Báo cáo nghiên cứu khoa học " GÓP PHẦN TÌM HIỂU VUA TỰ ĐỨC QUA DỤ TỰ BIẾM VÀ MỘT SỐ CHÂU PHÊ "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

66
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Vua Tự Đức (1829-1883), húy là Hồng Nhậm, sinh ngày 25 tháng 8 năm Kỷ Sửu (22/9/1829), là con thứ hai của vua Thiệu Trị và Quý phi Phạm Thị Hằng.(1) Nhà vua để lại nhiều văn thơ như Ngự chế tam tập, Thánh chế thi tập, Từ huấn lục, Luận ngữ diễn ca, Việt sử tổng vịnh, Thập điều diễn ca, Khiêm cung ký... Đó là những tư liệu trực tiếp để chúng ta có thể tìm hiểu con người, tư tưởng và hành động của vua Tự Đức. Tự Đức là vị vua trị vì lâu nhất...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " GÓP PHẦN TÌM HIỂU VUA TỰ ĐỨC QUA DỤ TỰ BIẾM VÀ MỘT SỐ CHÂU PHÊ "

101 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 TÖ LIEÄU GOÙP PHAÀN TÌM HIEÅU VUA TÖÏ ÑÖÙC QUA DUÏ TÖÏ BIEÁM VAØ MOÄT SOÁ CHAÂU PHEÂ Trần Viết Ngạc* Vua Töï Ñöùc (1829-1883), huùy laø Hoàng Nhaäm, sinh ngaøy 25 thaùng 8 naêm Kyû Söûu (22/9/1829), laø con thöù hai cuûa vua Thieäu Trò vaø Quyù phi Phaïm Thò Haèng.(1) Nhaø vua ñeå laïi nhieàu vaên thô nhö Ngöï cheá tam taäp, Thaùnh cheá thi taäp, Töø huaán luïc, Luaän ngöõ dieãn ca, Vieät söû toång vònh, Thaäp ñieàu dieãn ca, Khieâm cung kyù... Ñoù laø nhöõng tö lieäu tröïc tieáp ñeå chuùng ta coù theå tìm hieåu con ngöôøi, tö töôûng vaø haønh ñoäng cuûa vua Töï Ñöùc. Töï Ñöùc laø vò vua trò vì laâu nhaát cuûa trieàu Nguyeãn (36 naêm) vaø tröïc tieáp laõnh ñaïo coâng cuoäc choáng thöïc daân Phaùp. Chæ hai naêm sau khi nhaø vua baêng haø, kinh ñoâ Hueá thaát thuû (5/7/1885) vaø Phaùp ñaõ döïng leân vua Ñoàng Khaùnh ñeå ñoái ñaàu vôùi vua Haøm Nghi. Chính vì vaäy, vua Töï Ñöùc phaûi gaùnh chòu traùch nhieäm veà söï suy vong cuûa nhaø Nguyeãn cuõng nhö cuûa ñaát nöôùc, daân toäc. Nhaø vua nghó gì veà traùch nhieäm ñoù? OÂng ñaõ lyù giaûi theá naøo veà söï baát löïc tröôùc nhieäm vuï ñeà khaùng xaâm löôïc? Duï Töï bieám laø moät baûn töï phaùn xeùt qua ñoù seõ giuùp chuùng ta hieåu nhaø vua, moät soá chaâu pheâ (trích töø chaâu baûn) seõ soi saùng moät phaàn nhaân caùch cuûa nhaø vua. Ñoù laø noäi dung khieâm toán cuûa baøi vieát nhoû naøy. 1. Duï Töï bieám ñöôïc ban haønh ngaøy 2 thaùng 6 naêm Töï Ñöùc thöù 29 (1876), ñöôïc in laïi trong Ngöï cheá vaên tam taäp, quyeån thöù hai. Duï ñöôïc “boá caùo cho caû thieân haï ñeàu bieát” veà: - Nguyeân nhaân quan troïng naøo ñaõ khieán nhaø vua thaát baïi trong vieäc choáng xaâm laêng? - Nhaø vua töï nhaän loãi ñaõ ñeå maát “ñaát vaø daân” saùu tænh Nam Kyø. - Noãi voâ voïng cuûa nhaø vua tröôùc töông lai ñaát nöôùc vaø töï ñeà nghò caùch tröøng phaït. 1.1. Nguyeân nhaân quan troïng nhaát khieán söï laõnh ñaïo choáng xaâm laêng khoâng thu ñöôïc hieäu quaû. “Duï raèng: Traãm coøn nhoû tuoåi, ñöôïc leân ngoâi baùu, nhôø ñöôïc toå aám, nhaø nöôùc toaøn thònh, vieäc nöôùc vieäc ñôøi chöa töøng ñeå yù, khoâng hieåu [TVN nhaán maïnh] lôøi daën “ôû luùc yeân phaûi nghó luùc nguy”, ñam meâ theo söï vui chôi...” Cöïu giaûng vieân Khoa Lòch söû, Tröôøng ÑHSP Hueá vaø Khoa Lòch söû, Tröôøng ÑHSP TPHCM. *
102 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 Thaät vaäy, trong boán vò vua ñaàu trieàu Nguyeãn, Töï Ñöùc leân ngoâi luùc coøn quaù treû (18 tuoåi) so vôùi Gia Long (40 tuoåi), Minh Meänh (29 tuoåi) vaø Thieäu Trò (34 tuoåi). Nhaø vua coøn bò “ru nguû” bôûi 6 naêm töông ñoái yeân oån döôùi thôøi vua cha (1841-1847). Coâng töû Hoàng Nhaäm sinh ra döôùi trieàu Minh Meänh luùc Hoaøng töû Mieân Toâng môùi 22 tuoåi vaø Quyù phi Phaïm Thò Haèng 19 tuoåi. Minh Meänh baêng haø, Hoaøng töû Mieân Toâng noái ngoâi vaø Hoàng Nhaäm trôû thaønh Hoaøng töû luùc 12 tuoåi. Saùu naêm döôùi thôøi vua cha chính laø thôøi gian un ñuùc neân vò vua töông lai. Tieác thay, Thieäu Trò “voán ngöôøi hieàn hoøa, sieâng naêng vieäc nöôùc nhöng khoâng baøy ra nhöõng vieäc môùi. Moïi vieäc noäi trò cuõng nhö ngoaïi giao ñeàu noi theo ñôøi Thaùnh toå, mong giöõ gìn nhöõng thaønh quaû ñaït ñöôïc, noái tieáp vaø hoaøn thieän nhöõng coâng vieäc coøn dôû dang...”(2) Vua Gia Long thoáng nhaát ñaát nöôùc sau gaàn 300 naêm phaân ly (1533-1802) vì vaäy nhaø vua phaûi toå chöùc guoàng maùy cai trò theo chính saùch ñòa phöông phaân quyeàn. Phaûi gaàn ba thaäp nieân sau, Minh Meänh môùi caûi toå guoàng maùy haønh chính ñòa phöông theo chính saùch trung öông taäp quyeàn: boû hai ñôn vò haønh chính lôùn nhaát laø Baéc Thaønh vaø Gia Ñònh Thaønh, baõi boû chöùc toång traán; ñoåi traán doanh thaønh tænh vaø ñaët theâm 4 tænh môùi: Höng Yeân, Ninh Bình, Haø Tónh vaø An Giang (1831). Chuyeân hoùa coâng vieäc cai trò caáp tænh baèng caùch boû chöùc traán thuû, löu traán maø ñaët tuaàn vuõ (chính trò), boá chaùnh (taøi chaùnh), aùn saùt (hình aùn), laõnh binh (quaân ñoäi), ñoác hoïc (giaùo duïc)... Taïi trung öông, Minh Meänh thieát laäp theâm caùc cô quan nhö Cô maät vieän, Ñoâ saùt vieän, Toân nhôn phuû... Neáu Gia Long ñaët neàn moùng cho moät quoác gia roäng nhaát keå töø Ngoâ Quyeàn ñeán baáy giôø thì Minh Meänh cuûng coá vaø hoaøn thieän boä maùy cai trò cuûa moät ñaát nöôùc thoáng nhaát. Chính vì theá, Thieäu Trò xem thieát cheá cuûa vua cha laø hoaøn chænh khoâng coù gì phaûi thay ñoåi. Ñuùng nhö yù nghóa cuûa nieân hieäu: thieäu laø noái tieáp, tieáp böôùc, noi theo; trò laø thôøi thaùi bình thònh trò cuûa trieàu Minh Meänh. Suoát thôøi nieân thieáu cho ñeán luùc leân ngoâi, Hoaøng töû Hoàng Nhaäm khoâng chöùng kieán moät bieán ñoäng quan troïng naøo, khoâng thaáy moät caûi caùch lôùn lao naøo. Öa thích vaên thô nhö vua cha, ñöôïc baø meï treû chaêm soùc, baûo boïc, con trai duy nhaát cuûa baø Töø Duõ bò ru nguû döôùi thôøi “thieân haï thaùi bình”, nhö doøng soâng Höông troâi xuoâi eâm aû, phaúng laëng tröôùc maët Kinh Thaønh. Ñoù laø quaõng thôøi gian quan troïng nhaát, giai ñoaïn hình thaønh tính caùch cuûa vò vua töông lai. OÂng khoâng ñöôïc chuaån bò ñeå ñoái phoù vôùi “vieäc ñôøi vaø vieäc nöôùc” ñaày soùng gioù maø quan troïng nhaát laø cuoäc xaâm laêng cuûa moät cöôøng quoác Taây phöông maø lòch söû daân toäc chöa heà traûi nghieäm. Nhaø vua, voán laø moät baäc thaâm Nho, khoâng phaûi laø khoâng bieát ñeán lôøi daën cuûa Khoång Töû “Cö an tö nguy, cö trò tö loaïn” (Luaän ngöõ), nhöng nhaø vua khoâng hieåu taïi sao phaûi nhö vaäy. Ñieàu kieän khaùch quan khieán nhaø vua khoâng sao hieåu ñöôïc moái nguy ñang rình raäp ôû cuoái thôøi “thònh trò noái daøi”.
103 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 Nhaø vua ñaõ thieáu moät ñöùc tính quan troïng cuûa ngöôøi ñöùng ñaàu moät nöôùc. Ñoù laø tieân lieäu, laø lo xa. Phöông Taây coù ngaïn ngöõ “Cai trò laø tieân lieäu” (Reùgner, c’est preùvoir). Ñang luùc sung tuùc phaûi nghó ñeán luùc ñoùi keùm, ñang luùc noùng böùc phaûi nghó ñeán luùc trôøi giaù reùt (Tích coác phoøng cô, tích y phoøng haøn). Khoâng tieân lieäu thì khi xaûy ra bieán coá phaûi ñoái phoù moät caùch thuï ñoäng, thieáu hieäu quaû. Vua Töï Ñöùc thuù nhaän: “Cöù vieäc tôùi thì lo, maø khoâng giuùp ích gì cho vieäc”. Thaät vaäy, trong thaäp nieân ñaàu ôû ngoâi (1847-1857), Töï Ñöùc khoâng chuaån bò gì cho cuoäc choáng xaâm löôïc. Quoác phoøng, kinh teá... khoâng ñöôïc chaán höng, giaùo duïc töø chöông khoa cöû moãi ngaøy moät teä. Tieáng suùng xaâm löôïc noå tröôùc tieân ôû Ñaø Naüng (1858) vaø Töï Ñöùc baét ñaàu moät chuoãi ñoái phoù thuï ñoäng. Nguyeãn Tri Phöông caàm chaân ñöôïc quaân Phaùp ôû Ñaø Naüng, nhöng khi Phaùp thay ñoåi chieán löôïc taán coâng vaøo Gia Ñònh (2/1859) thì trieàu ñình Hueá boái roái. Chí Hoøa thaát thuû (2/1961), Phaùp taán coâng Bieân Hoøa, chieám Myõ Tho, Vónh Long. Taï Vaên Phuïng noåi daäy ôû Baéc Kyø. Tình theá buoäc Töï Ñöùc phaûi nghò hoøa vôùi Phaùp. Hoøa öôùc Nhaâm Tuaát (5/6/1862) ñöôïc kyù keát, thöøa nhaän vieäc maát ba tænh mieàn Ñoâng. Vua Töï Ñöùc khieån traùch Phan Thanh Giaûn laø “toäi nhaân cuûa muoân ñôøi” nhöng cuõng ñaønh pheâ chuaån hoøa öôùc. Trong noã löïc chuoäc laïi ba tænh mieàn Ñoâng, Phan Thanh Giaûn ñöôïc nhaø vua phaùi sang Paris vaø Madrid. Keát quaû laø hoøa öôùc Aubaret (1864) ñöôïc kyù keát. Hoøa öôùc chöa raùo möïc thì trôû thaønh voâ hieäu vì Phaùp khoâng pheâ chuaån. Hy voïng cuûa Töï Ñöùc trôû thaønh thaát voïng. Phaùp chieám luoân ba tænh mieàn Taây (1867), Phan Thanh Giaûn töï töû. Söï ngoã ngöôïc cuûa teân laùi buoân Jean Dupuis ôû Haø Noäi cho thaáy söï baïc nhöôïc cuûa trieàu ñình Hueá. Haø Noäi bò ñaùnh chieám (1873), Nguyeãn Tri Phöông hy sinh. Vua Töï Ñöùc töø thaát voïng ñaõ daàn ñi ñeán voâ voïng. Trieàu ñình Hueá chöa töøng hoaïch ñònh moät chieán löôïc laâu daøi ñeå ñoái ñaàu vôùi giaëc. Töï Ñöùc thuù nhaän laø khoâng coù ñöôïc “moät truø hoaïch gioûi hay”. Maát ñaát vaø daân Nam Kyø thì laáy gì ñeå baûo toàn Trung vaø Baéc. Caùc ñeà nghò canh taân cuõng khoâng coù cô sôû kinh teá ñeå thöïc hieän. Caùc ñaïi thaàn Phan Thanh Giaûn, Nguyeãn Tri Phöông laàn löôït maát theo ñaát vaø thaønh. Haø Noäi vaø caùc tænh ôû Baéc Kyø ñöôïc traû laïi sau khi Francis Garnier baát ngôø bò töû traän nhöng ñoåi laïi trieàu ñình Hueá phaûi kyù hoøa öôùc Giaùp Tuaát (1874) thöøa nhaän Nam Kyø töø nay vónh vieãn thuoäc Phaùp vaø Vieät Nam maát quyeàn chuû ñoäng ngoaïi giao. Möøng vì Phaùp thuaän traû laïi Haø Noäi vaø caùc tænh nhöng Töï Ñöùc nhaän ra raèng ñoù chaúng phaûi laø do theá vaø löïc cuûa ta. Trong noãi voâ voïng cuøng cöïc, nhaø vua ñaõ ban boá duï Töï bieám: “Gaéng göôïng theo möu keá cuûa ngöôøi laõo thaønh, maát caû ñaát ñai vaø daân chuùng saùu tænh Nam Kyø ñeå caàu cho khoûi vieäc chieán tranh vaø ñöôïc an thieân haï.
104 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 Cô nghieäp saùng laäp, giöõ gìn hôn hai traêm naêm, nhaát ñaùn boû maát, thaät laø toäi cuûa tieåu töû naøy khoâng theå noùi xieát. Duø cho coù laøm ñöôïc coâng ñöùc cuõng khoâng theå chuoäc ñöôïc toäi loãi. Huoáng hoà, traãm laïi khoâng coâng khoâng ñöùc, chæ trô maët ngoài suoâng, laàn löõa ñeán ngaøy giaø yeáu...”. Chæ hai naêm sau kyù hoøa öôùc 1874, thöøa nhaän vieäc Phaùp chieám ba tænh mieàn Taây baûy naêm tröôùc ñoù (1867), vua Töï Ñöùc baøy toû vôùi quoác daân toäi loãi cuûa mình vaø noãi voâ voïng thu hoài ñaát ñai ñaõ maát cuõng nhö khaû naêng gìn giöõ laõnh thoå coøn laïi. Khoù coù moät vò quaân vöông ñang taïi vò laïi töï keát toäi mình moät caùch thaønh khaån nhö theá. Cuõng khoù tìm moät ñaáng quaân vöông thöù hai daùm baøy toû noãi voâ voïng cuûa mình moät caùch can ñaûm vaø tha thieát ñeán theá. Trong quaõng thôøi gian coøn laïi cuûa ñôøi mình, Töï Ñöùc thuù nhaän mình chæ coøn bieát trô maët ngoài suoâng vôùi noãi hoå theïn daøy voø: “troâng leân cuùi xuoáng, soáng ñaõ khoâng maët muõi naøo, cheát cuõng khoâng theå nhaém maét”. Nhöõng ai thöôøng lôùn tieáng keát toäi vua Töï Ñöùc laø baùn nöôùc, laø daâng ba tænh roài saùu tænh Nam Kyø cho giaëc, haún seõ suy nghó laïi. Moät keû vì quyeàn lôïi rieâng, baùn reû quyeàn lôïi vaø ñaát ñai cuûa daân toäc khoâng theå coù nhöõng daøy voø tinh thaàn nhö vaäy, khoâng theå nhaän toäi moät caùch thaønh khaån nhö vaäy. Nhaø vua “muoán ñöôïc cuøng vôùi caùc baày toâi coù loãi, cuøng chia seû toäi tình, cuøng chòu tuûi nhuïc” vì vaäy moät khi nhaø vua baêng haø khoâng ñöôïc ñaët teân thuïy, nghóa laø khoâng ñöôïc thôø cuùng vì ñoù laø moät keû coù toäi. Neáu nhö trieàu thaàn khoâng tuaân theo maø ñaët mieáu hieäu thì “hoàn phaùch cuûa traãm cuõng raát khoâng yeân”! Cuøng vôùi noãi voâ voïng, nhaø vua ñaõ töï keát toäi mình, toång keát cuoäc ñôøi laøm vua cuûa mình ngay khi Baéc Kyø vaø Trung Kyø chöa bò giaëc thoân tính. 2. Khoâng ai khoâng thöøa nhaän Töï Ñöùc coù moät sôû hoïc Nho giaùo uyeân baùc nhöng ña soá cho raèng nhaø vua thieáu hieåu bieát veà ñaát nöôùc vaø vì giam mình trong cung caám neân caùc quyeát ñònh cuûa nhaø vua thieáu cô sôû thöïc teá vaø do ñoù keùm hieäu quaû. Moät soá chaâu pheâ, trích töø chaâu baûn sau ñaây hy voïng giuùp chuùng ta hieåu nhaø vua hôn. 2.1. Ngaøy 19 thaùng Gieâng naêm Töï Ñöùc thöù 28 (1875), Nguyeãn Vaên Töôøng daâng leân nhaø vua baûn ñoà Cöûu chaâu, huyeän Thaønh Hoùa, Quaûng Trò. Muïc ñích cuûa vua Töï Ñöùc laø muoán bieát roõ vuøng röøng nuùi thuoäc huyeän Thaønh Hoùa maø Cam Loä laø huyeän lî. Töø ñaây coù con ñöôøng thoâng thöông sang Laøo qua cöûa khaåu Lao Baûo. Coù theå töø Cam Loä qua Laøo roài theo doøng soâng Cöûu Long (soâng Khung) maø tieáp caän vôùi Nam Kyø ñöôïc chaêng? Ngay ngaøy hoâm sau, vua Töï Ñöùc gôûi cho Nguyeãn Vaên Töôøng moät soá caâu hoûi maø Nguyeãn Vaên Töôøng phaûi laøm roõ: - Nôi naøo laø Cam Loä, laø Thaønh Hoùa? - Töø Thaønh Hoùa ñeán traán Lao (Lao Baûo) ñi bao nhieâu ngaøy? Caùc ñöôøng soâng töø soâng Khung trôû xuoáng, cöù theo baûn ñoà thì bò caét ñöùt, haàu nhö khoâng thoâng suoát, vaäy töø thaønh ñeán Cöûu chaâu ñeàu phaûi ñi ñöôøng boä chaêng?
105 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 - Ñoaïn naøo coù khe suoái hieåm yeáu? - Töø ñoaïn naøo ñeán ñoaïn naøo coù daân Kinh ôû, nhieàu ít? Nôi naøo coù chôï buùa giao dòch? Xöù naøo thuoäc veà Man? Xöù naøo giöõa Man vaø Laøo? Nôi naøo cuûa Laøo maø gaàn Xieâm, gaàn Cao Mieân? Thoâng vôùi Nam Kyø öôùc bao xa? Gaàn giaùp Thöøa Thieân, Quaûng Bình cuõng ñeàu laø nuùi röøng chaêng? Ngöôøi Kinh hay ngöôøi Man coù khaû naêng gì? Sinh tuï nôi naøo? Laäp thaønh laøng xoùm töø bao giôø? - Thöôøng ngaøy, ngöôi töøng ñích thaân ñeán nôi naøo? Ngoaøi ra coù nghe theâm gì chaêng? Daân ta quen mua baùn vôùi daân Man thì coù theå ñi tôùi soâng Khung chaêng? Ñaát Cöûu chaâu hieåm yeáu hay [thoâng thöông] deã daøng, toát hay xaáu, coù theå tuï cö chaêng? Tính tình, trình ñoä taøi kheùo cuûa daân Laøo theá naøo? Nguyeãn khanh cöù nhaát nhaát phuùc baåm vaø chuù thích minh baïch ñeå daâng leân. Khaâm thöû.”(3) Caâu chuyeän veàâ baûn ñoà Thaønh Hoùa do Nguyeãn Vaên Töôøng gôûi leân vua Töï Ñöùc cuøng nhöõng lôøi chaâu pheâ cho ta thaáy nhaø vua raát muoán hieåu töôøng taän moïi vieäc ñeå coù theå coù nhöõng quyeát ñònh thích hôïp. Khi tieáp nhaän nhöõng thoâng tin, nhaø vua coøn caën keõ phaân bieät ba loaïi thoâng tin: - Thoâng tin do chính ngöôøi cung caáp ñaõ tröïc tieáp khaûo saùt. - Thoâng tin do ngöôøi cung caáp qua vieäc sai phaùi ngöôøi khaùc khaûo saùt. - Thoâng tin coù ñöôïc moät caùch giaùn tieáp chöù khoâng tröïc tieáp khaûo saùt hoaëc sai ngöôøi ñi khaûo saùt. Vua Töï Ñöùc khoâng phaûi laø ngöôøi cai trò baèng coâng vaên, giaáy tôø. Nhaø vua muoán naém baét thöïc teá vaø coù khaû naêng phaùn ñoaùn raát tinh teá, döïa treân nhöõng hieåu bieát thaät cuï theå. 2.2. Trong hoaøn caûnh khoù khaên cuûa ñaát nöôùc, vieäc choïn caùc quan ñeå giao phoù coâng vieäc moät caùch thích ñaùng laø raát quan troïng. Vua Töï Ñöùc bieát raèng söï hieåu bieát caùc quan qua coâng vieäc, qua tieáp xuùc chính thöùc laø raát haïn cheá. Nhö nhaø vua baøy toû sau ñaây: “Traãm thöôøng than thôû: bieát ngöôøi, duøng ngöôøi thaäm khoù” (Traãm thöôøng thaùn: tri nhaân duïng nhaân thaäm nan). Vua Töï Ñöùc ñaõ nghó ra moät caùch giuùp nhaø vua bieát roõ hôn caùc quan töø bieân thaàn ñeán ñaïi thaàn. Vua ñaët nieàm tin vaøo baày toâi taâm phuùc laø Nguyeãn Vaên Töôøng, yeâu caàu Nguyeãn Vaên Töôøng trung thöïc nhaän xeùt veà sôû tröôøng, sôû ñoaûn cuûa caùc quan laø nhöõng ñoàng lieâu maø Töôøng ñaõ cuøng laøm vieäc hay tieáp xuùc. Nhaø vua seõ so saùnh nhöõng hieåu bieát cuûa mình vaø yù kieán rieâng cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng. Trong chaâu baûn trieàu Töï Ñöùc, chuùng ta coù theå tieáp caän hai baûn phuùc cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng vôùi nhöõng chaâu pheâ cuûa nhaø vua. Chaâu baûn 1 (Baéc Kyø taáu nghò)(4) “Töï Ñöùc naêm thöù 26, ngaøy thaùng 6. Ngaøy 21 thaùng naøy, thaàn [Nguyeãn Vaên Töôøng] kính ñem tình hình quaân thöù laøm phieán taâu leân. Kính vaâng chaâu pheâ: “Noäi moät khoaûn Hoaøng Keá Vieâm, Nguyeãn Oai, Toân Thaát Thuyeát, Nguyeãn
106 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 Ñình Thi, Traàn Thieän Chính vaø boïn taùn lyù, ñeà ñoác, laõnh binh ai coù theå ñöôïc, haõy noùi thaúng, ñöøng aån giaáu, ñoù laø chæ vì nöôùc maø thoâi. Haù neân xem xeùt laâu, caøng theâm khoù. Laïi theâm Khieâm, Ñeå, Chính, ngöôøi vaø vieäc theá naøo, ñeàu cöù thöïc phuùc leân. Khaâm thöû”. “Thaàn troäm nghó raát khoù bieát ngöôøi. Thaàn voán ngu daïi sô hôû sao ñuû ñeå xeùt ngöôøi hieàn hay khoâng. Huoáng caùc beà toâi aáy ñeàu laø ngöôøi ñöôïc ôn tri ngoä, ai hôn ñöôïc, laïi sôùm ñöôïc soi xeùt, khoâng phaûi laø thaàn daùm khinh suaát baøn baïc. Duy kính vaâng pheâ hoûi, thaàn daùm khoâng trình baøy heát ngu kieán sao? “Chæ coát chöùng toû laø khoâng heà aån giaáu, neân kính laøm phieán trình baøy ñaày ñuû ñeå phuùc leân. Kính chôø soi xeùt. “Thoáng ñoác thaàn Hoaøng Keá Vieâm baûn chaát traàm troïng bao dung (kính ñöôïc chaâu ñieåm), voán coù taøi laâm cô ñoaùn ñònh, lay chuyeån chaúng dôøi, ñöôïc xem laø moät tay ñaûm ñöông vaäy. Duy buoåi ñaàu môùi ñeán quaân thöù, tình theá chöa quen, maø töï xöû quaù nghieâm, khieán cho ngöôøi khoù gaàn, nghò luaän söï vieäc vì theá maø chöa ñaày ñuû. Töø khi ñoäi ôn ñöôïc ban daïy thì ñaõ aên naên veà vieäc khoâng phaûi tröôùc ñaây, hieàm nhaân tình voán hay chaáp vaøo thuôû ban ñaàu ñeå khaùi quaùt caùi cuoái cuøng, neân cuõng coù moät hai ngöôøi chöa troïn yeân ñöôïc. “Thò sö thaàn Nguyeãn Oai, xuaát thaân khoa giaùp, ñöôïc khen ngôïi ñaõ laâu, töôûng cuõng laø moät ngöôøi ñaûm ñöông gioûi giang. Duy töø khi tôùi tænh Baéc Ninh, vieäc bieân cöông ñaõ giaûm, chöa thaáy thi thoá thöïc traïng. Nhöng xem vieäc oâng ta ôû tænh, choïn quaûn suaát, tuyeån voõ sinh, môû dieãn tröôøng, ngaøy thöôøng luyeän taäp, thì cuõng laø ngöôøi coù loøng, vieäc bieân cöông thì khoâng phaûi laø khoâng coù coâng. “Tham taùn thaàn Toân Thaát Thuyeát, theo vieäc quaân laâu ngaøy, am töôøng chinh chieán, binh lính töôùng taù ñeàu sôï taùnh nghieâm, neân cuõng goïi laø tay naêng noå. “Thaàn Nguyeãn Ñình Thi gaëp vieäc nhaän roõ chaân töôùng, chaúng neà gian hieåm (chaâu ñieåm), töøng ôû laâu bieân ñòa, tình theá khaù quen, nhöng duøng binh khoâng nghieâm troïng baèng Toân Thaát Thuyeát. “Taùn lyù thaàn Traàn Thieän Chính, voán coù can ñaûm, ñaõi keû döôùi coù ôn, ngöôøi ñeàu vui ñöôïc duøng, laâm söï laïi caøng thaän troïng. “Thaàn Voõ Huy Thuïy maïnh baïo, chòu khoù, maø then maùy duøng binh thì thua Traàn Thieän Chính. “Ñeà ñoác thaàn Ñinh Hoäi, taâm thuaät ngay thaúng, laâm traän thong dong, bieát tieán bieát thoaùi. Trong soá voõ quan ôû quaân thöù ñoù laø ngöôøi thoâng hieåu nhaát. Nhöng naêm nay söùc ñaõ yeáu, xoâng pha chaúng kòp, cho neân chieán coâng keùm hôn tröôùc ñaây. “Nguyeãn Vaên Huøng, duõng caûm coù thöøa, chæ hieàm noùng voäi khoâng ñöôïc nhö Ñinh Hoäi vaäy. “Laõnh binh Ngoâ Taát Ninh (Anh danh, Quaûng Nam), Traàn Thieän Taùnh (Voõ cöû, Quaûng Nam), Nguyeãn Vaên Maïo (Anh danh, Thöøa Thieân), Haø Vaên
107 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 Lai (Voõ sinh, Thöøa Thieân), Nguyeãn Chính (Voõ cöû, Quaûng Bình), Phaïm Ban (Anh danh, Gia Ñònh), Leâ Vaên Thuïy (lính giaûn, Thöøa Thieân), Nguyeãn Thaïch Ñoä (lính giaûn, Quaûng Trò), Nguyeãn Höõu Phu (giaùo döôõng, Thöøa Thieân) theo quaân ñaõ laâu, duõng caûm lanh lôïi, coù theå caàm binh, ñeàu laø nhöõng keû raát ñaûm ñöông trong ñaùm töôùng taù. Duy Nguyeãn Thaïch Ñoä duõng caûm coù thöøa nhöng lanh lôïi khoâng baèng. “Caùc vieân taùn lyù, ñeà ñoác, laõnh binh khaùc thaàn chöa bieát roõ, khoâng daùm noùi röôøm. “OÂng Ích Khieâm, khí chaát hung haõn, hôn möôøi naêm nay töøng traûi traêm traän, tuy trong khoaûng ñoù coù luùc caäy coâng, nhöng gaëp luùc nguy ngheøo ñaõ vaâng meänh, laâm cô öùng bieán, binh lính ñeàu chòu sai phaùi, keû ñòch cuõng sôï haõi. Cho neân caùc baày toâi ôû quaân thöù hieän nay khoâng ai vöôït qua. Neáu gaëp ñöôïc vò thoáng soaùi coù taøi (kính ñöôïc chaâu ñieåm) hieåu bieát, coù uy voïng hôn haún, thì coù theå laøm cho oâng ta kính sôï, môùi coù theå töø boû heát loãi laàm maø toû roõ coâng lao, ñoù cuõng laø vò löông töôùng ngaøy nay vaäy (kính ñöôïc chaâu ñieåm). Duy taøi loä ra ôû khí, haøm döôõng chöa saâu, maø keû ñoàng söï laïi khoâng coù ai hôn mình, cho neân vì khinh nhôøn maø sinh kieâu caêng, vì cöông cöôøng maø thaønh ra ngoã ngöôïc, ñeán noãi töï maéc vaøo loãi laàm, thaät raát ñaùng tieác. “Tröông Ñaêng Ñeå duõng caûm nhanh nhaïy, hieän nay deïp giaëc tuy chöa baèng OÂng Ích Khieâm nhöng so ra cuõng laø ngöôøi xuaát saéc trong löùa cuøng tuoåi. Nhö ñöôïc töøng traûi theâm nhieàu, kieán thöùc vöõng thì cuõng laø moät töôùng taøi vaäy. Vaû laïi, (kính ñöôïc chaâu ñieåm) oâng ta luùc tröôùc caøn rôõ, töøng xem khoâng coù ngöôøi, töø khi ñoäi ôn caét duøng, tính tình ñoåi khaùc, töïa ñaõ thuaàn, môùi cho theo vieäc binh. Tröôùc ôû Sôn Taây, Baéc Ninh, xeùt vieäc laøm cuûa oâng ta cuõng khaû quan, veà sau ñeán tænh Ñoâng, tænh Sôn theá naøo maø coù loøng kieâu caêng, hay laø yû vaøo moät vaøi chieán coâng maø ra theá. Thaàn voán chöa giaûi thích roõ ñöôïc. Nay cuõng ñaõ bieát aên naên hoái caûi vaäy. Hai ngöôøi aáy sau khi aùn ñònh xong, nhö ñoäi ôn ñöôïc khoan thöù, cho löu laïi theo vieäc quaân, thì thaàn xin cöû OÂng Ích Khieâm (chaâu pheâ: sôï khoâng söûa, töï boû, chöa töøng coù ngöôøi khoâng thích phaïm thöôïng maø laïi öa laøm loaïn vaäy) sung laøm quaân vuï haûi phoøng Haûi An, Tröông Ñaêng Ñeå sung laøm quaân thöù Baéc Thaùi thì hai ngöôøi ñoù laäp coâng chuoäc toäi, nghó cuõng coù theå ñaûm ñöông moät maët. Bôûi vì hai ngöôøi ñoù töøng laøm vieäc ôû hai quaân thöù ñoù, cuøng vôùi tænh thaàn hai tænh ñoù hoøa hôïp, coù theå cuøng giuùp nhau hôn... “Kính vaâng chaâu pheâ: Nhö ngöôi töï thaåm xeùt theá naøo laïi khoâng laøm noåi, raát phuï tình tri ngoä uûy thaùc… Huoáng chi traãm mang caùi loãi khoâng gì lôùn baèng, khoâng theå chuoäc ñöôïc. Ngöôi vaø Leâ Tuaán ñaõ laáy laøm thoáng thieát, aét coá gaéng ñaûm ñöông. Phöông chi vua khoâng theå moät mình maø laøm ñöôïc, phaûi nhôø coù baày toâi maø thoâi. Tình phaân giaûi ñöông nhieân raát thieát tha, khoâng keå heát. Khaâm thöû.” “Thaàn (phuïng chaâu ñieåm) Nguyeãn Vaên Töôøng kính thaûo.” Chaâu baûn 2 (Nam Kyø taáu nghò) “Töï Ñöùc naêm thöù 26, ngaøy moàng 1 thaùng 6 (nhuaän), thaàn Nguyeãn Vaên Töôøng kính phuùc:
108 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 “Ngaøy hoâm qua ñöôïc tieáp thaùi giaùm vaâng giao hoäp ngöï, ñöïng moät theû baøi ngaø, kính vaâng chaâu pheâ: “Nguyeãn Vaên Töôøng trung thaønh thôø traãm ñaõ laâu, maø traãm nhieàu beänh, söùc yeáu, traûi qua laâu ngaøy khoù vieäc noái doõi, thöïc laø toäi lôùn phuï nhieàu. Nay ngöôi saép ñi Taây, bieát laáy gì toû cho ngöôi vui loøng. Xem xong phong naïp traû laïi. Rieâng phuùc taáu töï ngöôi daâng leân. Khaâm thöû” “Thaàn kính môû xem, thöïc thieát tha trong loøng. “Troäm nghó: vua toâi chaúng khaùc gì cha con, ñau ñôùn ngöùa ngaùy ñeàu lieân quan. “Kính töø khi Hoaøng thöôïng leân ngoâi ñeán nay, gaëp luùc nhieàu bieán coá, lo laéng tích thaønh beänh, huyeát khí chöa bình, ñöôøng haäu töï chaäm öùng. Ñieàu ñoù, caû thieân haï thaàn daân cuøng u uaån; huoáng thaàn töø laâu ñoäi ôn tri ngoä, tình nghóa caøng saâu, haù daùm khoâng nhôù töôûng. “Giaän thaàn khoâng bieát ngheà y, neân duø coù loøng aáy maø roát cuoäc cuõng khoâng baùo ñaùp ñöôïc tyù gì. Töøng nghe caùc nöôùc phöông Taây phaàn nhieàu coù danh y, nay thaàn vaâng ñi Taây, khi ñeán ñaát aáy, hoaëc coù döôïc phaåm gì xin phuïng bieân mua (chaâu pheâ: Chính theá, ñoái vôùi ñaát Taây, traãm khoâng bieát coù phöông phaùp gì, cho neân caäy ngöôi vaø yeân meänh maø thoâi. Ngöôi neân ghi nhôù. May maø an uûi ñöôïc tình ta. Khaâm thöû) khi veà xin cung kính daâng. “Thaàn nhieàu laàn truø lieäu, yù ngu chæ ñeán theá. Nhö coù phöông phaùp naøo neân laøm (chaâu pheâ: do ngöôi lieäu. Khaâm thöû), thaàn mong ñöôïc pheâ daïy, thaàn xin heát loøng tuaân lieäu, muoân vaøn chaúng daùm moät maûy may noùi suoâng, xin trình roõ yù tình, ñaày ñuû phieán phuùc, kính ñôïi Hoaøng thöôïng soi xeùt. “Laïi vaâng chaâu pheâ: “Veà bieân thaàn ngöôi ñaõ noùi, ñeán nhö trieàu thaàn töø ñaïi vieân trôû xuoáng ngöôi neân theo ñieàu nghe thaáy, noùi cho thaáu ñaùo. Bôûi vì trong tình baïn ñoàng lieâu, ôû thöôøng ngaøy deã bieát, khoâng phaûi nhö daùng veû leã nghi beân ngoaøi khoù bieát. Moãi ngöôøi coù sôû tröôøng sôû ñoaûn, ngöôi cöù thöïc chæ ra, chôù heà aån giaáu. Laïi nhö Nguyeãn Tri Phöông, Voõ Troïng Bình laøm theá naøo maø ñeàu khoâng coâng hieäu? Ñoaøn Thoï töï höùa cuõng khoâng phaûi nhoû, côù sao chaúng coù khaû naêng? Traãm thöôøng than thôû: bieát ngöôøi, duøng ngöôøi thaäm khoù. Vaø, hieän nay, vieäc nuoâi con nuoâi hieàn chaêng? Beân ngoaøi nhaân tình theá naøo? Moãi ñieàu ngöôi neân baùo thöïc ñeå laøm. Ngaøy xöa Ngoïc Khueâ cuøng Thaùi Toâng bình phaåm veà chö thaàn, moãi ñieàu gì trong ñoù cuõng cho ngöôøi ta bieát ñeå khoûi baøn luaän nghi ngaïi vaäy. Khaâm thöû. “Töï Ñöùc naêm thöù 26 (1873), ngaøy moàng 7 thaùng 6 (nhuaän), thaàn Nguyeãn Vaên Töôøng kính phuùc: “Vöøa qua thaàn phuïng maät phieán daâng trình, sau ñoù ñöôïc chaâu pheâ caùc leõ. Khaâm thöû.
109 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 “Thaàn troäm nghó: trong thieân haï nhaân taøi raát nhieàu. Nhöng hoaëc tuøy moâi tröôøng maø ñoåi tieát, tuøy choã duøng maø thaáy sôû tröôøng, thöïc khoù phaåm bình. Thoùi thöôøng, khen cheâ phaàn nhieàu do yeâu gheùt. Vieäc nghe thaáy cuõng khoâng phaûi laø baèng chöùng xaùc ñaùng. Duy kính pheâ hoûi thaàn daùm chaúng giaûi baøy roõ ngu yù cuûa mình. “Vaû nhö beà toâi Traàn Tieãn Thaønh, bieát xa nghó saâu, ñöông ñöôïc ñaïi cuoäc, troïng haäu kieân nhaãn, lay chuyeån chaúng rung. Ngöôøi ñeàu khen laø coù khí löôïng. Duy thaàn, tröôùc ôû boä, vaø nay trôû veà laïi, xeùt kyõ thì töïa coù nghi ngaïi, e sôï hoaëc laø do raên mình veà vieäc thònh maõn neân coá thu neùn, chaúng daùm noã löïc ñaûm ñöông. “Ñoù laø do söï theá maø baøn luaän, chöù coù thuø haèn gì. “Beà toâi Leâ Baù Thaän sieâng naêng xeùt kín, vieäc boä laøm toát, nhöng laâm cô öùng bieán sôï hoaëc hôi chaäm. “Beà toâi Nguyeãn Tö Giaûn hoïc vaán saâu roäng, nghò luaän thoâng suoát, maø taøi naêng lieäu vieäc, thaàn chöa ñöôïc thaáy. “Beà toâi Phaïm Phuù Thöù, hoïc thöùc ñaõ gioûi, töøng traûi ñaõ laâu, xöû trí caùc vieäc raéc roái: chuyeån xoay hieäu nghieäm, tröôùc döï vaøo vieäc tuyeån cöû, coù ít ngöôøi noùi laø noái ñöôïc vieäc chuyeân giöõ tính toaùn, coâng luaän khaù yeân. “Beà toâi Phan Ñình Bình, vaên hoïc chính söï ñeàu khaû quan, maø xeùt roõ veïn toaøn caøng theâm thích hôïp. Duy theå chaát yeáu, vieäc phieàn nhoïc chöa aét chu toaøn. “Beà toâi Voõ Khoa hoïc thöùc khoâng coù gì hôn ngöôøi, nhöng maïnh gaùnh vaùc, taøi bieän luaän cuõng khaû thuû. “Beà toâi Nguyeãn Vaên Chaát, vieäc quan laïi cuõng am töôøng, caøng naém roõ vieäc coâng chính. “Ngoaøi caùc ngöôøi treân, thì hoaëc chöa töøng laø ñoàng söï hoaëc chaúng quen thuoäc, nhaân phaåm theá naøo, ñeàu chaúng nghe ñaïi löôïc. “Rieâng beà toâi Nguyeãn Tri Phöông, trung duõng coù thöøa, maø cô möu phöông löôïc hoaëc thieáu. Beà toâi Vuõ Troïng Bình raát xöùng trò daân, chaúng taøi lieäu bieän vôùi giaëc. Beà toâi Ñoaøn Thoï trung haäu sieâng naêng, caån thaän maø khoâng ñuû quyeát ñoaùn. Cho neân ñeàu laø töôùng löôïc maø sôû tröôøng ñeàu khoâng, vì theá khoù maø thaønh töïu. “Laïi phuïng pheâ hoûi söï vieäc con nuoâi. “Vaû thaàn tröôùc ôû boä chöa heà tieáp xuùc. Naêm, saùu naêm nay laïi sung vaøo vieäc binh, thöïc coù ñieàu chöa roõ. Duy kính mong Hoaøng thöôïng löïa choïn caån thaän, daïy doã theâm cho. Beân ngoaøi nhaân tình nghó cuõng ñaõ ñònh, trieàu nghò cuõng chaúng khaùc lôøi. Thaàn voán khoâng nghe thaáy gì khaùc, khoâng heà aån giaáu. “Rieâng thaàn hoïc vaán taàm thöôøng, moân phong haøn baïc, ñöôïc thôø Hoaøng thöôïng ñeán nay traûi hai möôi naêm hôn, phaän vò tuy nhoû nhöng ñöôïc tri ngoä nhö thaàn cuõng hieám. Thaàn moãi khi töï nghó ñeàu thaáy voâ taøi, maø söù meänh laïi hoûng, sôï khoù maø baùo ñaùp xöùng vôùi troïng traùch. Cho neân töø luùc giuùp vieäc binh
110 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 taøo, cho ñeán laïm döï Kinh doaõn, nhieàu phen muoán traàn tình xin giöõ vuïng ñeå may maø khoûi phuï ôn ban. Roài laàn löôït ñöôïc Hoaøng thöôïng thöùc tænh caát nhaéc cho. Saám seùt hay möa moùc ñeàu nguï yù sinh thaønh. Thaàn nhö theá chæ bieát cuùi ñaàu toû baøy söï ngu muoäi, mong caøng thaáu cho söï caûm kích, noã löïc. Tuy phong traàn ñaõ traûi nhöng coøn ñöôïc thaân naøy, danh vaø thöïc ñeàu nhôø Hoaøng thöôïng gaày döïng vaäy. “Nay ñi Taây ñaõ vaâng theo giaûn uûy, laïi vaâng hoûi ñeán nhieàu ñieàu troïng söï, thaàn laø theá naøo maø ñöôïc quyeán coá tin töôûng, duø laïm döï chöù chaúng laø phaän saün, thì baùo ñaùp theá naøo cho xöùng ñaùng. “Thaàn ñaõ daùm quyeát taâm vaäy, xin maïo muoäi taâu baøy.” TVN CHUÙ THÍCH (1) Phaïm Thò Haèng, Thaùi haäu Töø Duõ, sinh ngaøy 19/5 Canh Ngoï (20/6/1810), con cuûa quan ñaïi thaàn Phaïm Ñaêng Höng, ngöôøi Taân Hoøa, Gia Ñònh (nay thuoäc tænh Tieàn Giang). Baø ñöôïc tieán cung raát sôùm. Naêm 14 tuoåi ñaõ sinh coâng chuùa Tónh Haûo, naêm 16 tuoåi sinh coâng chuùa Yeân YÙ. Baø sinh Hoàng Nhaäm luùc 19 tuoåi. Baø maát ngaøy 5 thaùng 4 Taân Söûu (22/5/1901), thoï 91 tuoåi. (2) Nguyeãn Phuùc toäc theá phaû, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1995, trang 277. (3) Nam Kyø taáu nghò, taäp II. Chaâu baûn ñeà ngaøy 20 thaùng 1 naêm Töï Ñöùc thöù 28. Ñaây laø moät baûn taâu cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng gôûi leân vua Töï Ñöùc, coù chaâu pheâ. Taøi lieäu cuûa Traàn Vieát Ngaïc, Traàn Ñaïi Vinh phieân aâm vaø dòch. Chöa xuaát baûn. (4) Baéc Kyø taáu nghò vaø Nam Kyø taáu nghò laø caùc baûn taáu cuûa Nguyeãn Vaên Töôøng. Traàn Ñaïi Vinh dòch. Tö lieäu rieâng cuûa ngöôøi vieát. Chöa xuaát baûn. TOÙM TAÉT Qua baøi duï Töï bieám ñöôïc ban haønh naêm 1876, vua Töï Ñöùc baøy toû vôùi quoác daân veà toäi loãi vaø noãi voâ voïng cuûa mình trong vieäc ñeå maát saùu tænh Nam Kyø vaøo tay thöïc daân Phaùp vaø veà töông lai cuûa ñaát nöôùc tröôùc hoïa ngoaïi xaâm, ñoàng thôøi nhaø vua cuõng töï ñeà nghò caùch tröøng phaït mình thaät nghieâm khaéc. Hieám coù moät vò quaân vöông ñang taïi vò laïi töï keát toäi mình moät caùch thaønh khaån nhö theá. Cuõng khoù tìm moät ñaáng quaân vöông thöù hai daùm baøy toû noãi voâ voïng cuûa mình moät caùch can ñaûm vaø thieát tha ñeán theá. Ñoïc laïi baøi duï Töï bieám cuøng moät soá lôøi chaâu pheâ (trích töø chaâu baûn trieàu Nguyeãn) cuûa vua Töï Ñöùc seõ giuùp chuùng ta hieåu roõ hôn veà nhaân caùch cuûa moät nhaân vaät phaûi gaùnh chòu traùch nhieäm veà vieäc ñeå maát nöôùc vaøo tay thöïc daân Phaùp. ABSTRACT UNDERSTANDING KING TÖÏ ÑÖÙC THROUGH HIS SELF-CRITICIZING STATEMENT AND PERSONAL COMMENTS ON OFFICIAL PAPERS In his self-criticizing statement issued in 1876, King Töï Ñöùc confesses to his fault and despondence regarding the loss of the six provinces of the South to the French colonialists, as well as the lamentable future of the nation in the face of foreign invasions. He also sug- gests self-imposed severe punishment for himself. One would hardly find another emperor still in power to confess to his own shortcomings so frankly. One would hardly find another king to express his despondence so boldly and emotionally either. Rereading the king’s article Töï bieám [Self-criticizing Statement] and some of his per- sonal comments on the court’s official papers (issued in “Chaâu baûn trieåu Nguyeãn” [Record of Royal Documents of the Nguyeãn Dynasty], we will have a chance to understand better the national personage who had to shoulder the responsibility for the loss of the nation to the French colonialists.