaøo coâng ngheä ñoà goám ôû Vieät Nam. Hôn nöõa, nhöõng chöõ chæ ñòa danh (caùc chöõ thöù 5, thöù 6 vaø thöù 7), dòch sang tieáng Vieät laø Nam Sach Phu [Nam Saùch phuû], thaáy treân nhöõng baûn ñoà Tonkin [Ñoâng Kinh] vaøo theá kyû 15 laø ôû tænh Haûi Döông, [naèm ôû] giöõa ñöôøng töø Haø Noäi ñi Haûi Phoøng.(8) Phuû naøy vaãn coøn xuaát hieän treân caùc baûn ñoà hieän ñaïi, teân khoâng thay ñoåi; vaø ôû ñaây, nhö ñaõ trình baøy treân, nghe noùi caùc nhaø khoa hoïc Vieät Nam ñaõ coù vaøi baèng chöùng veà moät khu loø goám coå.” Chuù thích hình X trong aán baûn 1988 cho bieát: Loï coù vieàn chaân naâu nhaït vaø minh vaên chöõ Haùn chaïy quanh vai loï, vieát laø ‘ngöôøi thôï thuû coâng [hoï] Buøi [ôû] phuû Nam Saùch veõ chôi naêm Ñaïi Hoøa thöù 8’, nieân ñaïi naøy töông öùng vôùi naêm 1450 sau CN. Cao 54cm. In laïi vôùi söï cho pheùp cuûa Baûo taøng Topkapu Sarayi, Istanbul. Hình 3. Nhöõng chöõ Nho trong minh vaên treân loï Topkapi, theo coâng boá cuûa R.M. Brown (1988: 28). 3. Nguyeãn Ñình Chieán ñaõ trình baøy tyû myû nhaát, cho ñeán naêm 1999, veà chieác loï naøy trong saùch Caåm nang ñoà goám Vieät Nam coù minh vaên theá kyû XV-XIX - Handbook of Vietnamese Ceramics with Inscriptions from the Fifteenth to Nineteenth Centuries (1999: 54): ‘N 1; BA 1 Loï goám hoa lam thôøi Leâ 黎朝大瓶 [Leâ trieàu ñaïi bình] - Nieân ñaïi: Nieân hieäu Ñaïi Hoøa 8 (1450), - Taùc giaû: Hoï Buøi, - BT Topkapi Saray, Istanbul [Mikami Tsujio (Ed) 1984. Fig 22],
76 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 - Hieän traïng: nguyeân, - Chieàu cao: 54,9cm. Loï coù mieäng troøn, coå cao hình truï, thaân hình caàu deït. Töø mieäng ñeán ñeá veõ 10 baêng hoa vaên goàm daây hình sin coù tay xoaén, laù ñeà, hoa daây leo vaø hoa daây maãu ñôn, daûi caùnh sen beân trong coù xoaén oác. Men veõ maøu xanh möïc, men phuû maøu traéng ngaø. Minh vaên goàm moät doøng chöõ Haùn vieát baèng men xanh treân vai loï, chöõ vieát theo kieåu chöõ chaân phöông. Chöõ “baùt” theo kieåu soá ñôn.(9) 大和八年匠人南策州裴氏戲筆. Dòch nghóa: Thôï goám hoï Buøi, ngöôøi chaâu Nam Saùch veõ, nieân hieäu Ñaïi Hoøa 8 (1450) [ñôøi vua Leâ Nhaân Toâng].(10) Ngoaøi ra ôû tr. 9 saùch treân, Nguyeãn Ñình Chieán cuõng coù noùi ñeán loï söù Topkapi: “Trong luaän aùn ‘Ñoà goám Vieät Nam coù minh vaên theá kyû XV - XIX’ [1996: tr.82-87], chuùng toâi [NÑC] ñaõ saép xeáp ñöôïc 11 loaïi hình ñoà goám... AÁy laø chöa keå tröôøng hôïp loï goám hoa lam coù nieân hieäu Ñaïi Hoøa 8 (1450), ñaùng ñöôïc coi laø moät hieän töôïng baát ngôø vaø lyù thuù nhaát cuûa ñoà goám Vieät Nam ôû theá kyû XV. Tuy nhieân keå töø naêm 1930, khi Hobson laàn ñaàu tieân giôùi thieäu ñeán nay, chieác loï goám naøy luoân luoân ñöôïc coi troïng vaø thöôøng xuaát hieän trong caùc coâng trình chuyeân khaûo veà goám Vieät Nam. Vôùi coå cao hình truï, thaân hình caàu deït khoâng phaûi laø moät kieåu daùng truyeàn thoáng Vieät Nam cuøng vôùi loái veõ khaù tinh xaûo caùc ñeà taøi hoa laù coù phaàn aûnh höôûng goám thôøi Nguyeân (Trung Quoác) nhöng doøng minh vaên baèng chöõ Haùn treân vai loï cho chuùng ta bieát roõ veà nguoàn goác vaø nieân ñaïi cuûa noù. Vì söï hieám hoi taøi lieäu, cho neân tôùi nay vaãn chöa coù baèng cöù giaûi ñaùp ñieàu thaéc maéc veà söï thieáu vaéng nhöõng ñoà goám coù minh vaên trong hôn moät theá kyû tieáp sau.” Tröôùc ñoù, vaøo naêm 1989, Nguyeãn Ñình Chieán (1989: 319-20) ñaõ coù noùi ñeán minh vaên treân trong baøi vieát ngaén Ñaëng Huyeàn Thoâng - ngöôøi thôï goám taøi hoa ôû theá kyû XVI. Ñoaïn ñoù laø (1989: 319): “Neùt ñaëc bieät laøm ngöôøi ta chuù yù laø treân chieác loï aáy coù ghi maáy chöõ Haùn nhö sau: Thaùi Hoøa baùt nieân, töôïng nhaân Nam Saùch chaâu Buøi Thò Rí buùt. Doøng chöõ aáy ñöôïc hieåu laø: Nieân hieäu Thaùi Hoøa naêm thöù 8 (trieàu vua Leâ Nhaân Toâng, 1450) ngöôøi thôï thuû coâng hoï Buøi ôû chaâu Nam Saùch veõ chôi”. Chuùng toâi ñoaùn thôï nhaø in ñaõ saép chöõ sai yù cuûa taùc giaû, ñaùng leõ chæ coù chöõ buøi vieát hoa thì hoï saép chöõ hoa caû chöõ thò vaø chöõ rí (maø chöõ rí laø sai töø chöõ hí). Sai laàm ngoaøi yù muoán ñoù laøm nhieàu ngöôøi vieát [noùi] theo sau ñoù bò laàm thieät. Coù theå keå ñoaïn noùi veà minh vaên naøy trong saùch Vaên hoùa Vieät Nam - tìm hieåu vaø suy ngaãm (Haø Noäi, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, 2005, tr.480). Caùch nhau 10 naêm nhöng 13 chöõ Nho vaãn ñöôïc Nguyeãn Ñình Chieán keå ñuùng nhö thöù töï thaáy treân vai loï. Moät ñieàu chænh ñuùng höôùng laø chöõ 大 naêm 1989 phieân laø Thaùi sang naêm 1999 ñöôïc phieân ñuùng laø Ñaïi, vaø 匠人 ñöôïc dòch ñuùng laø ngöôøi thôï thuû coâng. Nguyeãn Ñình Chieán vaãn nghó ngöôøi hoï Buøi veõ chôi. OÂng khoâng thaéc maéc gì veà chöõ chaâu Nam Saùch.
77 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Baûng toùm taét sau cho bieát nhöõng ñuùng sai cuûa ba taøi lieäu chính treân: Hobson Brown Nguyeãn Ñình Chieán Chuù thích 13 chöõ Nho Khoâng Coù - sai thöù töï Coù - ñuùng thöù töï Chöõ in, khoâng aûnh chuïp Nieân hieäu Ñaïi Hoøa Ñaïi Hoøa Ñaïi Hoøa Chaâu Nam Saùch Phuû Nam Saùch Chaâu Nam Saùch Ñòa ñieåm Ngöôøi laøm OÂng thôï thuû coâng Thôï goám Nhö Hobson (workman) Teân ngöôøi Hoï Tröông Buøi, coù theå laø phuï nöõ Hoï Buøi Haønh ñoäng Veõ chôi Veõ, coù theå laø veõ chôi Veõ(*) Nhaän xeùt Döïa treân töï daïng, Hobson laø ngöôøi Brown laø ngöôøi ñaàu ñaàu tieân coi chöõ tieân - nghi ngôø caùch khoâng phaân bieät ñöôïc giöõa hyù laø traïng töø hyù laø moät traïng töø, hieåu chöõ hyù cuûa vaø hyù laø danh töø, do ñoù ñöa ñeán hai Hobson-thaáy söï khaùc nhau, nhöng boû qua nhaát laø danh töø chung caùch hieåu khaùc nhau vaø khoâng bieát lyù do, hay danh töø rieâng giöõa chaâu vaø phuû Nam Saùch Nhaän xeùt Coù noùi qua Coù noùi qua chung veà thö phaùp veà thö phaùp Keå töø khi bieát Brown khoâng coøn giöõ nhöõng aûnh chuïp 13 chöõ Nho cuûa loï söù Topkapi vaø cuõng bieát khoâng theå töï chuïp nhöõng chöõ ñoù trong phoøng tröng baøy ôû Baûo taøng, töø ngaøy 5 thaùng 4 naêm 2007 chuùng toâi ñaõ lieân heä vôùi Giaùm ñoác caùc Baûo taøng Topkapi Sarayi ñeå nhôø giuùp ñôõ. Chuùng toâi ñaõ göûi 8 mail, 4 thö baèng tieáng Anh vaø tieáng Thoå vaø ñaõ ñöôïc baø giaùm ñoác Kadriye Özbiyik höùa cho pheùp ngöôøi thôï aûnh chuyeân nghieäp cuûa Baûo taøng thöïc hieän theo yeâu caàu cuûa chuùng toâi (chuïp 1 aûnh thaúng töø treân xuoáng [laáy ñuû 13 chöõ theo thöù töï] vaø 7 aûnh macro, moãi aûnh 3 chöõ trong ñoù, aûnh thöù nhaát caû ba chöõ môùi, sau ñoù moãi aûnh coù moät chöõ cuõ [chöõ thöù ba ôû aûnh tröôùc] vaø hai chöõ môùi, aûnh thöù 7 coù chöõ thöù 13, thöù 1 vaø thöù 2); giaù caû vaø ñieàu kieän söû duïng aûnh ñaõ ñöôïc thoûa thuaän. Nhöng vì baø giaùm ñoác khoâng ñöôïc khoûe vaø ngöôøi thôï aûnh raát baän neân ñeán nay (thaùng 11 naêm 2008) chuùng toâi vaãn chöa nhaän ñöôïc aûnh. Duø vaäy, döïa vaøo quan saùt tröïc tieáp vaø vaøo nhöõng aûnh ñaõ coâng boá, chuùng toâi ñaõ bieát roõ ñöôïc 8 chöõ (treân toång soá 13 chöõ) vaø thöù töï cuûa chuùng treân vai loï söù Topkapi. Töï daïng (thoâng thöôøng) vaø thöù töï ñuùng cuûa caùc chöõ trong minh vaên naøy nhö sau: 大和八年匠人南策州裴氏戲筆 (ñaïi hoøa baùt nieân töôïng nhaân nam saùch chaâu buøi thò hyù buùt). Ñieåm ñaùng löu yù laø hai chöõ 匠人 ñöùng Trong chính vaên (tr.54), Nguyeãn Ñình Chieán chæ ñeå “Thôï goám hoï Buøi, ngöôøi chaâu Nam Saùch ∗ veõ; nieân hieäu...” nhö vaäy, khoâng dòch chöõ 戲nhöng ôû Chuù thích (tr.107), oâng vieát: “Moät soá taùc giaû cho raèng: ‘Buøi Thò Hyù veõ’ nhöng moät soá khaùc laïi cho raèng ‘Hoï Buøi veõ chôi’. Chuùng toâi [NÑC] ñaõ xem baûn chöõ Haùn in trong saùch cuûa Mikami Tsugio (ed.) 1984, trang 128, thaáy raèng chöõ ‘hyù’ naøy neân hieåu theo nghóa sau laø ñuùng hôn”. Nhö vaäy, chuùng toâi hieåu, oâng Chieán taùn thaønh vieäc coi 戲 laø moät traïng töø nhöng lyù do ñöa ra chöa ñuû söùc thuyeát phuïc.
78 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 ôû vò trí thöù 5 vaø 6 coøn ba chöõ 南策州 ñöùng ôû vò trí thöù 7, 8 vaø 9. Chuùng toâi ñaõ quan saùt tröïc tieáp vaø thaáy thöù töï nhö vaäy taïi caùc Baûo taøng Topkapi Sarayi Istanbul, Thoå Nhó Kyø(11) vaøo tröa ngaøy thöù tö 21 thaùng 3 naêm 2007. Theo chuùng toâi bieát, chæ ba taøi lieäu coâng boá 13 chöõ theo ñuùng thöù töï treân vai loï: R. Krahl, 1986: 413; Nguyeãn Ñình Chieán, 1999: 54 vaø, theo Nguyeãn Ñình Chieán, M. Tsugio, 1984: 128. Soá coøn laïi ñeàu sai. Thaäm chí nhöõng loï nhaùi [loï söù Topkapi] maø chuùng toâi thaáy, saùng ngaøy thöù saùu 21 thaùng 9 naêm 2007 ôû phoøng tröng baøy, Xí nghieäp Goám Chu Ñaäu, xaõ Thaùi Taân, huyeän Nam Saùch, tænh Haûi Döông, cuõng sai. Chuùng toâi nghó nguyeân nhaân laø do R.M. Brown vaø uy tín cuûa baø. Hình 4. Nhöõng chöõ ñaàu cuûa minh vaên 13 chöõ treân loï söù Topkapi. Hình 5. Nhöõng chöõ tieáp cuûa minh vaên treân. Döôùi ñaây, chuùng toâi thöû trình baøy roõ töøng ñieåm moät. III.1. Nhöõng caùch hieåu khaùc nhau veà töøng chöõ - Chöõ thöù nhaát vaø chöõ thöù hai 大和 laø nieân hieäu vaø thöôøng ñöôïc phieân aâm laø Ñaïi Hoøa nhöng theo söû saùch cuûa ta, chæ coù nieân hieäu 太和 (Thaùi Hoøa). Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Baûn kyû thöïc luïc Q1(b), baûn treân internet cho bieát: Vua sinh naêm Taân Daäu, Ñaïi Baûo naêm thöù 2 [1441], thaùng 6, ngaøy Giaùp Tuaát moàng 9. Naêm thöù 3 [1442], thaùng 6, ngaøy 6 ñöôïc laäp laøm hoaøng thaùi töû; ñeán thaùng 8, ngaøy 12 leân ngoâi, ñoåi nieân hieäu laø Thaùi Hoøa (太和) laáy ngaøy sinh laøm Hieán Thieân thaùnh tieát. Trong lòch söû nöôùc ta, coøn moät tröôøng hôïp nöõa chöõ 大 trong nieân hieäu ñöôïc vieát laãn vôùi chöõ 太; ñoù laø nieân hieäu trong caùc naêm 1440-42 cuûa vua Leâ Thaùi Toâng, theo chính söû thì laø 大寶 (Ñaïi Baûo) nhöng cuõng coù saùch ghi 太寶 (Thaùi Baûo).
79 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Ñaùng chuù yù laø chuùng ta coøn 3 nieân hieäu nöõa baét ñaàu baèng chöõ 太 (太平 - Thaùi Bình, 970-79 cuûa vua Ñinh Tieân Hoaøng, 太寧 - Thaùi Ninh, 1072- 76 cuûa vua Lyù Nhaân Toâng, 太貞 - Thaùi Trinh, 1504 cuûa vua Leâ Tuùc Toâng) vaø 5 nieân hieäu khaùc baét ñaàu baèng chöõ 大 (大定 - Ñaïi Ñònh, 1140-62 cuûa vua Lyù Anh Toâng, 大慶 - Ñaïi Khaùnh, 1314-23 cuûa vua Traàn Minh Toâng, 大治 - Ñaïi Trò, 1358-69 cuûa vua Traàn Duï Toâng, 大定 - Ñaïi Ñònh, 1369-70 cuûa Döông Nhaät Leã [truøng nieân hieäu vôùi vua Lyù Anh Toâng], 大正 - Ñaïi Chính, 1530-40 cuûa vua Maïc Thaùi Toâng). Nhöng taát caû 8 nieân hieäu naøy ñeàu khoâng bò xoï töø chöõ 大 ra chöõ 太 hay ngöôïc laïi. Tuy nhieân coù moät tröôøng hôïp ñaëc bieät khaùc; ñoù laø nieân hieäu cuûa vua Lyù Nam Ñeá (544-48). Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ghi (tr.171) “Muøa xuaân, thaùng gieâng, vua nhaân thaéng giaëc, töï xöng laø Nam Vieät ñeá, leân ngoâi, ñaët nieân hieäu 天德, Thieân Ñöùc], laäp traêm quan, …” Nhöng thænh thoaûng vaãn thaáy vieát nieân hieäu cuûa vua laø 大德 (Ñaïi Ñöùc); chöõ 天 bò nhaàm thaønh chöõ 大. Theo truyeàn ngoân thì nieân hieäu 太和 cuõng coù theå vieát laø 大和 vaø nieân hieäu 大寶 cuõng coù theå vieát laø 太寶. Töø nhöõng naêm 1933-34 Hobson ñaõ ghi: [Vieát chöõ] Ta thay cho [chöõ] T’ai laø ñieàu raát thoâng thöôøng. ÔÛ ñaây neân chaêng neâu theâm moät lyù do, maø coù theå laø lyù do chính: hai nieân hieäu Ñaïi Baûo (1440- 1442) vaø Thaùi Hoøa (1443-1453) saùt lieàn nhau vaø ñeàu ngaén nguûi neân ngay só phu nôi trieàu chính coøn laãn nöõa laø ngöôøi thôï thuû coâng ôû phuû Nam Saùch. Toùm laïi, thöïc roõ raøng: treân loï laø nieân hieäu 大和 - Ñaïi Hoøa, trong söû saùch laø nieân hieäu 太和 - Thaùi Hoøa. Chuùng toâi nghó, phaûi chaáp nhaän vaø toân troïng di saûn lòch söû naøy; khoâng neân cöôõng böùc ñoïc 大 laø thaùi vaø baét caùc loï nhaùi theo söû saùch vaø vieát laø 太和 nhö thaáy ôû phoøng tröng baøy cuûa Xí nghieäp Goám Chu Ñaäu hieän nay. - Chöõ thöù tö 年 (nieân) chæ ñaùng chuù yù veà maët thö phaùp. Trong theá kyû 15 ôû Trung Quoác, chöõ 年 trong minh vaên treân ñoà söù quan duïng ñeàu vieát nhö chöõ 年 thöôøng vieát ngaøy nay. Döôùi ñaây laø nhöõng chöõ 年 trong boán minh vaên chính thöùc ñoù, theo Gotheborg (aán baûn treân internet). 6a. Vónh Laïc nieân cheá, 1403-24. 6b. Ñaïi Minh Tuyeân Ñöùc nieân cheá, 1426-35 (do nhaø thö phaùp noåi tieáng Shendu vieát). 6c. Ñaïi Minh Thaønh Hoùa nieân cheá, 1465-87 (ñoàn laø do chính vua Minh Hieán Toâng vieát khi coøn treû). 6d. Ñaïi Minh Hoaèng Trò nieân cheá, 1488-1505. Hình 6. Boán minh vaên treân ñoà söù quan duïng ñôøi Minh.
80 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 - Hai chöõ thöù naêm vaø thöù saùu 匠人 (töôïng nhaân) ñuùng ra laø ñeå chæ thôï thuû coâng, nhöng nhieàu ngöôøi vaãn cöù dòch laø thôï goám (= potter, potier...). Ñaây chæ laø moät söï dòch khoâng chính xaùc, coù theå do sô suaát. Chöõ 人 naøy khoâng xaùc ñònh giôùi tính neân khoâng giuùp bieát ngöôøi thôï thuû coâng ñoù laø nam hay nöõ. Trong lòch söû goám söù Vieät Nam coù leõ chæ coù hai tröôøng hôïp thaáy chöõ 匠人 vaø ngöôøi thôï thuû coâng naøy ñeàu khoâng duøng chöõ 造taïo hay 製造cheá taïo, 新造 taân taïo, 造作 taïo taùc, 陶作 ñaøo taùc, 謹作 caån taùc... nhö thoâng thöôøng maø duøng chöõ 筆, buùt - nhö tröôøng hôïp ñang khaûo saùt (loï söù Topkapi) hoaëc duøng chöõ 賣, maïi - nhö tröôøng hôïp ôû chaân ñeøn goám hoa lam thôøi Maïc (naêm Ñoan Thaùi thöù 3, 1587). Khi töï xöng laø 匠人, töôïng nhaân (thôï thuû coâng), hoï khoâng daùm coi mình laø ngöôøi laøm ra (造) saûn phaåm ñoù. Coù veû nhö thôøi xöa, con ngöôøi coøn thaän troïng, töï troïng vaø khieâm toán hôn ngaøy nay! - Chöõ thöù chín 州 (chaâu), cho ñeán nay khoâng ai coù yù kieán gì (Brown chæ maëc nhieân theo baûn ñoà ñöông thôøi ñoåi thaønh phuû). Nhöng chuùng toâi thaáy caàn thaûo luaän. Vaøo naêm 1450, nöôùc ta coù chaâu Nam Saùch hay khoâng? Khoâng! Nam Saùch laø moät ñòa danh coù töø ñôøi Traàn (1225-1400), ñöôïc duøng cho tôùi ngaøy nay. Ñòa danh naøy coù khi duøng ñeå chæ moät loä: loä Nam Saùch Thöôïng vaø loä Nam Saùch Haï (ñôøi Traàn vaø ñôøi Leâ Sô [khoaûng naêm Dieân Ninh, ñôøi vua Leâ Nhaân Toâng, 1454-59, töùc 5-10 naêm sau khi laøm loï söù Topkapi]), coù khi ñeå chæ moät thöøa tuyeân (töø naêm Leâ Quang Thuaän thöù 7 ñeán naêm thöù 10, 1466-69). Loä vaø thöøa tuyeân laø hai ñôn vò haønh chính coù theå coi nhö töông ñöông caáp traán, caáp tænh. Nhöng trong loä hoaëc thöøa tuyeân Nam Saùch laïi coøn coù phuû Nam Saùch. Chính phuû Nam Saùch cuûa ta ñaõ bò nhaø Minh ñoåi thaønh chaâu Nam Saùch trong thôøi gian nöôùc ta bò nhaø Minh xaâm chieám. Ngaøy 19 thaùng 11 naêm 1406, quaân Minh baét ñaàu vöôït bieân giôùi tieán vaøo xaâm löôïc nöôùc ta. Thaùng 4 naêm sau (1407) hoï ñoåi nöôùc ta laøm quaän Giao Chæ (Lòch söû Vieät Nam, t.I: 234, 236) vaø chia nöôùc ta thaønh chaâu huyeän theo heä thoáng haønh chính cuûa nhaø Minh beân Trung Quoác, töø cao xuoáng thaáp, laø quaän, phuû, chaâu, huyeän, lyù, giaùp... Theo Thieân haï quaän quoác lôïi beänh thö, daãn trong Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (in laïi 1971: 355), vieäc ñoåi phuû Nam Saùch thaønh chaâu Nam Saùch ñaõ coù töø naêm Minh Vónh Laïc thöù 5 (1407), töùc ngay khi quaân Minh vaøo nöôùc ta. ÔÛ muïc Phuû Nam Saùch, phaàn Döïng ñaët vaø Dieân caùch, tænh Haûi Döông (Ñaïi Nam nhaát thoáng chí; q.XVII: 362) cuõng coù ghi: “thôøi thuoäc Minh laø chaâu Nam Saùch, tröôùc leä phuû Laïng Giang, sau leä phuû Taân An.” Ngöôïc laïi, ngay khi Leâ Lôïi coøn ñang vaây thaønh Ñoâng Quan (Thaêng Long) vaøo naêm 1426, nghóa laø khi ñaát nöôùc chöa hoaøn toaøn giaûi phoùng, “vöông ñaõ chia ñaát Ñoâng Ñoâ ra laøm boán ñaïo, ñaët quan vaên voõ ñeå coi vieäc chính trò.” (Traàn Troïng Kim, in laïi 1990: 228). Teân phuû Nam Saùch ñöôïc phuïc hoài vaøo dòp naøy. Vieäc ñoåi teân ñaát laø moät trong nhöõng bieåu hieän cuûa chuû quyeàn. Nhaø Minh khi vöøa chieám ñöôïc nöôùc ta vaøo naêm 1407 ñaõ voäi ñoåi phuû Nam Saùch thaønh chaâu Nam Saùch. Khi Leâ Thaùi Toå (1428-33) thu hoài chuû quyeàn, vua xoùa boû caùch chia quaän huyeän cuûa nhaø Minh vaø chaâu Nam Saùch laïi ñöôïc mang teân cuõ
81 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 laø phuû Nam Saùch. Nhö vaäy ñôn vò haønh chính chaâu Nam Saùch laø teân cuûa phuû Nam Saùch trong (vaø chæ trong) thôøi thuoäc Minh, hai möôi naêm, töø naêm 1407 ñeán naêm 1426. Trong thö tòch vaø treân nhöõng baûn ñoà coå cuûa ta, chæ thaáy phuû Nam Saùch chöù khoâng coù chaâu Nam Saùch! Thí duï, Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (baûn treân internet) cheùp moät söï kieän dieãn ra vaøo naêm Maäu Thìn [Thaùi Hoøa] thöù 6 [1448, töùc hai naêm tröôùc naêm laøm loï söù Topkapi], ñaõ duøng ñôn vò haønh chính phuû Nam Saùch: “Laïi sai haï Nam Saùch phuû ñoàng tri Leâ Thieät ñem hôn 1 vaïn 2 nghìn quaân hôïp ñoàng vôùi caùc quan cuûa traán An Bang ñeà phoøng bieân giôùi”. Ñôn vò phuû Nam Saùch coøn ñöôïc Ñaëng Huyeàn Thoâng vieát trong minh vaên treân chieác lö höông goám men lam xaùm, laøm thaùng 8 naêm Dieân Thaønh thöù 5, trieàu vua Maïc Maäu Hôïp, töùc thaùng 9 naêm 1582 (Nguyeãn Ñình Chieán 1999: 65). Vaøo thôøi Leâ Sô, nöôùc ta cuõng coù ñôn vò haønh chính chaâu nhöng chæ duøng cho mieàn bieân vieãn. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö coù ghi teân hai chaâu loaïi ñoù vaøo naêm Thaùi Hoøa thöù 6 [1448]: Muøa thu... Chaâu Quyø Hôïp daâng 2 con voi. Ban cho y phuïc, luïa taám, ñoà söù... Tröôùc kia, Quyø Hôïp voán goïi laø Toàn Boàn Man, phuï thuoäc Ai Lao. Töø khi Thaùi Toå döïng nöôùc môùi sang tieán coáng. Ñeán ñaây, laïi daâng voi, [vua] xuoáng chieáu ñoåi thaønh chaâu Quyø Hôïp. [Thaùng 11] Boïn Noâng Theá OÂn ôû chaâu Baûo Laïc, Döông Thaéng Kim ôû saùch Thaùm Giaø, Nguyeãn Chaâu Quoác ôû möôøng An Phuù thuoäc traán Tuyeân Quang coù toäi bò gieát. Caâu hoûi phaûi ñaët ra laø Vì sao hai möôi boán naêm sau khi quaân nhaø Minh bò ñaùnh ñuoåi veà nöôùc vaø vua Leâ Thaùi Toå ñaõ chia laïi nöôùc thaønh caùc ñaïo, phuû, huyeän, chaâu, phuïc hoài caùc ñôn vò haønh chình cuõ maø ngöôøi thôï thuû coâng ôû Nam Saùch vaãn duøng ñôn vò haønh chính cuûa quaân chieám ñoùng nhaø Minh? Coù theå coù nhieàu giaû thuyeát. - Chöõ thöù möôøi 裴, roõ raøng phaûi phieân laø buøi. Hobson ñaõ phieân sai thaønh tröông. Sau phaùt hieän cuûa Brown vaøo naêm 1977, khoâng ai coøn yù kieán gì veà caùch phieân chöõ naøy. Moïi ngöôøi cuõng thoáng nhaát, chöõ 裴 naøy laø danh töø rieâng chæ moät chi hoï, moät thaân toäc. - Chöõ thöù möôøi moät 氏 (thò) gaây nhieàu tranh caõi nhaát vaø goàm hai maët: a. 氏 laø chöõ ñeäm (chöõ loùt) chæ nöõ giôùi, hay b. 氏 laø danh töø vôùi nghóa laø chi hoï, thaân toäc. Veà maët thöù nhaát cuûa vaán ñeà, coù theå daãn laäp luaän trong baøi vieát môùi nhaát (maø chuùng toâi coù) cuûa Taêng Baù Hoaønh (2006: 14), Chuû tòch Hoäi Söû hoïc Haûi Döông: “Chuùng toâi vaãn baûo löu yù kieán raèng, coù moät baø Buøi Thò Hyù saùng taïo chieác bình ñoù, vì treân ñoà goám thôøi Maïc vaø Leâ Trung Höng khoâng ít phuï nöõ ñöôïc ghi teân treân ñoà goám vôùi tö caùch laø taùc giaû nhö: baø Nguyeãn Thò Ñænh, vôï ngheä nhaân Ñaëng Huyeàn Thoâng ôû Huøng Thaéng (Nam Saùch), baø Buøi Thò Ñoã, Hoaøng Thò Veä, Traàn Thò Ngoï ôû Baùt Traøng...” Veà maët thöù hai coi chöõ 氏thò laø danh töø, coù theå xem Nguyeãn Ñình Chieán (trích daãn treân) laø ñaïi bieåu; taát caû caùc taùc giaû Taây phöông ñeàu chia seû caùch nghó naøy. Chuùng toâi nghó, töï daïng vaø cuù phaùp khoâng giuùp gì trong tröôøng
82 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 hôïp naøy. Caàn tìm chöùng cöù trong nhaân xöng hoïc lòch söû vaø truyeàn thoáng (historical and traditional onomastics), ñaëc bieät nhöõng teân phuï nöõ Vieät trong theá kyû 15. Chuùng toâi thöû laøm ñieàu maø chöa ai laøm. Ngöôøi Vieät cuõng nhö nhieàu saéc toäc khaùc ban ñaàu chæ coù teân, chöa coù hoï. Coù theå ñeán thôøi gian Baéc thuoäc laàn thöù nhaát, töø 111 tröôùc CN ñeán 39 sau CN, chuùng ta vaãn chæ coù teân. Sang Baéc thuoäc laàn thöù hai (43-543 sau CN) chuùng ta môùi baét ñaàu theâm hoï vaøo teân: trong theá kyû thöù 2 ta thaáy coù Lyù Tieán, Lyù Caàm, Tröông Troïng vaø raát nhieàu ngöôøi hoï Lyù; raát coù theå khi môùi baét ñaàu coù taäp quaùn theâm hoï vaøo teân, ngöôøi ta ñaõ laáy ñaïi hoï Lyù cho moïi (hoaëc haàu heát moïi) ngöôøi.(12) Baèng chöùng roõ nhaát veà söï môùi xuaát hieän cuûa hoï laø tröôøng hôïp cuûa Hai Baø Tröng. (Ñaïi) Vieät söû löôïc (tr.24) ghi cuoäc khôûi nghóa cuûa Hai Baø Tröng trong phaàn Caùc quan [Trung Quoác] cai trò caùc ñôøi, muïc Maõ Vieän: “... ngöôøi huyeän Meâ Linh laø Tröng Traéc, con gaùi laïc töôùng...” sau ñoù ñeàu goïi baø laø Traéc (taát caû 6 laàn, tr.236-37 baûn chöõ Nho, tr.24 vaø 25 baûn dòch). Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (tr.145) ghi “Teân huùy laø Traéc, hoï Tröng. Nguyeân laø hoï Laïc, con gaùi cuûa laïc töôùng huyeän Meâ Linh... Saùch Cöông muïc taäp laõm laáy Laïc laøm hoï laø laàm... laáy ñöôïc 65 thaønh ôû Lónh Nam, töï laäp laøm vua, môùi xöng laø hoï Tröng.” Vieät giaùm thoâng khaûo toång luaän do Leâ Tung vieát naêm 1554 cuõng vöøa goïi baø laø Tröng vöông vöøa vieát “Song vì trôøi khoâng giuùp hoï Laïc neân quaân Haùn sang xaâm...”. Coù theå trích daãn theâm nhieàu ñoaïn töông töï; qua ñoù chuùng ta thaáy roõ moät ñieàu, ngöôøi xöa coøn chöa thoáng nhaát veà hoï cuûa baø; khi goïi hoï Laïc (vì laø con laïc töôùng!) luùc goïi hoï Tröng (maø hoï naøy cuõng chæ xuaát hieän sau khi “töï laäp laøm vua” naêm 43 sau CN). Coøn chöõ ñeäm nhaèm muïc ñích phaân bieät giôùi tính nhö chöõ 氏, thò ñeå chæ nöõ giôùi vaø chöõ 文, vaên ñeå chæ nam giôùi, theo caùch goïi truyeàn thoáng, thì xuaát hieän muoän hôn. Ñoái vôùi nöõ chæ coù chöõ 氏 thò nhöng ñoái vôùi nam, ngoaøi chöõ 文 vaên coøn coù theå duøng caùc chöõ ñeäm khaùc nhö 廷 ñình hoaëc ñeå phaân bieät vò thöù tröôùc sau trong gia ñình, nhö 孟 maïnh, 伯 baù cho con caû, 仲 troïng cho con giöõa, 叔 thuùc, 季 quyù cho con uùt. Ñoâi khi nhöõng töø naøy ñöôïc gaén lieàn vôùi hoï thaønh hoï keùp, ñeå phaân bieät chi tröôûng, chi thöù trong gia toäc... Vaäy chöõ 氏, thò xuaát hieän töø luùc naøo? Coù ngöôøi coi teân baø Trieäu (Trieäu Thò Trinh [趙氏禎, ? - 248 sau CN]) laø thí duï sôùm nhaát veà taäp quaùn naøy. Nhöng chuùng toâi coi teân ba chöõ naøy khoâng coå vaø khoâng ñaùng tin. Trong thö tòch coå (Nam Vieät chí vaø Giao Chaâu kyù vieát khoaûng theá kyû thöù 4, thöù 5, töùc 1 vaø 2 theá kyû sau söï kieän), teân baø ñeàu khoâng coù chöõ thò vaø ñeàu goïi laø 趙嫗, Trieäu AÅu. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, ngoaïi kyû, q. IV (in laïi 1983: 158-59) cuõng ghi “Ñeán sau coù ngöôøi con gaùi ôû quaän Cöûu Chaân laø Trieäu AÅu.” Trieäu Thò Trinh hay Trieäu Trinh Nöông laø teân baø xuaát hieän trong truyeàn thuyeát daân gian thu thaäp ñöôïc trong nhöõng ñôït “ñieàu tra vaên hoïc daân gian” vaøo ñaàu nhöõng naêm 60 theá kyû 20 ôû vuøng Haäu Loäc tænh Thanh Hoùa, nôi thöôøng coi laø queâ höông cuûa baø.(13) Ngoaøi nhöõng thoâng tin ñaùng chuù yù theo quan ñieåm truyeàn thuyeát daân gian, vieäc “môùm cung” cuõng khoâng laø hieän töôïng caù bieät khi ñieàu tra nhö vaäy. Khi caùn boä thaáy vaø giaûi thích chöõ AÅu coù yù xaáu xa thì
83 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 ngöôøi daân saün saøng chia seû ngay; hoï tìm moät teân ñeïp thay theá vaø theá laø baø coù teân Trinh(?). Ngoaøi ra, ngöôøi daân theá kyû 20 quaù quen vôùi vieäc teân nöõ coù chöõ thò neân ñöông nhieân nöõ anh huøng cuûa hoï laøm sao khoâng coù chöõ thò cho ñöôïc. Töø teân truyeàn thuyeát [vang aûnh ngaøy nay döïa treân vaøi maûnh vuïn lòch söû] trôû thaønh teân lòch söû [söï thaät trong quaù khöù] chæ laø moät böôùc ngaén nguûi. Nhöng döõ kieän trong truyeàn thuyeát daân gian thu thaäp ngaøy nay khoâng theå laø söï kieän lòch söû trong quaù khöù. Maët khaùc treân quan ñieåm nhaân xöng hoïc, nhöõng teân xaáu xí thöôøng mang thoâng ñieäp cuûa nhöõng öôùc nguyeän taâm linh vaø phaûn aùnh moät taâm tình trìu meán, thöông yeâu tha thieát, ôû AÙ chaâu cuõng nhö ôû khaép moïi nôi.(14) Chuùng toâi nghó, chöùng cöù roõ reät vaø chaéc chaén veà vieäc duøng chöõ ñeäm 氏 trong teân phuï nöõ Vieät laø ôû baøi minh treân chuoâng Thanh Mai; ñaøo ñöôïc naêm 1986 taïi baõi Roàng ven soâng Ñaùy thuoäc thoân Thanh Mai, huyeän Thanh Oai, tænh Haø Taây. Baøi minh naøy ñöôïc nhöõng ngöôøi tìm thaáy ñaët teân laø 青梅社鐘銘, Baøi minh [treân] chuoâng xaõ Thanh Mai. Chuoâng ñöôïc ñuùc ngaøy thöù saùu 20 thaùng 4 naêm 798 (nguyeân vaên 貞元十四年三月卅 [三十] 日, trinh nguyeân thaäp töù nieân tam nguyeät taïp nhaät - chöõ 卅 taïp laø vieát taét töø 三十; dòch laø Naêm Trinh Nguyeân [thöù] 14, thaùng 3, ngaøy 30(15)). hai chöõ Trong minh vaên coøn ñoïc ñöôïc teân cuûa 243 ngöôøi, trong ñoù coù teân cuûa 134 phuï nöõ vôùi 102 tröôøng hôïp phuï nöõ ngöôøi Vieät, teân coù chöõ 氏.(16) Trong theá kyû 15 ôû ta, teân phuï nöõ cuõng ñeàu coù chöõ 氏. Treân vaên bia trong caùc ñình chuøa mieáu maïo ôû mieàn Baéc vaø baéc Trung Boä, chuùng ta thaáy nhan nhaûn teân phuï nöõ vôùi chöõ 氏. Döôùi ñaây laø vaøi thí duï ñieån hình trích töø Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (baûn treân internet): baø noäi vua Leâ Thaùi Toå (1428-33) teân laø Nguyeãn Thò Quaùch (vôï oâng Leâ Minh); meï vua Leâ Thaùi Toå laø baø Trònh Thò Thöông (vôï oâng Leâ Khoaùng); vôï vua Leâ Thaùi Toå laø baø Phaïm Thò Traàn, ngöôøi höông Quaàn Lai, huyeän Loâi Döông, xöù Thanh Hoùa, sinh ra vua Thaùi Toâng (1434-42) vaø sau naøy ñöôïc phong laø Cung Töø Hoaøng thaùi haäu; vôï vua Leâ Thaùi Toâng laø baø Nguyeãn Thò Anh, ngöôøi laøng Boá Veä, huyeän Ñoâng Sôn, xöù Thanh Hoùa, sinh ra vua Leâ Nhaân Toâng (1443-59); baø Ngoâ Thò Ngoïc Dao, sinh ra hoaøng töû Tö Thaønh, sau laø vua Leâ Thaùnh Toâng (1460-97). Theo saùch Haø Noäi - di tích lòch söû, vaên hoùa vaø danh thaéng (2000: 618- 19), vua Leâ Thaùnh Toâng coù moät thöù phi noåi tieáng: baø Phan Thò Ngoïc Ñoâ ñöông ñöôïc thôø nhö toå sö ngheà deät lónh ôû chuøa Thieân Nieân (daân thöôøng goïi laø chuøa Saøi, chuøa Trích Saøi), thoân Trích Saøi, cuïm 10, phöôøng Böôûi, quaän Taây Hoà, Haø Noäi; trong chuøa coøn moät bia ñaù (döïng sau naøy) noùi ñeán vieäc baø truyeàn ngheà deät lónh cho caû vuøng Baùi AÂn, Nghóa Ñoâ, Trích Saøi… Hoäi toå ngheà vaøo ngaøy 5 thaùng gieâng aâm lòch haèng naêm. Ngay treân ñoà goám laøm vaøo cuoái theá kyû 15 cuõng thaáy moät teân phuï nöõ coù chöõ thò: “ñaùng chuù yù...treân ñoà goám Baùt Traøng cuoái theá kyû XV: Moät laø minh vaên khaéc treân phaàn döôùi chaân ñeøn (N13): Thuaän An phuû, Gia Laâm huyeän, Baùt Traøng xaõ tín thí Hoaøng Li tònh theâ Nguyeãn Thò Baûo”(17) [Phuû Thuaän An, huyeän Gia Laâm, xaõ Baùt Traøng, ñaïo höõu taëng [teân laø] Hoaøng Li vaø vôï Nguyeãn Thò Baûo, 阮氏寶].
84 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Minh vaên treân loï Topkapi ñöôïc vieát vaøo naêm 大和八年, Ñaïi Hoøa thöù 8 (1450, döôùi trieàu vua Leâ Nhaân Toâng) ôû 南策州, chaâu (phuû) Nam Saùch, nghóa laø trong thôøi töï chuû ôû Vieät Nam; ngöôøi vieát taát phaûi theo taäp quaùn cuûa ta trong vieäc duøng chöõ 氏 laø chöõ ñeäm chæ teân phuï nöõ. - Chöõ thöù möôøi hai 戲 (hyù), coù hai ñieåm caàn baøn: a. laø danh töø rieâng chæ teân ngöôøi hay laø traïng töø chæ traïng thaùi vui veû cuûa ñoäng töø 筆 (buùt = vieát, veõ, ôû vò trí thöù möôøi ba)? b. neáu laø teân ngöôøi thì phieân aâm Vieät hoài ñoù vaø hieän nay laø gì? Döïa theo taäp quaùn ñaët teân phuï nöõ ôû theá kyû 15, chuùng ta ñaõ coi chöõ 氏 laø chöõ ñeäm neân haäu quaû taát nhieân chöõ 戲 phaûi laø danh töø rieâng chæ teân ngöôøi. Tuy nhieân, vaøo thôøi ñoù chöõ 戲 ñoïc aâm Vieät laø gì? Caùc nhaø ngöõ aâm hoïc lòch söû coù theå giuùp chuùng ta nhöng cuõng caàn chuù yù laø “chuyeän phuïc nguyeân daïng coå chæ laø chuyeän phoûng ñoaùn, laäp giaû thuyeát cuûa giôùi ngöõ hoïc” (Nguyeãn Taøi Caån, 2001: 46; nhöõng chöõ in nghieâng laø do ngöôøi vieát nhaán maïnh). Töï ñieån Haùn Vieät cuûa Thieàu Chöûu (baûn treân internet) cho bieát 戲 coù theå ñoïc laø hí (hyù) hoaëc huy hoaëc hoâ. Neáu ñoïc laø hí (hyù) thì coù 2 nghóa: (1) ñuøa bôõn vaø (2) laøm troø, dieãn laïi söï tích cuõ (nhö hí kòch 戲劇). Neáu ñoïc laø hoâ thì laø thaùn töï nhö oâ hoâ 於戲 than oâi! Neáu ñoïc laø huy, cuøng nghóa vôùi chö 麾 vaø laø (1) côø ñaàu, (2) chæ huy. Vaøo theá kyû 15, khoâng roõ, teân baø laø Hyù hay laø Huy hay… Chæ ngöôøi trong gia ñình vaø ngöôøi ñoàng höông vôùi baø môùi bieát ñuùng caùch goïi teân baø. Tröôùc maét chuùng ta haõy taïm chaáp nhaän chöõ 戲 phieân laø Hyù. Nhaân ñaây cuõng neân ñoïc qua yù kieán “laï, raát laï” cuûa baø Li Tana (ôû Ñaïi hoïc quoác gia UÙc vaø chuyeân nghieân cöùu veà Vieät Nam) vieát veà chöõ 戲 naøy treân tôø Southeast Asian Ceramics Museum Newsletter (2007, IV(6), tr.1): “chöõ Trung Quoác 戲 treân loï Vieät Nam [loï söù Topkapi] KHOÂNG laø moät phaàn cuûa teân. Cuøng vôùi chöõ zuo [taùc, ñuùng ra treân loï laø chöõ 筆, buùt] tieáp sau, chuùng taïo thaønh moät caâu 戯作: ‘laøm chôi’ hoaëc ‘laøm cho vui’. Chuùng ta thöôøng thaáy cuïm töø naøy treân caùc hieän vaät Trung Quoác. Tuy nhieân khoâng theå hoaøn toaøn loaïi boû khaû naêng, theo ñoù Bui Thi (裴氏 ‘Pei shi’) laø moät phuï nöõ, nhöng coù nhieàu khaû naêng hôn, ñoù laø ‘moät oâng mang hoï Bui’. Vaøo ñôøi Tang [Ñöôøng] ôû Trung Quoác coù moät cuoán saùch noåi tieáng [töïa ñeà laø] 封氏闻见记 [Phong thò vaên kieán kyù = Ghi (laïi nhöõng ñieàu maø ngöôøi) hoï Phong nghe (vaø) thaáy] vaø vaøo ñôøi Song [Toáng] laïi coù saùch 邵氏闻见录 [Thieäu thò vaên kieán luïc = Ghi cheùp (nhöõng ñieàu maø ngöôøi) hoï Thieäu nghe (vaø) thaáy]. Caû hai vò naøy - hoï Phong vaø hoï Thieäu - ñeàu laø nhöõng hoïc giaû noåi tieáng. Noùi khaùc ñi, raát coù theå laø nhöõng ngöôøi noåi tieáng chæ duøng hoï cuûa mình maø thoâi. Chöõ shi 氏 ôû ñaây khoâng lieân quan gì ñeán giôùi tính vaø thöïc söï khoâng nhaèm ñeå chæ moät phuï nöõ trong giôùi vaên chöông. Neáu ai ñoù ôû Vieät Nam hieän nay gheùp ‘Bui thi’ vôùi chöõ ‘Hi’ tieáp sau thì khoâng coøn khaû naêng ‘Bui Thi’ laø moät phuï nöõ.(18) Chöõ 戲 chæ coù theå [phieân] aâm Vieät laø ‘Hi’ chöù khoâng theå laø ‘Hy’ nhö ñaõ neâu. ‘Hi’ coù nghóa laø (ngöïa) keâu, [nhö vaäy] khoù coù theå duøng ñeå ñaët teân cho phuï nöõ.” (Nhöõng chöõ in ñöùng trong ngoaëc […] laø do ngöôøi vieát theâm cho troïn nghóa). Theo chuùng toâi hieåu, 1) trong tieáng Vieät hieän nay chöa coù moät quyeát ñònh chính thöùc naøo veà caùch vieát i ngaén hay y daøi: hí hay hyù chæ laø hai caùch
85 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 vieát khaùc nhau cuûa cuøng moät chöõ chöù khoâng phaûi laø hai chöõ khaùc nhau, vôùi hai nghóa khaùc nhau; 2) neáu hyù (hoaëc hí) vôùi nghóa laø ‘ngöïa keâu’, ñuùng hôn laø ‘ngöïa ngöôùc ñaàu leân keâu moät traøng daøi’ thì ñoù laø chöõ Noâm vaø vieát laø 唏. Trong chöõ Nho cuõng coù chöõ 唏 vaø cuõng coù aâm laø hyù nhöng nghóa khaùc; theo Thieàu Chöûu, chöõ Nho 唏 coù nghóa laø ‘suït sòt, thöông maø khoâng khoùc ñöôïc’. Töø haûi (tr.276) cuõng cho hai nghóa cuûa chöõ Nho 唏 a) 笑 tieáu [cöôøi, cöôøi cheâ]; b) 哀痛 ai thoáng [thöông ñau]. Khoâng theå nhaàm 唏 (ngöïa hyù, chöõ Noâm) vôùi 戲 (hyù, chöõ Nho treân loï Topkapi)! Thöïc ra ñieåm 2) naøy laø ñaët ngöôïc vaán ñeà: ñieàu phaûi laøm laø chöõ Nho 戲 phieân aâm vaø nghóa laø gì chöù khoâng phaûi chöõ Vieät hí (hay hyù) nghóa laø gì. III.2. Veà thöù töï 13 chöõ treân minh vaên Chính söï nhaàm laãn cuûa R.M. Brown laø do söï khaùc nhau giöõa cuù phaùp chöõ Nho vôùi cuù phaùp chöõ Hoa. Treân vai loï söù Topkapi, hai chöõ thöù 5 vaø thöù 6 laø 匠人, vaø ñöùng tröôùc ba chöõ thöù 7, thöù 8 vaø thöù 9 南策州 vì minh vaên naøy vieát theo cuù phaùp chöõ Nho vaø theo theå vaên noùi. Vaøo theá kyû 15 naøy, chöõ Nho cuûa chuùng ta ñaõ taùch haún vôùi chöõ Trung Quoác beân Trung Nguyeân. Vò trí cuûa hai nhoùm chöõ treân vai loï cuõng cho bieát ñoù laø chöõ Nho (chöõ Haùn) chöù khoâng phaûi laø chöõ Trung Quoác (chöõ Hoa). Roxanna M. Brown ñaõ thaän troïng nhôø nhöõng ngöôøi am töôøng giuùp nhöng chuyeân gia/coá vaán chæ coù theå cung caáp thoâng tin ñeå ngöôøi hoûi ñaùnh giaù vaø löïa choïn. Trao ñoåi tröïc tieáp vôùi ngöôøi vieát ôû Bangkok vaøo thaùng 12 naêm 2006, Brown cho bieát baø vaãn coøn raát luùng tuùng trong vieäc phaân bieät giöõa chöõ Trung Quoác (chöõ Hoa) vôùi chöõ Nho, chöõ Noâm vaø chöõ Vieät (Quoác ngöõ). Hai coá vaán, GS D.C. Lau vaø oâng John Harding, ñeàu laø outsider. Vì lyù do naøy neân thöù töï cuûa 13 chöõ trong baûn in cuûa Brown ñaõ voâ tình bò ñoåi ‘cho thuaän tai’ (ngöôøi Haùn) vaø khaùc vôùi thöù töï treân vai loï. Brown in laø (xin xem hình 3): 大和八年南策州匠人裴氏戲筆 nhöng ñuùng ra treân vai loï laïi laø: 大和八年匠人南策州裴氏戲筆 (xin xem hình 4 vaø 5). Sai laàm naøy keùo daøi 31 naêm vaø coøn ñöôïc laäp laïi vaøo thaùng 11 - thaùng 12 naêm 2007 treân tôø Southeast Asian Ceramics Museum Newsletter (taäp IV, soá 6, tr. 1). Do uy tín lôùn cuûa Brown neân töø 1977 ñeán nay, nhieàu taùc giaû nöôùc ngoaøi vaø Vieät Nam bò laàm theo. Thaùng 3 naêm 2008 (ngaøy 31), noùi chuyeän ñieän thoaïi vôùi GS Hieån, baø nhaän xeùt: ‘giöõa 13 chöõ cuûa toâi [RMB] vaø cuûa [Regina] Krahl(19) chæ sai nhau chuùt ít veà thöù töï chöõ’. Ñuùng, chæ sai nhau veà traät töï cuûa 2 nhoùm chöõ nhöng söï sai bieät naøy cho bieát: 13 chöõ treân vai loï (vaø ñöôïc Krahl ghi ñuùng laïi) laø do ngöôøi Vieät vieát coøn 13 chöõ do R.M. Brown daãn, laø do ngöôøi Trung Quoác (hoaëc ngöôøi nöôùc ngoaøi) vieát theo cuù phaùp Trung Quoác. Nghe giaûi thích, baø môùi vôõ leõ vaø ñònh seõ ñính chính khi vieäc nghieân cöùu laïi naøy veà minh vaên Topkapi keát thuùc. Nhöng tieác thay, baø khoâng coøn cô hoäi laøm vieäc ñoù! III. 3. Nhaän xeùt veà maët thö phaùp Döïa vaøo quan saùt tröïc tieáp vaø vaøo nhöõng aûnh ñaõ coâng boá, chuùng toâi thaáy 13 chöõ Nho naøy laø moät laïc khoaûn 落款, ñöôïc vieát baèng buùt loâng neùt maûnh, chaám men lam tröôùc khi phuû men traéng ngaø. Chöõ vieát theo kieåu Khaûi (Chaân),
86 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 maûnh mai, meàm maïi, roõ raøng (ñaùng chuù yù laø caùc neùt xöôùc, moùc, soå ñeàu khoâng ñaäm nhö thöôøng vieát baèng buùt loâng) vaø phaân boá ñeàu ñaën treân vai bình; giöõa töøng hai chöõ coù trang trí hoa vaên daùng maây caùch ñieäu. Khoâng chöõ naøo bò môø, phai, maát neùt; hoaøn toaøn khoâng coù khaû naêng ñoïc chöõ noï xoï chöõ kia. Chöõ vieát theo theå phoàn (standard form), nhaát laø hai chöõ hyù 戲 vaø buùt 筆. Chöõ soá 八 (baùt) vieát theo theå ñôn. Rieâng chöõ thöù 4 (chöõ 年) vieát khaùc daïng thoâng thöôøng, caû ñöông thôøi vaø ngaøy nay; nhaø nghieân cöùu thö phaùp Chaán Ñoâng Hoa (Ñaïi hoïc Hongkong, trao ñoåi rieâng, thaùng 9 naêm 2007) coi ñoù laø vieát theo kieåu baùn leä thö (ñaù leä). Toùm laïi, 13 chöõ Nho treân vai loï söù Topkapi coù theå phieân aâm vaø vieát theo quy taéc chính taû hieän nay laø “Ñaïi Hoøa baùt nieân töôïng nhaân Nam Saùch chaâu Buøi Thò Hyù buùt”; dòch nghóa coù theå laø “Naêm Ñaïi Hoøa [thöù] taùm, [ngöôøi] thôï thuû coâng [ôû] chaâu Nam Saùch [teân laø] Buøi Thò Hyù vieát/veõ”. Luùc naøy Vieät Nam ñaõ ñoäc laäp neân duøng nieân hieäu cuûa vua Vieät vaø teân ngöôøi cuõng theo taäp quaùn nhaân xöng hoïc ñöông thôøi cuûa ta. Vieát minh vaên baèng buùt loâng, giöõa moãi hai chöõ laïi veõ hoïa tieát, laø khaùc thöôøng so vôùi “taäp quaùn” vieát minh vaên baèng buùt nhoïn (chuùng toâi ñoaùn laø que tre voùt nhoïn) voán raát phoå bieán trong giôùi thôï goám ôû ta, tröôùc vaø sau theá kyû 15. Raát coù theå baø Buøi Thò Hyù cuõng laø ngöôøi veõ nhöõng trang trí raát sinh ñoäng, haáp daãn treân thaân vaø coå loï. Hieám thaáy moät laïc khoaûn ngaén goïn nhö ôû ñaây nhöng cung caáp thoâng tin tröïc tieáp vaø giaùn tieáp, ñaày ñuû, chính xaùc veà thôøi gian, ñòa ñieåm, con ngöôøi tham gia vieäc taïo ra saûn phaåm. * * * Chæ vôùi ba minh vaên xuaát hieän vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau maø chuùng ta ñaõ coù ñöôïc nhieàu thoâng tin lyù thuù vaø cuõng gaëp nhöõng chuyeän khoâng deã giaûi quyeát. Duø chöa coù ñuû thoâng tin nhö mong muoán nhöng khuynh höôùng ñeå hieåu ñuùng vaán ñeà thì ñaõ roõ raøng. - Neâu nguyeân taéc veà nghieân cöùu minh vaên thì deã nhöng vieäc thöïc hieän laïi laø caû moät chuoãi vaán ñeà. Khoù coù theå xaùc ñònh ñöôïc minh vaên naøo laø coå nhaát trong tình hình tö lieäu hieám hoi vaø phaân taùn nhö hieän nay. Söï höõng hôø, khoâng saün loøng coäng taùc cuûa moät soá quaûn thuû baûo taøng vaø nhöõng quy ñònh khaét khe quaù ñaùng, maø nhieàu nhaø nghieân cöùu coi laø laïc haäu, cuûa moät soá baûo taøng quan troïng ñaõ laøm cho vieäc thöïc hieän gaëp raát nhieàu trôû ngaïi, toán keùm thôøi gian, coâng söùc vaø caû vaät chaát. Vaø ñieàu ñaùng tieác laø caû ba minh vaên naøy ñeàu vieát treân saûn phaåm laøm taïi Vieät Nam nhöng nay laïi thuoäc quyeàn sôû höõu vaø ñöôïc baûo quaûn ôû nöôùc ngoaøi! - Neáu Hobson coù moät ngöôøi Vieät laøm coá vaán vaøo ñaàu thaäp nieân 30 theá kyû 20 thì raát coù theå khoâng coù söï tranh luaän dai daúng giöõa hyù laø traïng töø hay hyù laø danh töø rieâng chæ teân ngöôøi. Coi hyù laø traïng töø laø bieåu hieän tö duy loâ gích hình thöùc cuûa ngöôøi Taây phöông voán quen thuoäc vôùi ngöõ phaùp phöông Taây, bieát tieáng Trung Quoác neân ñoïc vaø hieåu ñöôïc chöõ Nho nhöng khoâng coù thöïc teá Vieät Nam. Ngöôøi Vieät Nam ñoïc 裴氏戲筆 buøi thò hyù buùt, töø tröïc giaùc
87 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 hieåu ngay laø Buøi Thò Hyù buùt. Sau ñoù, suy ngaãm môùi naåy ra caâu hoûi, coù theå chaêng laø Buøi thò... hyù buùt? Nguyeân nhaân daãn ñeán tranh caõi laø do chöõ Nho, ít nhaát vaøo thôøi ñoù, khoâng coù caùch vieát hoa teân ngöôøi (vieát ñaøi) vaø cuõng khoâng coù daáu chaám, daáu phaåy, xuoáng doøng... - Veà maët thö phaùp hoïc, chuùng ta thaáy: 1) hai caùch vieát chöõ 年, ôû theá kyû thöù 2 vaø theá kyû 15. Caâu hoûi ñaët ra laø caùch vieát cuûa baø Hyù coù phoå bieán trong laøng Nho ñöông thôøi hay khoâng? 2) ngay töø theá kyû thöù 2, thôï goám Vieät ñaõ coù khuynh höôùng duøng phoå bieán chöõ 作, taùc trong minh vaên (ôû Trung Quoác, töø ñôøi Ñöôøng ñaõ phoå bieán chöõ 製, cheá); 3) cuõng ngay töø theá kyû thöù 2, chính ngöôøi thôï goám (hay ngöôøi thôï thuû coâng) ñaõ vieát minh vaên, khuynh höôùng naøy coøn ñöôïc thònh haønh cho ñeán theá kyû 19. NQM-NMH PHUÏ LUÏC Trong thôøi gian gaàn ñaây coù xuaát hieän ít nhaát hai taøi lieäu lieân quan ñeán baø Buøi Thò Hyù, ñoù laø: 1) Taêng Baù Hoaønh. Moät caâu hoûi veà goám coå Vieät Nam, sau 26 naêm ñaõ ñöôïc traû lôøi. Thoâng tin Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Haûi Phoøng, 2006, Soá 3, tr.11-18. 2) Nguyeãn Myõ Haø, Taï Quyønh Hoa. Mystery Woman of the Chu Dau Ceramics. Viet Nam News, 30/9/2007 (baûn treân www.vietnamnews.vnagency.com.vn). Thoâng tin “quaù hoaøn haûo ñeán möùc khoù tin (laø thöïc)” (too good to be true) nhö hai nhaø baùo cuûa Vietnam News ñaõ vieát. ÔÛ trong nöôùc, tieáng vang khoâng lôùn, coù theå do “ñaõ quaù bieát nhau roài!” (nhaän xeùt cuûa moät vò muoán aån danh trong giôùi baûo taøng). Nhöng ôû nöôùc ngoaøi, nhieàu ngöôøi laïi quan taâm. Tröôùc heát laø hai tin treân Southeast Asian Ceramics Museum Newsletter: [R.M. Brown]. Inscription by Ms. Bui thi Hy? Possible Biography for a Most Unusual Lady, 2007, IV(6), tr.1 vaø Li Tana. Ms Bui Thi Hy?, 2008, V(2), tr.2. Neáu SEACM Newsletter khoâng ñình baûn vì söï ra ñi ñoät ngoät cuûa Toång bieân taäp thì chaéc chaén coøn moät vaøi tin tieáp theo. Do hai taøi lieäu goác treân trình baøy raéc roái, coù moät soá chi tieát khoâng roõ raøng vaø maâu thuaãn nhau neân chuùng toâi ñaõ lieân laïc ñeå hoûi theâm nhöng khoâng ñöôïc ñaùp öùng. Cuõng do caùc hieän vaät goác xuaát hieän vaøo nhieàu thôøi ñieåm khaùc nhau (töø cuoái thaùng 5 naêm 2006 ñeán thaùng 8 naêm 2007), ôû nhieàu ñòa ñieåm xa nhau trong tænh Haûi Döông, thuoäc nhieàu loaïi khaùc nhau (gia phaû giaáy, gia phaû vaûi, minh vaên döôùi ñaùy con ngheâ ñaát nung, döôùi ñaùy ñóa nung khoâng ñuû löûa, trong loøng maâm [khay] ñoàng...) vaø taát caû ñeàu ôû trong tay moät ngöôøi phaùt ngoân neân chuùng toâi thöû toùm taét nhö sau. Tröôùc heát nhaèm hieåu roõ vaø ñuùng ñöôïc moät chuyeän haáp daãn, sau nöõa nhaèm “giaûi ñaùp thaéc maéc” cho ít nhaát boán nhaø nghieân cöùu nöôùc ngoaøi. I. Trình töï xuaát hieän caùc hieän vaät - 14 giôø 30 ngaøy 29 thaùng 5 naêm 2006: xuaát hieän hai trang 4 vaø 5 cuûa gia phaû giaáy cuøng moät con keâ boán chaân lieàn, moät con keâ hình truï, moät aéc baøn xoay vaø moät phaàn coå cuûa bình tyø baø hoa lam söu taàm taïi di tích loø ôû laøng (thoân Quang AÙnh [teân daân gian, Quang Anh], nay laø Quang Tieàn, xaõ Ñoàng Quang, huyeän Gia Loäc, tænh Haûi Döông). Gia phaû giaáy do lyù tröôûng Buøi Ñöùc Nhuaän, haäu dueä ñôøi thöù 13 cuûa baø Buøi Thò Hyù, sao töø gia phaû vaûi vaøo naêm Baûo Ñaïi (thöù 7) Nhaâm Thaân, 1932. Ngöôøi ñöa: OÂ. Buøi Ñöùc Nhaïn (62 tuoåi) vaø chaùu goïi baèng chuù teân laø Buøi Ñöùc Lôïi. Ngöôøi nhaän: OÂ. Taêng Baù Hoaønh.
88 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Nôi dieãn ra: [coù veû] Nhaø rieâng OÂ. Taêng Baù Hoaønh, thò xaõ Haûi Döông. - Ngaøy 30 thaùng 5 naêm 2006: xuaát hieän gia phaû vaûi (sao naêm Minh Meänh Nhaâm Thìn, 1832 töø moät gia phaû vieát tröôùc ñoù [?]). Ngöôøi ñöa vaø ngöôøi nhaän: nhö treân. Nôi dieãn ra: taïi thoân Quang AÙnh, khoâng roõ nhaø ai. - Ngaøy 31 thaùng 5 naêm 2006: xuaát hieän tieáp caùc trang coøn laïi cuûa gia phaû giaáy (caùc trang 1, 2, 3 vaø 6, 7). Ngöôøi ñöa vaø ngöôøi nhaän: nhö treân. Nôi dieãn ra: khoâng roõ. - Ngaøy 16 thaùng 5 naêm 2007 xuaát hieän con ngheâ (young lion) ñaát nung (terracotta) beân döôùi coù minh vaên cho bieát ‘do Buøi Thò Hyù laøm [taïi] trang Quang Anh naêm Quang Thuaän nguyeân nieân’ [1460, trieàu Leâ Thaùnh Toâng]. Xem hình thì khoâng phaûi laø con ngheâ thoâng thöôøng cuûa daân gian ta vaø cuõng khoâng phaûi laø ñaát nung maø laø men xanh, taïo daùng coù veû hieän ñaïi. Khoâng roõ ai ñöa nhöng ngöôøi nhaän laø OÂ. Taêng Baù Hoaønh. Ngöôøi tìm thaáy: OÂ. Buøi Ñöùc Lôïi [ÔÛ ñaâu? Khi naøo?]. - Ngaøy 10 thaùng 7 naêm 2007 xuaát hieän chieác ñóa saâu (saucer hay plate) coù minh vaên, khoâng traùng men, nung khoâng ñuû löûa. Minh vaên ghi: ‘do chò [laø] Buøi Thò Hyù, em [laø] Buøi Khôûi laøm [taïi] trang Quang Anh, district [huyeän, phuû, chaâu?] Gia Phuùc, naêm Dieân Ninh nguyeân nieân’ [1454, trieàu Leâ Nhaân Toâng]. R.M. Brown (2007: 1) coi ñóa saâu naøy laø “moät ñóa celadon Thaùi Lan nguyeân veïn, ñieån hình vôùi men maøi, saûn xuaát taïi Sawankhalok (Thaùi Lan) vaøo giöõa theá kyû 15”. OÂ. Buøi Ñöùc Lôïi ñöa cho OÂâ. Taêng Baù Hoaønh. [ÔÛ ñaâu?]. - Thaùng 8 naêm 2007, OÂ. Buøi Ñình Dau [Daäu? Ñaàu?], 82 tuoåi, boá OÂ. Lôïi, bò oám, giao cho OÂ. Lôïi ñeå ñöa cho OÂ. Taêng Baù Hoaønh moät round copper tray [maâm hay khay ñoàng?] coù 379 chöõ Nho vaø chöõ Noâm, do boá cuûa OÂ. Dau (teân laø Buøi Ñöùc Nhuaän, chöùc lyù tröôûng) ghi khoâng nguyeân vaên, naêm 1932 töø moä chí cuûa baø Buøi Thò Hyù. [Moä chí coøn hay maát? Moä coøn hay maát? Chæ thaáy coâng boá aûnh chuïp moä oâng Buøi Khôûi]. [Giao ôû ñaâu?]. Baûng sau laø toùm taét ñeå thaáy toaøn caûnh vaán ñeà. Thôøi gian Hieän vaät Noäi dung minh vaên Nhaän xeùt/Caâu hoûi (dòch töø tieáng Anh) 29/5/2006 (14:30) 1. Gia phaû giaáy (chæ caùc tr.4, 5),2. Con keâ boán chaân lieàn, 3. Con keâ hình truï, 4. AÉc baøn xoay, 5. Coå bình tyø baø hoa lam Gia phaû vaûi 30/5/2006 Ñaõ ñaày ñuû? Gia phaû giaáy 31/5/2006 Gia phaû giaáy vaø vaûi coù (tr.1, 2, 3, 6 vaø 7) khaùc nhau veà noäi dung - Con ngheâ loaïi naøy thöôøng Con ngheâ (young lion) Buøi Thò Hyù laøm, 16/5/ 2007 ñaát nung (terracotta) trang Quang Anh, khoâng coù minh vaên beân döôùi coù minh vaên Quang Thuaän nguyeân - Neáu hình ñuùng laø con nieân (1460) ngheâ coù minh vaên, thì khoâng gioáng nhö moâ taû Ñóa saâu coù minh vaên, Chò Buøi Thò Hyù vaø 10/7/2007 - Teân huyeän Gia Phuùc khoâng traùng men, em Buøi Khôûi laøm, chæ xuaát hieän töø naêm nung khoâng ñuû löûa trang Quang Anh, Quang Thuaän thöù 7 (1466), nghóa laø 13 huyeän [?] Gia Phuùc, naêm sau khi laøm ñóa! Dieân Ninh nguyeân nieân (1454) - RMB coi laø type
89 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 celadon Thaùi saûn xuaát taïi Sawankhalo! Maâm ñoàng vôùi 379 chöõ Thaùng 8/ 2007 - Moä chí coøn hay maát? sao naêm 1932 töø moä chí (so saùnh vôùi maâm) cuûa baø Buøi Thò Hyù - Moä coøn hay maát? (duøng X ray xaùc minh xaùc trong moä) - Phaân tích vaên baûn hoïc - So saùnh neùt chöõ caùc minh vaên (Topkapi, con ngheâ, ñóa) - Chæ thaáy hình moä OÂ. Buøi Khôûi Sau thaùng 8/2007 - Coøn theâm hieän vaät gì, nhaát ñeán nay laø loaïi coù minh vaên nöõa khoâng? - Ñaõ coâng boá theâm chi tieát hay giaûi thích theâm veà nhöõng hieän vaät treân chöa? II. Quan heä thaân thuoäc giöõa nhöõng ngöôøi cung caáp hieän vaät [Lyù tröôûng] Buøi Ñöùc Nhuaän (1932, sao gia phaû giaáy töø gia phaû vaûi vaø ghi 379 chöõ leân maâm [khay] ñoàng, laáy töø moä chí baø Buøi Thò Hyù nhöng coù theâm bôùt) Buøi Ñình Dau (82 tuoåi, 2007) Buøi Ñöùc Nhaïn (62 tuoåi, 2006) (2007, giöõ maâm ñoàng) (2006, giöõ gia phaû giaáy vaø vaûi) Buøi Ñöùc Lôïi (2007, giöõ con ngheâ vaø ñóa saâu) III. Nhöõng ñieåm mong ñöôïc saùng toû Hai taøi lieäu treân cho bieát: ñaõ tìm thaáy a) theâm hai minh vaên do baø Buøi Thò Hyù vieát, töø theá kyû 15; b) theâm ba taøi lieäu (gia phaû vaûi vaø giaáy cuøng maâm ñoàng ghi laïi moä chí) do ngöôøi ñôøi sau sao cheùp; c) coù theå coøn moä vaø moä chí cuûa baø Buøi Thò Hyù. 1. Ngoaøi hai taøi lieäu treân vaø ngoaøi nhöõng ngöôøi trong cuoäc neâu treân, coù leõ cho ñeán nay vaãn chöa coâng boá toaøn phaàn hay moät phaàn nhöõng chöõ Nho vaø chöõ Noâm trong gia phaû (giaáy vaø vaûi), treân con ngheâ, ñóa saâu, maâm ñoàng. Cuõng chöa laøm nhöõng nghieân cöùu veà vaên baûn hoïc, taû töï hoïc (graphology, nhaát laø comperative graphology) vaø phieân aâm Vieät, dòch nghóa sang chöõ Quoác ngöõ nhöõng taøi lieäu vaø minh vaên quyù hieám treân. Nhöng chaéc chaén raèng ôû baûn [trích töø nguyeân vaên, Taêng Baù Hoaønh 2006: 15-16] “toùm taét noäi dung gia phaû hoï Buøi ôû Quang AÙnh vaø tieåu söû baø Buøi Thò Hyù qua hai cuoán gia phaû [vaûi vaø giaáy] noùi treân” phuû Nam Saùch cuûa ta vaãn bò goïi theo teân do quaân Minh ñaët laø chaâu Nam Saùch! 2. Ñoàng thôøi cuõng thaáy vaøi ñieåm veânh sau: 2.a. R.M. Brown (chuyeân gia haøng ñaàu theá giôùi veà goám söù Ñoâng Nam AÙ, ôû Bangkok töø nhieàu chuïc naêm) ñaõ may maén noùi ñieän thoaïi vôùi chò Nguyeãn Myõ Haø (moät trong hai taùc giaû baûn tin) vaø ñaõ vieát “treân aûnh laø moät ñóa celadon Thaùi nguyeân veïn, ñieån hình vôùi men maøi” roài keát luaän “Khoâng coù vaán ñeà veà nieân ñaïi cuûa ñóa naøy. Khaûo coå hoïc ñònh nieân ñaïi laø giöõa theá kyû 15 nhöng khaûo coå hoïc cuõng cho thaáy loaïi ñóa naøy ñöôïc saûn xuaát taïi Sawankhalok ôû Thaùi Lan, chöù khoâng phaûi ôû Vieät Nam”.
90 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 2.b. Chuù thích tieáng Anh cuûa aûnh treân laø: Heirlom: Bui Duc Loi shows the saucer with inscriptions presented to him by his father. The inscription bears the same wording as the tombstone of the mysterious Bui Thi Hy, possible creator of many of the Chu Dau ceramics. Nhöng nhöõng thoâng tin töø baøi vieát cho bieát: oâng thaân sinh cuûa OÂ. Lôïi giao cho OÂ. Lôïi ‘a round copper tray’ vaø ‘the inscription [on the tray] is the same as that on Bui Thi Hy’s tombstone.’ Ñóa saâu (saucer) baèng goám laø do OÂ. Lôïi töï tìm ñöôïc vaø coù minh vaên ít chöõ hôn nhieàu so vôùi moä chí ghi laïi treân maâm ñoàng. 2.c. Ñoïc minh vaên treân ñóa saâu naøy thaáy ‘Made by sister Bui Thi Hy, brother Bui Khoi at Quang Anh fief, Gia Phuc District in the first year of Dien Ninh 1454’. Khoâng roõ chöõ district ñöôïc dòch töø nguyeân vaên laø chöõ gì, phuû, huyeän hay chaâu..., nhöng theo Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp III (in laïi 1971: 361) vaø Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (baûn treân internet) thì huyeän Gia Loäc ñöôïc ñoåi teân laø huyeän Gia Phuùc vaøo naêm Quang Thuaän thöù 7 (1466), nghóa laø 13 naêm sau naêm Dieân Ninh nguyeân nieân ghi treân ñóa! “Bôùi loâng tìm veát”, neáu coù theå noùi nhö vaäy, moät caùch baát ñaéc dó, thì coù theå thaáy nhieàu veát hôn so vôùi thöïc coù; hy voïng laø côûi môû coäng taùc, minh baïch vaø toân troïng phöông phaùp khoa hoïc seõ coù lôïi cho vieäc chung nhöng tröôùc maét vieäc maø moïi ngöôøi caàn laøm laø giöõ caån thaän nhöõng hieän vaät ñaõ (vaø coù theå seõ) xuaát hieän ñeå khoûi maát maùt, hö hoûng. CHUÙ THÍCH (1) Taân leä thö (khaùc Coå leä thö) laø moät kieåu phuï cuûa Leä thö; kieåu phuï naøy ñöôïc söû duïng phoå bieán ôû Trung Quoác trong khoaûng thôøi gian töø Trung tôùi Haäu Haùn. Luùc ñoù thö phaùp (calligraphy, gaàn ñaây ôû ta goïi laø thö hoïa) vaø hoäi hoïa khoâng coøn coi nhö kyõ thuaät vieát chöõ maø ñaõ phaùt trieån thaønh moät ngaønh ngheä thuaät. Ñoà goám tröôùc ñaây chæ thaáy duøng trong caùc gia ñình quyeàn quyù thì nay ñaõ thaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng daân thöôøng. (2) Theo Vieän Toaùn hoïc, Vieän Haøn laâm Khoa hoïc Trung Quoác taïi www.sinica.edu.tw/~tdbproj/ sinocal/luso.html (3) Xin phaân bieät Lyù Tieán Thöù söû Giao Chaâu naøy vôùi Lyù Tieán “laø quan voõ thôøi Huøng Vöông. Boá meï ngöôøi xöù Ñoâng ñeán nguï taïi traïi Tieân Ngö, bôø soâng Löông Baøi (teân cuõ cuûa soâng Toâ Lòch), gaàn chôï Ñoâng Hoa (khu Haøng Caù ngaøy nay ôû Haø Noäi) roài sinh ra oâng. Giaëc AÂn sang, oâng ñem quaân giao tranh vôùi töôùng giaëc laø Thaïch Linh thaàn töôùng. Bò teân cuûa giaëc baén truùng, oâng chaïy veà ñeán choã gaàn ñeàn hieän nay (töùc ñình Giaùp Ñoâng, thoân Ñoàng Thuaän cuõ, nay ôû phoá Haøng Caù) thì hy sinh.” (Vuõ Tuaán Saùn 2004: 7-12). Trong daân gian, caùc khaùi nieäm ñeàn, mieáu, ñình, chuøa... thöôøng khoâng coù khaùc bieät vaø ñöôïc duøng töông ñöông nhau vì vaäy ta vaãn thaáy goïi ñeàn Ngoïc Sôn, ñình Ngoïc Sôn vaø ñoâi khi caû chuøa Ngoïc Sôn. (4) Ñuùng ra teân thöïc cuûa Traàn Lyù laø [caù] Cheùp; tröôùc khi veà Thaêng Long vaø thoaùn nöôùc töø hoï Lyù, hoï Traàn laøm ngheà ñaùnh caù ôû höông Töùc Maëc, phuû Thieân Tröôøng neân ñaët teân con chaùu ñeàu theo teân caù, [caù] Cheùp sau ñoåi laø Lyù, [caù] Döa (Traàn Thöøa), [caù] Nheo (Traàn Lieãu)... (5) Töïa ñeà cuû a luaä n vaê n toá t nghieä p chæ laø : The Dating and Identification of Southeast Asian Ceramics. (6) Chuù thích cuûa R.M. Brown (tr.35): Giaùo sö D.C. Lau, ôû Vieän Nghieân cöùu Ñoâng Phöông vaø Phi Chaâu, Ñaïi hoïc London ñaõ vui loøng dòch minh vaên cho ngöôøi vieát [RMB], töø nhöõng hình chuïp minh vaên do Baûo taøng Topkapi Saray cung caáp. Khi gaëp GS Hieån taïi Baûo taøng goám söù Ñoâng Nam AÙ, Bangkok (Thaùi Lan) chieàu ngaøy 15 thaùng 12 naêm 2006 Brown cho bieát “nhöõng hình chuïp ñoù ñaõ bò thaát laïc.” (7) Chuù thích cuûa R.M. Brown (tr.35): John Harding, giaùm ñoác chöông trình Vieät ngöõ cuûa Ñaøi BBC, London ñaõ duøng töø ñieån dòch nhöõng chöõ Haùn sang tieáng Vieät cho ngöôøi vieát [RMB] vaøo naêm 1974.