Báo cáo nghiên cứu khoa học " GIỐNG LÚA BẢN ĐỊA CỦA NGƯỜI TA ÔI Ở TỈNH THỪA THIÊN HUẾ "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:7

Thêm vào BST

Báo xấu

75
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sơ lược về các giống lúa bản địa của các dân tộc thiểu số Việt Nam Lúa gạo là đời sống, biểu tượng cho nền văn minh của nhiều dân tộc trồng lúa trên thế giới. Truyền thống văn hóa với sự hiện diện của lúa gạo đã ăn sâu vào tận cội nguồn của nhiều dân tộc trên thế giới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " GIỐNG LÚA BẢN ĐỊA CỦA NGƯỜI TA ÔI Ở TỈNH THỪA THIÊN HUẾ "

82 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 KHOA HOÏC VAØ ÑÔØI SOÁNG GIOÁNG LUÙA BAÛN ÑÒA CUÛA NGÖÔØI TA OÂI ÔÛ TÆNH THÖØA THIEÂN HUEÁ Trần Nguyễn Khánh Phong* I. Sô löôïc veà caùc gioáng luùa baûn ñòa cuûa caùc daân toäc thieåu soá Vieät Nam Luùa gaïo laø ñôøi soáng, bieåu töôïng cho neàn vaên minh cuûa nhieàu daân toäc troàng luùa treân theá giôùi. Truyeàn thoáng vaên hoùa vôùi söï hieän dieän cuûa luùa gaïo ñaõ aên saâu vaøo taän coäi nguoàn cuûa nhieàu daân toäc treân theá giôùi. Vieät Nam laø quoác gia noâng nghieäp laâu ñôøi, vieäc nghieân cöùu, baûo toàn caùc gioáng luùa, ñaëc bieät laø caùc gioáng luùa ñaëc saûn, cao saûn cuûa ñòa phöông ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc duy trì ña daïng sinh hoïc, bôûi “Ñoâng Döông laø trung taâm xuaát hieän cuûa caây luùa vì caây luùa phaân hoùa saâu roäng hôn heát ôû vuøng naøy”.(1) Vuøng nuùi nöôùc ta vôùi söï quaàn cö cuûa caùc daân toäc thieåu soá, cö daân baûn ñòa aáy ñaõ laáy ngheà troàng troït laø chính, trong ñoù caây luùa raãy (upland rice) laø caây löông thöïc chuû yeáu vaø ñaõ coù töø laâu cuûa ñoàng baøo vuøng cao. Töø bao ñôøi nay, taäp quaùn canh taùc luùa raãy ñaõ gaén lieàn vôùi nhöõng truyeàn thoáng thieâng lieâng cuûa cö daân baûn ñòa, laø moät neùt ñaëc tröng hieän höõu trong ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa coäng ñoàng. Theo soá lieäu thoáng keâ naêm 1996, ôû Vieät Nam coù 407.000ha luùa raãy(2) traûi daøi töø vuøng caùnh cung Ñoâng Baéc sang trung du mieàn nuùi phía Baéc ñeán taän vuøng cuoái cuûa Tröôøng Sôn-Taây Nguyeân. Taát nhieân hieän nay, con soá veà dieän tích luùa raãy cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc thieåu soá Vieät Nam haún ñaõ coù nhieàu bieán ñoäng so vôùi naêm 1996 nhö vöøa neâu. Vôùi ñaëc tröng cuûa thoå nhöôõng, ñòa hình laãn khí haäu coäng vôùi taäp quaùn canh taùc cho neân ngaøy nay ôû nöôùc ta ñaõ toàn taïi 3 kieåu troàng luùa khaùc nhau: - Kieåu troàng luùa neáp ruoäng, keát hôïp vôùi neáp nöông ôû caùc thung luõng mieàn nuùi, coù ngöôøi goïi laø kieåu troàng luùa Thaùi-Taøy. - Kieåu troàng luùa teû ôû ñoàng baèng Nam Boä, coù ngöôøi goïi laø kieåu troàng luùa Vieät-Khmer. - Kieåu troàng luùa teû vaø neáp ruoäng thaâm canh ôû ñoàng baèng Baéc Boä, coù ngöôøi goïi laø kieåu troàng luùa Vieät.(3) Coäng ñoàng caùc daân toäc thieåu soá ôû nöôùc ta hieän coøn löu giöõ nhieàu nguoàn gen cuûa caùc gioáng luùa coù giaù trò khoâng chæ veà kinh teá maø coøn coù giaù trò veà vaên hoùa. Cuï theå ôû moät soá daân toäc nhö sau: * Tröôøng THPT A Löôùi, tænh Thöøa Thieân Hueá.
83 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Stt Daân toäc Teân gioáng luùa Ghi chuù 1 Dao - Chuûng loaïi teû ruoäng, coù 5 gioáng luùa: Teû traéng (Peûo ÔÛ Laøo Cai peï), Gaïo deûo (Peûo ta leng), Gaïo ruoäng (Peûo chim), Gaïo haït nhoû (Peûo peï con), Luùa nhaït (Peûo cham). - Chuûng loaïi teû coù 2 gioáng: Gaïo ñoû (Peûo chim), Luùa ñen (Peûo nhuø). - Chuûng loaïi neáp ruoäng coù 5 gioáng: Neáp loâng (Peøo nhieâu pua), Neáp traéng (Peøo nhieâu pua), Neáp troøn (Peøo nhieâu peï), Neáp ñoû (Peøo cuø oaøng), Neáp caåm (Peøo oâng).(4) 2 Cô Tu Nhe muøa (A ruoái/Havo chavo), Ba traêng (Haro A tuoâl), ÔÛ Quaûng Nam vaø Thöøa Neáp ñoû (Haro prong), Neáp traéng (Haro poùc), Luùa muøa Thieân Hueá (Mi ngöl), Luùa nhe (A moái), Neáp ñen (Ñieáu ham), Neáp höông (Ñieáu ruoái), Neáp than (Ñieáu Ka Dhur), Luùa muøa (A duoác), A Ruoái, A Thuoác, A Xoi, A Bloâ, A oong, Daø ruy, Ca oânl, Tar koùo, Neáp Laøo (Ñeùp Laøo, Ñeùp aø raøng, Ñeùp luïa, Ñeùp A luaát), Luùa raãy neáp (Anha), Luùa teû (Tröi, Trang), Neáp (Nöôi).(5) 3 Thaùi Neáp thöôøng (Neáp nhoi), Neáp tan, Tan ngaán, La, Vuøng Taây Baéc Boong, Luùa pe laïnh, Luùa lo, Luùa chieâm (Khaåu chaên), Luùa teû (Khaåu seû), Luùa chaêm kim (Khaåu chaêm theâm).(6) 4 Saùn Dìu Luùa loác, Luùa moä. ÔÛ Quaûng Ninh. Trong hai loaïi luùa naøy thì luùa loác coù khaû naêng chòu haïn vaø gaïo laïi khaù ngon.(7) Ngoaøi ra, ôû tænh Cao Baèng trong daân coøn coù gioáng luùa Khaåu lai ñen, ôû caùc tænh vuøng Taây Baéc coù gioáng luùa Xe hay, ôû vuøng nuùi Thanh Hoùa ngöôøi Möôøng coù gioáng luùa Baøn, ôû Vónh Phuùc coù gioáng luùa Baàu, ngöôøi Cao Lan ôû Tuyeân Quang coù gioáng luùa Saøi Ñöôøng, ngöôøi Thaùi ôû Ngheä An coù gioáng luùa Chaêm muoän. Taát caû ñeàu cho naêng suaát vaø chaát löôïng vöôït troäi.(8) Veà maët giaù trò vaên hoùa, caùc daân toäc thieåu soá Vieät Nam ñeàu coù thaàn Luùa cuûa mình:(9) Stt Daân toäc Teân goïi thaàn Luùa Ghi chuù 1 Cô Tu Tu ru Daønh choã ñeïp nhaát trong nhaø ñeå thôø. 2 Gia Rai A ri Thaàn Luùa ñöôïc nhöõng daân toäc naøy quan nieäm laø ngöôøi phuï nöõ ñeïp, khoûe maïnh, ngöïc to caêng söõa, phuùc haäu 3 Ba Na Gia poâm nhöng cuõng hay hôøn giaän. 4 Xeâ Ñaêng Xri Moät soá daân toäc thieåu soá laøm nöông raãy cuõng ñaõ choïn ngaøy laønh thaùng toát ñeå thöïc haønh caùc nghi leã hoaëc toå chöùc caùc leã hoäi toân vinh caây luùa:(10) Stt Daân toäc Caùc nghi leã, leã hoäi coù lieân quan ñeán caây luùa, thaàn Luùa 1 Chaêm Leã laøm ñaát, gieo, caáy luùa. Leã chaïy ñeøn ñaàu xuaân 2 Taøy Hoäi loøng toøng 3 Möôøng Muùa chôi ñaâm ñuoáng 4 Cô Ho Hoäi möøng caây luùa 5 Xtieâng Leã röôùc caây môùi caàu muøa maøng boäi thu 6 H’Moâng Môû hoäi choïn ngöôøi gioûi laøm ruoäng 7 Xeâ Ñaêng Teát luùa 8 Gia Rai Leã hoäi muùa rong chieâng (muùa quanh cheù röôïu)
84 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 II. Gioáng luùa baûn ñòa cuûa ngöôøi Ta OÂi ôû tænh Thöøa Thieân Hueá Theo lôøi keå cuûa caùc giaø laøng cuõng nhö nhöõng chuû nhaân coù nhieàu nöông raãy moät thôøi ôû vuøng Hoàng Thuûy, Hoàng Vaân, Hoàng Quaûng vaø Nhaâm (huyeän A Löôùi) thì tröôùc ñaây, ngöôøi Ta OÂi-Pa Coâ coù ñeán 17 gioáng luùa khaùc nhau. Ñeán nay, phaàn lôùn caùc gioáng luùa naøy vaãn ñöôïc ngöôøi daân löu giöõ, hoï thöôøng troàng treân nhöõng ñaùm raãy nhoû ôû saâu trong röøng. Ñieàu naøy ñaõ laøm phong phuù theâm nguoàn gen caây luùa baûn ñòa cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc thieåu soá noùi rieâng vaø caây luùa Vieät Nam noùi chung. Caùc loaïi gioáng luùa ñoù laø:(11) Stt Teân gioáng luùa Ñaëc ñieåm Ghi chuù 1 Ra dö Maøu traéng baïc, haït daøi, nhoû. Naáu côm tieáp con reå, ñaõi khaùch quyù. 2 Cu da Maøu traéng saùng, haït daøi, nhoû. Nt 3 Pi nhe Maøu traéng, haït daøi, nhoû. Nt 4 Tröøi Haït maøu traéng baïc. Nuoâi con reå, ñaõi khaùch quyù. Gioáng naøy hieän coøn raát nhieàu trong daân. 5 A lia Haït maøu traéng xaùm, coù ñuoâi. Duøng ñeå aên haøng ngaøy. 6 AÂng Zuïc Haït maøu traéng, coù ñuoâi. Duøng ñeå nuoâi con reå, ñaõi khaùch quyù. 7 Cu Puaùh Haït maøu tím, troøn, coù ñuoâi, daøi Gaïo duøng ñeå nuoâi con reå, ñaõi khaùch quyù. 1-2cm. Troàng chuû yeáu ôû xaõ Hoàng Thuûy vaø Hoàng Vaân. Hieän coøn gioáng raát nhieàu trong daân. 8 Tu luïc Haït traéng, daøi, coù ñuoâi. Duøng ñeå aên haøng ngaøy. 9 A piem Maøu xaùm tím, haït vöøa. Duøng ñeå aên haøng ngaøy. 10 Cu zaéh Gioáng neáp haït ñen neân goïi laø Duøng ñeå naáu xoâi aên haøng ngaøy. neáp ñen hoaëc neáp than. 11 A tuùt Haït ñen vaø to troøn, coù ñöôøng Duøng ñeå naáu xoâi aên haøng ngaøy. soïc doïc quanh haït. 12 A rel Haït gioáng maøu vaøng, haït vöøa. Duøng ñeå naáu ñaõi khaùch quyù. 13 A raù Haït traéng nhoû. Duøng ñeå laøm caùc loaïi baùnh nhö baùnh söøng. 14 A meùc Loaïi neáp ñaõ maát gioáng. Duøng ñeå laøm caùc loaïi baùnh cuùng thaàn. 15 A veenh Haït coù maøu traéng, to. Duøng ñeå laøm baùnh. 16 A lao Haït nhoû coù maøu ñuïc. Duøng ñeå laøm baùnh. 17 Taâr raøng Haït coù maøu traéng pha tím. Duøng ñeå laøm baùnh. Coøn theo caùc nhaø nghieân cöùu thì ngöôøi Ta OÂi chæ coù caùc gioáng luùa laø: Treû, Cuùp va, Cu hom, A Tria vaø Cu mon.(12) Tuy nhieân caùc taùc giaû naøy chöa hoaëc khoâng giaûi thích ñöôïc ñaëc ñieåm cuûa caùc gioáng luùa ñoù. Trong caùc gioáng luùa thoáng keâ ôû treân thì hieän taïi coù 3 gioáng ñang ñöôïc ngaønh noâng nghieäp cho nhaân gioáng vaø baûo toàn nguoàn gen, ñoù laø caùc gioáng Ra dö, Cu da vaø Pi nhe.(13) Theo lôøi keå cuûa caùc giaø laøng Ta OÂi thì 3 gioáng luùa naøy coù nguoàn goác tích truyeän gioáng nhau. Chuyeän keå raèng: “Ngaøy xöa, taïi moät baûn noï coù moät chaøng trai teân laø Puùt. Khoâng ai bieát cha meï cuûa Puùt laø ai, vì Puùt ñöôïc moät baø giaø nhaët töø trong röøng ñem veà nuoâi. Tuy soáng vôùi ngöôøi meï nuoâi ngheøo khoå, nhöng Puùt lôùn nhanh nhö thoåi vaø coù moät söùc maïnh maø khoâng moät trai traùng naøo trong laøng saùnh kòp. Trong caùc buoåi ñi saên, nhöõng buoåi ñi phaùt nöông, laøm raãy, bao giôø Puùt cuõng laø ngöôøi gioûi nhaát. Thaáy Puùt maïnh khoûe, caùc trai traùng trong laøng ñem loøng ganh tò. Hoï noùi vôùi moïi ngöôøi Puùt laø con cuûa ma quyû neân seõ ñem tai hoïa ñeán cho daân laøng. Moïi ngöôøi phaûi tìm caùch gieát cheát Puùt thì cuoäc soáng trong laøng môùi ñöôïc yeân oån.
85 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Ñeå thöïc hieän vieäc gieát Puùt, trai traùng trong laøng ñaõ nghó ra nhieàu keá hieåm ñoäc. Nhöng Puùt voán laø con cuûa Trôøi, neân caùc aâm möu do trai laøng taïo ra khoâng theå gieát cheát ñöôïc chaøng. Coøn Puùt vôùi taám loøng vò tha, thöông ngöôøi cuûa mình, cuoái cuøng cuõng ñaõ laøm cho moïi ngöôøi theâm yeâu meán chaøng. Theá roài, Puùt laáy moät ngöôøi coøn gaùi coù teân Naøng Tör laøm vôï. Töø sau khi laáy vôï, Puùt khoâng chòu lo ñi phaùt nöông, laøm raãy hoaëc ñi saên thuù ñeå nuoâi gia ñình mình maø chaøng cöù ngoài ôû nhaø. Moïi ngöôøi ai cuõng cheâ cöôøi Puùt nhöng chaøng cöù maëc keä. Moät hoâm, Puùt baûo vôùi vôï laø mình saép phaûi ñi xa vaø ñöa cho vôï moät quaû tröùng ñaù, daën vôï laø phaûi choân döôùi saân nhaø mình. Coøn khi naøo vôï vaø daân laøng nhôù tôùi Puùt, muoán gaëp Puùt thì haõy ra bôø suoái maø goïi. Khi Puùt ñi roài, vôï Puùt nghe theo lôøi choàng ñem choân quaû tröùng ñaù theo nhö lôøi chaøng daën. Chaúng bao laâu, töø choã choân caùi tröùng moïc leân moät caây gioáng nhö thaân caây baàu. Caây naøy lôùn nhanh nhö thoåi vaø nhaùnh cuûa noù boø ñi khaép caùc trieàn soâng, trieàn suoái. Nhöng ngaïc nhieân thay, caây chæ cho ñöôïc moät traùi maø thoâi. Ñeán ngaøy daân laøng leân nöông tuoát luùa thì traùi caây ñoù cuõng vöøa chín. Khi vôï cuûa chaøng Puùt ñaäp traùi caây vôõ ra thì trong ñoù chaûy ra voâ vaøn laø luùa, chaûy caû ngaøy khoâng heát. Daân laøng thaáy theá ñoå xoâ nhau ñeán guøi veà, luùa ñaõ caát ñaày tra, ñaày nhaø kho maø luùa trong traùi caây vaãn tuoân ra maõi. Ñaëc bieät hôn, khi ñem thöù luùa ñoù giaõ thaønh gaïo roài naáu thaønh côm thì côm vöøa deûo, vöøa buøi laïi coù höông thôm ngaùt, daân laøng aên hoaøi khoâng thaáy chaùn. Nhôù ôn chaøng Puùt, moïi ngöôøi trong laøng keùo ñeán nhaø chaøng ñeå taï ôn nhöng khoâng bieát chaøng ñi ñaâu. Vôï chaøng nhôù laïi lôøi choàng daën tröôùc luùc ra ñi beøn cuøng vôùi moïi ngöôøi ra bôø suoái goïi tìm choàng. Nhöng goïi maõi chaúng thaáy boùng daùng chaøng Puùt ñaâu. Theá roài, vôï chaøng Puùt nghó ra moät caùch, naøng ñem loaïi gaïo ñoù ra bôø suoái naáu côm. Ñeán khi côm chín toûa höông thôm löøng, vôï Puùt thaáy chaøng hieän ra treân doøng suoái vaø ñöôïc chaøng cho bieát: Chaøng voán laø con cuûa thaàn Trôøi (Yang Arôbang), ñöôïc cha phaùi xuoáng traàn gian ñeå giuùp ñôõ moïi ngöôøi. Nay thôøi haïn ôû traàn gian ñaõ heát neân Puùt phaûi trôû veà trôøi. Tuy nhieân, sau naøy neáu daân baûn gaëp chuyeän gì baát traéc hoaëc khi naøo nhôù chaøng thì haõy ñem thöù gaïo ñoù naáu thaønh côm ñeå cuùng thaàn vaø goïi thì chaøng seõ trôû veà giuùp ñôõ moïi ngöôøi. Vaø chaøng ñaët teân gaïo ñoù laø Ra dö - töùc laø gaïo daønh cho chaøng reå. Vì chaøng ñaõ laø reå cuûa daân laøng roài vaø sau naøy cuõng vaäy, nhöõng ai ñöôïc laøm reå thì seõ ñöôïc aên gaïo Ra dö. Noùi xong chaøng Puùt bieán maát, vôï chaøng thoâi khoùc vaø daân laøng cuøng nhau caûm taï chaøng cuõng nhö vôï chaøng. Töø ñoù, luùa Ra dö ñaõ trôû thaønh moät vaät raát thieâng lieâng ñoái vôùi ngöôøi Ta OÂi. Hoï chæ naáu côm Ra dö trong nhöõng laàn coù con reå veà thaêm boá meï vôï, hoaëc naáu khi caû laøng coù ngaøy leã hoäi ñeå ñaõi thaàn vaø ñoùn khaùch quyù cuûa coäng ñoàng”.(14) Nhö vaäy, luùa Ra dö khoâng chæ quyù hieám vì noù gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát maø trong thöïc teá Ra dö laø loaïi luùa ñöùng haøng ñaàu trong caùc gioáng
86 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 luùa cuûa ngöôøi Ta OÂi vaø cuûa vuøng A Löôùi. Sôû dó nhö vaäy vì Ra dö coù nhöõng phaåm chaát rieâng maø khoâng moät gioáng luùa naøo qua ñöôïc. Nhìn töø beân ngoaøi, sau khi giaõ xong chuùng ta deã daøng laàm töôûng gaïo Ra dö vôùi thöù gaïo löùc cuûa ngöôøi mieàn xuoâi. Nhöng khi quan saùt kyõ thì thaáy haït gaïo Ra dö thon vaø daøi hôn, coù maøu tím, haït chaéc khoâng bò vôõ nhieàu ñoaïn. Khi thu hoaïch xong, ngöôøi daân thöôøng caát luùa vaøo moät nôi cao raùo hoaëc giaõ luùa thaønh gaïo roài caát vaøo guøi maây ñaët leân tra. Chôø khi naøo nhaø coù khaùch quyù thì naáu côm ñaõi khaùch hoaëc khi coù con reå veà thaêm boá meï vôï thì seõ ñöôïc aên Ra dö trong suoát thôøi gian ôû laïi. Khi naáu xong thì côm Ra dö coù maøu hoàng thaãm, muøi thôm löu laïi trong suoát böõa aên keå caû khi côm ñaõ nguoäi. Khi aên, nhai caøng kyõ caøng coù theâm vò thôm, ngoït. Moät kyù gaïo naøy naáu chæ ñöôïc chöøng 3 cheùn côm vì möùc ñoä nôû cuûa gaïo raát haïn cheá. Tröôùc ñaây, gioáng luùa naøy ñöôïc ngöôøi daân troàng ôû vuøng ñaát ven suoái hoaëc soâng nhoû nhöng sau do yeáu toá khí haäu coäng theâm vôùi söï xoùi lôû cuûa bôø baõi neân luùa ñöôïc ñöa leân troàng ôû raãy, thöôøng laø ôû löng chöøng nuùi, nôi coù lôùp ñaát daøy ñeå cung caáp dinh döôõng cho caây luùa sinh tröôûng. Theo keát quaû khaûo nghieäm cuûa Phoøng Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân huyeän A Löôùi, luùa Ra dö coù thôøi gian sinh tröôûng töø 160-165 ngaøy, chieàu cao caây luùa laø 125cm, chieàu daøi cuûa boâng laø 22cm, moãi boâng coù 117 haït trong ñoù xaùc suaát 78 haït chaéc, haït gaïo saïch tuyeät ñoái, naêng suaát 25,2taï/ha.(15) Luùa ñöôïc nhaân roäng ra vaø trôû thaønh nhöõng moâ hình toát cuûa ngöôøi daân trong vieäc phaùt trieån kinh teá, cung caáp nguoàn löông thöïc. Tröôùc ñaây khoâng phaûi ai cuõng troàng ñöôïc luùa Ra dö maø chæ coù nhöõng gia ñình giaøu coù, nhieàu lao ñoäng môùi coù theå troàng ñöôïc nhieàu vì hoï saün saøng ñi Laøo trao ñoåi nguoàn haït gioáng vaø nhôø moái quan heä roäng vôùi danh nghóa tröôûng baûn hoaëc loaïi giaøu coù (Paranha). ÔÛ A Löôùi, baét ñaàu töø naêm 2004, Phoøng Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân huyeän ñaõ chuù yù ñeán vieäc baûo toàn caùc nguoàn gen caây luùa cuûa ngöôøi Ta OÂi vaø ñaõ goùp phaàn xaây döïng moät thöông hieäu gaïo ñaëc saûn cho vuøng naøy. III. Keát luaän Nghieân cöùu gioáng luùa baûn ñòa cuûa ngöôøi Ta OÂi chuùng toâi chæ nhaán maïnh veà maët vaên hoùa vaø daân toäc hoïc, nghóa laø so vôùi caùc daân toäc thieåu soá khaùc ôû Vieät Nam, nguoàn goác caây luùa cuõng ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán nhieàu trong nhöõng caâu chuyeän coå cuûa cö daân nôi ñaây. Vaø caây luùa cuõng trôû thaønh ñeà taøi ñöôïc theå hieän ôû caùc lónh vöïc vaên hoùa ngheä thuaät khaùc nhö trang trí hoa vaên, ñieâu khaéc, kieán truùc, tín ngöôõng, thôø cuùng… Ñoái vôùi ngöôøi Ta OÂi, vieäc toân thôø thaàn Luùa vaø nhöõng leã nghi noâng nghieäp ñeàu khoâng naèm ngoaøi quy luaät ñoù. Yang Tro coù maët ôû trong caây luùa, boâng luùa vaø haït luùa. Vì coi thaàn Luùa nhö laø moät phuùc thaàn neân ngöôøi Ta OÂi luoân chuù troïng ñeán vieäc cuùng teá thaàn töø khi phaùt nöông laøm raãy cho ñeán khi haït luùa ñaõ naèm trong guøi gaùc leân tra (raàm thöôïng).(16)
87 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Hieän nay, dieän tích troàng caùc gioáng luùa baûn ñòa cuûa ngöôøi Ta OÂi ngaøy caøng giaûm. Nguyeân nhaân chuû yeáu laø: - Teân caùc gioáng luùa thì vaãn coøn trong tieàm thöùc cuûa ngöôøi daân song nguoàn gen cuûa nhieàu gioáng ñaõ khoâng coøn do thieáu söï hieåu bieát vaø kinh nghieäm choïn gioáng, tìm gioáng, thieáu nhaân löïc laø nhöõng kyõ sö noâng nghieäp taâm huyeát vôùi lónh vöïc thöïc vaät hoïc daân toäc thieåu soá. - Daân soá ngaøy caøng gia taêng keùo theo ñoù nhu caàu löông thöïc lôùn neân ñoàng baøo chuû yeáu troàng caùc loaïi caây löông thöïc ngaén ngaøy, caùc gioáng luùa lai cao saûn cho naêng suaát cao nhö CR 203. - Ngaønh du lòch huyeän A Löôùi tuy ñaõ coù ñeà aùn ñöa thöông hieäu gaïo Ra dö vaøo phuïc vuï khaùch du lòch, xem ñoù laø saûn phaåm môùi song vaãn chöa thöïc söï phaùt trieån, vì du khaùch ñeán A Löôùi vôùi soá löôïng khieâm toán, thôøi gian nghæ laïi ngaén neân caùc moâ hình baûo toàn nguoàn gen caây luùa vaãn caàm chöøng. - Thieân tai, thôøi tieát khaéc nghieät gaây ra tình traïng saït lôû ñaát ven soâng, ven suoái, lôû nuùi cuõng laø yeáu toá giaûm dieän tích luùa raãy, trong ñoù coù luùa Ra dö. - Söï thay ñoåi trong taäp quaùn, tröôùc ñaây coù moät soá gioáng luùa teû, luùa neáp duøng ñeå laøm baùnh, naáu xoâi ñeå cuùng nay caùc taäp tuïc aáy coù söï bieán ñoåi vaø ñôn giaûn hoùa neân nhieàu gioáng luùa ñòa phöông khoâng ñöôïc baø con chuù yù nöõa. - Moät ñieàu nöõa laø, muoán coù gioáng luùa ñòa phöông toát thì ngöôøi Ta OÂi ôû A Löôùi phaûi qua caùc huyeän Sa Muoäi, Ta OÂi vaø Tuø Muoài (Laøo) trao ñoåi haït gioáng. Ñaây laø moät vaán ñeà khoù khaên neân ñaëc saûn gioáng luùa ñòa phöông ngaøy caøng vaéng boùng treân nöông raãy. Trong moät chöøng möïc naøo ñoù, caùc nhaø nghieân cöùu veà noâng hoïc caàn coù keá hoaïch laâu daøi veà vaán ñeà baûo toàn caùc nguoàn gen thöïc vaät vaø ñoäng vaät ôû vuøng daân toäc thieåu soá Thöøa Thieân Hueá noùi rieâng vaø caû nöôùc noùi chung, ñeå caùc gioáng caây troàng, vaät nuoâi quyù khoûi phaûi caïn kieät vaø ñöùng tröôùc nguy cô tieät chuûng trong nay mai. TNKP CHUÙ THÍCH Traàn Vaên Ñaït (2005). Saûn xuaát luùa gaïo theá giôùi - Hieän traïng vaø khuynh höôùng phaùt trieån trong (1) theá kyû XXI. Nxb Noâng nghieäp, Haø Noäi, tr. 13. (2) Voõ Toøng Xuaân, Phaïm Vaên Hieàn, Traàn Trung Duõng (1996). “Keát quaû böôùc ñaàu nghieân cöùu choïn gioáng luùa raãy ôû tænh Ñaéc Laéc”, trong saùch Noâng nghieäp treân ñaát doác - Thaùch thöùc vaø tieàm naêng, Traàn Ñöùc Vieân, Phaïm Chí Thaønh vaø taäp theå taùc giaû, Nxb Noâng nghieäp, Haø Noäi, tr. 202. Nhieàu taùc giaû (1994). Lòch söû noâng nghieäp Vieät Nam. Nxb Noâng nghieäp, Haø Noäi, tr. 61. (3) Nguyeãn Vaên Luyeän (2007). “Gioáng luùa baûn ñòa cuûa ngöôøi Dao Ñoû ôû Sapa - Laøo Cai”, Taïp chí (4) Daân toäc vaø Thôøi ñaïi, soá 109, tr. 3, 4. (5) Nguyeãn Thò Caùch (2000). “Söï thích öùng cuûa ngöôøi Cô Tu trong troàng troït, chaên nuoâi baûo ñaûm nguoàn löông thöïc taïi choã ôû thôøi kyø du canh du cö, ñònh canh ñònh cö”, trong saùch Nghieân cöùu phaùt trieån beàn vöõng mieàn nuùi khu vöïc mieàn Trung Vieät Nam, Nxb Noâng nghieäp, Haø Noäi, tr. 172, 173.
88 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 (6) Caàm Troïng (1978). Ngöôøi Thaùi ôû Taây Baéc Vieät Nam. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr. 108, 109. (7) Ma Khaùnh Baèng (1983). Ngöôøi Saùn Dìu ôû Vieät Nam. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, tr. 33. (8) Buøi Huy Ñaùp (1980). Caây luùa Vieät Nam. Nxb Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø Noäi, tr. 422-424. (9),(10) Buøi Huy Ñaùp (1999). Moät soá vaán ñeà veà caây luùa. Nxb Noâng nghieäp, Haø Noäi, tr. 66-68. (11) Theo thoáng keâ cuûa oâng Leâ Quang Huy, thoân A Löôùi, xaõ Hoàng Quaûng, huyeän A Löôùi, tænh Thöøa Thieân Hueá. Nhaân ñaây taùc giaû xin chaân thaønh caûm ôn. (12) Nguyeãn Quoác Loäc chuû bieân (1984). Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Bình Trò Thieân. Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, tr. 149. (13) Traàn Nguyeãn Khaùnh Phong (2005). “Veà vaán ñeà baûo toàn gioáng luùa ñòa phöông Ra dö - Cu da vaø Pi nhe cuûa ngöôøi Ta OÂi (Tröôøng hôïp khaûo saùt taïi thoân A Löôùi, xaõ Hoàng Quaûng, huyeän A Löôùi, tænh Thöøa Thieân Hueá)”. Tham luaän taïi Hoäi nghò Thoâng baùo Daân toäc hoïc naêm 2005, Vieän Daân toäc hoïc - Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Haø Noäi, 2005. (14) Traàn Nguyeãn Khaùnh Phong (Söu taàm vaø bieân soaïn). Söï tích suoái Li Leng (Truyeän coå Ta OÂi). Taøi lieäu chöa xuaát baûn, A Löôùi, 2010. (15) UBND huyeän A Löôùi, Phoøng Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân, Traïm Khuyeán noâng (2004). Xaây döïng moâ hình baûo toàn gioáng luùa Ra dö-Cu da taïi huyeän A Löôùi. (16) Traàn Nguyeãn Khaùnh Phong (2007). “Caây luùa Ta OÂi vaø nhöõng leã nghi noâng nghieäp”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, soá 2 (110), 2007. TOÙM TAÉT Ngöôøi Ta OÂi ôû tænh Thöøa Thieân Hueá hieän vaãn coøn löu giöõ ñöôïc nhieàu gioáng luùa baûn ñòa quyù hieám nhö caùc gioáng luùa Ra dö, Cu da, Pi nhe... Ñaëc bieät gioáng luùa Ra dö khoâng chæ quyù hieám vì gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát maø trong thöïc teá noù coøn laø gioáng luùa coù phaåm chaát ñöùng haøng ñaàu trong caùc gioáng luùa cuûa ngöôøi Ta OÂi ôû vuøng A Löôùi. Töø naêm 2004, ngaønh noâng nghieäp ñòa phöông ñaõ tieán haønh khaûo nghieäm vaø khuyeán khích phaùt trieån caùc moâ hình troàng caùc gioáng luùa Ra dö vaø Cu da ñeå tieán tôùi xaây döïng moät thöông hieäu gaïo ñaëc saûn cho vuøng A Löôùi. ABSTRACT TA OÂI ETHNIC PEOPLE’S INDIGENOUS RICE IN THÖØA THIEÂN HUEÁ PROVINCE Presently, the Ta OÂi ethnic people still keep a lot of rare rice varieties such as Ra dö, Cu da, Pinhe, etc... Especially, the rice variety of Ra dö is not only legendarily rare but, in fact, it is the finest of the Ta OÂi people’s rice varieties in the area of A Löôùi. Since 2004, local agricultural authorities have conducted experiments and encouraged local farmers to develop models of planting Ra dö and Cu da rice varieties in order to build a special rice brand for the area of A Löôùi.