Báo cáo nghiên cứu khoa học " HỆ THỐNG ĐÀN MIẾU TẠI KINH ĐÔ HUẾ THỜI NGUYỄN "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:18

Thêm vào BST

Báo xấu

85
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong quy hoạch tổng thể của kinh đô Huế đầu thời Nguyễn, hệ thống đàn miếu giữ một vị trí vô cùng quan trọng. Thời Nguyễn (1802-1945), Nho giáo được đưa lên vị trí quốc giáo để ổn định xã hội sau mấy trăm năm chia cắt, loạn lạc. Có thể nói, hệ thống đàn miếu do nhà nước xây dựng là biểu trưng cụ thể của tư tưởng tôn sùng Nho giáo. Cho đến nay, Huế cũng là nơi duy nhất còn bảo tồn được một hệ thống di tích thuộc dạng này một cách đầy đủ và...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " HỆ THỐNG ĐÀN MIẾU TẠI KINH ĐÔ HUẾ THỜI NGUYỄN "

29 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 HEÄ THOÁNG ÑAØN MIEÁU TAÏI KINH ÑOÂ HUEÁ THÔØI NGUYEÃN Phan Thanh Hải* Ñaët vaán ñeà Trong quy hoaïch toång theå cuûa kinh ñoâ Hueá ñaàu thôøi Nguyeãn, heä thoáng ñaøn mieáu giöõ moät vò trí voâ cuøng quan troïng. Thôøi Nguyeãn (1802-1945), Nho giaùo ñöôïc ñöa leân vò trí quoác giaùo ñeå oån ñònh xaõ hoäi sau maáy traêm naêm chia caét, loaïn laïc. Coù theå noùi, heä thoáng ñaøn mieáu do nhaø nöôùc xaây döïng laø bieåu tröng cuï theå cuûa tö töôûng toân suøng Nho giaùo. Cho ñeán nay, Hueá cuõng laø nôi duy nhaát coøn baûo toàn ñöôïc moät heä thoáng di tích thuoäc daïng naøy moät caùch ñaày ñuû vaø phong phuù nhaát. Theo quan nieäm truyeàn thoáng cuûa Nho giaùo phöông Ñoâng, baäc Thieân töû cai trò thieân haï bao giôø cuõng phaûi thôø cuùng 3 loaïi ñoái töôïng: 1) Thôø Trôøi Ñaát (vôùi yù nghóa laø cha meï cuûa nhaø vua vì vua laø Thieân töû); 2) Thôø toå tieân (nhöõng ngöôøi coù coâng sinh thaønh döôõng duïc nhaø vua); vaø 3) Thôø caùc thaàn linh (nhöõng theá löïc sieâu nhieân baûo veä, phoø giuùp nhaø vua). Vì vaäy, moãi trieàu ñaïi quaân chuû sau khi ñöôïc thaønh laäp ñeàu chuù yù xaây döïng ñaøn mieáu ñeå thôø cuùng ba loaïi ñoái töôïng naøy. Theo thöù baäc veà taàm quan troïng, trieàu Nguyeãn xeáp vieäc thôø cuùng teá töï ôû caùc mieáu ñaøn thaønh 3 baäc: Ñaïi töï, Trung töï vaø Quaàn töï. Theo söï phaân loaïi naøy, thuoäc baäc Ñaïi töï goàm: - Ñaøn Nam Giao. - Lieät mieáu: Goàm Nguyeân Mieáu vaø Taû Mieáu ôû Thanh Hoùa; caùc mieáu thôø toå taïi kinh ñoâ Hueá ôû beân trong Hoaøng Thaønh (Trieäu Mieáu, Thaùi Mieáu, Höng Mieáu vaø Theá Mieáu). - Caùc bieät mieáu cuûa hoaøng gia goàm: mieáu Phuïng Tieân (thôø caùc vò vua Nguyeãn), cung Khaùnh Ninh (thôø vua Minh Maïng), cung Baûo Ñònh (thôø vua Thieäu Trò) vaø mieáu Cung Toân (thôø vua Duïc Ñöùc). - Ñaøn Xaõ Taéc. Baäc Trung töï goàm: - Mieáu Lòch Ñaïi Ñeá Vöông. - Vaên Mieáu (mieáu Tieân Sö). - Ñaøn Tieân Noâng. - Khaûi Thaùnh Töø. Baäc Quaàn töï goàm caû ba loaïi hình mieáu, ñaøn, töø, cuï theå laø: - Quaàn mieáu: Voõ Mieáu, mieáu Leâ Thaùnh Toân, mieáu Ñoâ Thaønh Hoaøng, mieáu Khai Quoác Coâng Thaàn, mieáu Trung Höng Coâng Thaàn, mieáu Trung Tieát Coâng Thaàn, mieáu Quoác Vöông Chieâm Thaønh, mieáu Quoác Vöông Chaân Laïp, * Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá.
30 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 mieáu Hoäi Ñoàng, mieáu Nam Haûi Long Vöông, mieáu Haø Baù, mieáu Phong Baù, mieáu Vuõ Sö, mieáu Hoûa Thaàn, mieáu Hoûa Phaùo Thaàn... - Quaàn töø (ñeàn thôø): Goàm ñeàn thôø caùc Sôn thaàn taïi laêng caùc chuùa vaø vua Nguyeãn nhö Sôn thaàn nuùi Thieân Thuï, nuùi Khaûi Vaän, nuùi Höng Nghieäp, nuùi Hieáu Sôn, nuùi Thuaän Ñaïo, nuùi Khieâm Sôn..., ñeàn thôø Quan Coâng, ñeàn Tieân Y, ñeàn Hieàn Löông, ñeàn Trung Nghóa, ñeàn Thieân Phi, ñeàn Thai Döông phu nhaân, ñeàn thôø nuùi Ngoïc Traûn, nuùi Thuùy Vaân, nuùi Haûi Vaân, ñeàn thôø caùc cöûa bieån Thuaän An, Tö Hieàn, ñeàn thôø caùc thaân thaàn cuûa trieàu Nguyeãn nhö Anh Dueä Hoaøng thaùi töû, Dieãn quoác coâng, Ñöùc quoác coâng, v.v.. - Ñaøn teá: goàm ñaøn AÂn Töï, ñaøn Sôn Xuyeân, ñaøn AÂm Hoàn. Taïi kinh ñoâ Hueá, vieäc quy hoaïch vò trí ñeå xaây döïng caùc ñaøn mieáu ñöôïc tính toaùn raát kyõ döïa treân caùc nguyeân taéc veà dòch hoïc vaø phong thuûy truyeàn thoáng. Theo caùc nguyeân taéc naøy thì vò trí Hoaøng Thaønh luoân naèm ôû trung taâm, “toïa baéc dieän nam” (ôû Hueá thì leäch qua truïc taây baéc-ñoâng nam nhöng vaãn tính laø höôùng baéc nam) ñeå Thaùnh nhaân “höôùng minh nhi trò” (höôùng veà leõ saùng ñeå cai trò thieân haï). Phía tröôùc Hoaøng Thaønh laø mieáu thôø Toå vaø ñaøn Xaõ Taéc ñöôïc boá trí theo nguyeân taéc “taû Toå, höõu Xaõ” nhöng coù söï thay ñoåi khaù ñaëc bieät (seõ baøn ôû sau). Coøn veà cô baûn, heä thoáng ñaøn mieáu ñöôïc boá trí ôû phía taây vaø taây nam kinh ñoâ, chuùng laø yeáu toá giuùp giöõ yeân maët taây cuûa Kinh Thaønh vaø noái keát giöõa phaàn döông cô (Kinh Thaønh vaø caùc kieán truùc daønh cho ngöôøi ñang soáng ôû phía ñoâng) vôùi theá giôùi aâm phaàn (mieàn laêng taåm) ôû phía taây vaø taây nam. Tö lieäu veà heä thoáng ñaøn mieáu thôøi Nguyeãn khaù phong phuù, nhaát laø caùc tö lieäu cuûa trieàu Nguyeãn nhö Ñaïi Nam thöïc luïc, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, Chaâu baûn, Minh Maïng chính yeáu… Ngay trong thôøi Phaùp thuoäc cuõng coù raát nhieàu coâng trình khaûo cöùu veà ñaøn mieáu vaø caùc nghi leã lieân quan cuûa caùc hoïc giaû ngöôøi Phaùp vaø ngöôøi Vieät, chuû yeáu ñaêng taûi treân taäp san cuûa Tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå (BFEO), taäp san cuûa Hoäi Nhöõng Ngöôøi Yeâu Hueá Coå (BAVH). Töø sau naêm 1945 ñeán nay ñaõ coù khoâng ít nhaø nghieân cöùu tieáp tuïc coâng boá nhöõng keát quaû khaûo cöùu veà vaán ñeà naøy. Tuy vaäy, ít coù ngöôøi nhìn nhaän vaø nghieân cöùu toaøn boä heä thoáng di tích ñaøn mieáu cuûa trieàu Nguyeãn nhö moät heä thoáng thoáng nhaát, nhaát laø vieäc xaùc ñònh vò trí, vai troø cuûa chuùng trong toång theå quy hoaïch cuûa kinh ñoâ Hueá. Trong baøi vieát döôùi ñaây, keá thöøa caùc thaønh quaû nghieân cöùu töø tröôùc nhöng coù choïn loïc, vaø heä thoáng hoùa, ngöôøi vieát seõ trình baøy moät caùch toång quan veà heä thoáng ñaøn mieáu cuûa trieàu Nguyeãn, nhöõng di tích bieåu tröng cho tö töôûng Nho giaùo Vieät Nam theá kyû XIX vaø ñaàu theá kyû XX. I. Heä thoáng ñaøn mieáu thuoäc baäc Ñaïi töï 1. Ñaøn Nam Giao Laø coâng trình teá töï quan troïng nhaát, cuõng laø ñaøn teá ñöôïc xaây döïng quy moâ nhaát trong lòch söû Vieät Nam. Ñaøn ñöôïc vua Gia Long cho xaây döïng vaøo naêm 1806, treân ñaát laøng Döông Xuaân, huyeän Höông Thuûy, thaúng treân truïc chính nam cuûa Kinh Thaønh, caùch kyø ñaøi 3km.(1) Ñaøn Nam Giao coù bình dieän
31 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 hình chöõ nhaät, daøi 390m, roäng 265m, toång dieän tích hôn 20 maãu (10ha), khuoân vieân coù voøng töôøng xaây baèng ñaù nuùi cao 1,7m.(2) Caû 4 maët nam, baéc, ñoâng, taây xaây tam quan kieåu 4 truï bieåu, beân ngoaøi ñeàu coù bình phong xaây gaïch che chaén. Caùc kieán truùc chính thuoäc phaïm vi ñaøn Nam Giao goàm ñaøn teá, Trai Cung, Thaàn Khoá, Thaàn Truø, Teå Sinh Sôû. Moãi khi teá leã thì döïng theâm moät soá nhaø taïm nhö Hoaøng Khung, Hoaøng OÁc, Ñaïi Thöù... Ñaøn teá naèm ôû vò trí trung taâm, goàm 3 taàng töôïng tröng cho Tam taøi (Thieân- Ñòa-Nhaân), cao toång coäng gaàn 5m. Taàng treân cuøng hình troøn, goïi laø Vieân Ñaøn, töôïng tröng cho trôøi, ñöôøng kính 4 2m, cao 2,9m, chung quanh coù lan can xaây gaïch, cao 0,8m, daøy 0,3m, queùt maøu xanh. Maët ñaøn choân saün 28 vieân ñaù taûng khoeùt l oã ñeå döï n g nhaø Thieâ n Khoâng aûnh ñaøn Nam Giao Khung moãi khi teá leã. Taàng thöù hai hình vuoâng, goïi laø Phöông Ñaøn, töôïng tröng cho ñaát, moãi caïnh 83m, cao 1m, chung quanh coù töôøng lan can cuøng kieåu taàng treân nhöng queùt maøu vaøng. ÔÛ maët phía nam coù ñaët saün 4 haøng ñaù taûng khoeùt loã ñeå döïng nhaø Hoaøng OÁc khi teá leã. Taàng thöù ba cuõng goïi laø Phöông Ñaøn, töôïng tröng cho con ngöôøi, hình vuoâng, moãi caïnh 165m, cao 0,85m, coù lan can queùt maøu ñoû. Caû 3 taàng ñaøn teá ñeàu troå heä thoáng baäc caáp ñi leân ôû 4 höôùng ñoâng, taây, nam, baéc. Trai Cung naèm ôû goùc taây nam ñaøn Nam Giao trong khuoân vieân hình chöõ nhaät (85mx65m). Ñaây laø nôi daønh cho nhaø vua trai giôùi vaø nghæ ngôi tröôùc vaø sau khi leân teá leã. Trai Cung laø moät toå hôïp kieán truùc hoaøn chænh, goàm ñieän chính, nhaø Taû Tuùc, Höõu Tuùc, phoøng Thöôïng Traø, sôû Thöôïng Thieän. Coång chính cuûa Trai Cung höôùng veà phía nam, phía baéc coøn coù moät coång phuï. Thaàn Khoá, Thaàn Truø vaø Teå Sinh Sôû naèm ôû goùc ñoâng baéc ñaøn Nam Giao, coù khuoân vieân töôøng bao boïc. Thaàn Khoá laø nôi caát giöõ ñoà töï khí phuïc vuï teá leã, Teå Sinh Sôû laø nôi gieát moå caùc con vaät duøng ñeå teá, coøn Thaàn Truø laø nôi cheá bieán thöùc aên phuïc vuï teá leã. Veà caùch thöùc teá, nhö caáu truùc ñaøn ñaõ phaûn aùnh, ñaøn Nam Giao thôøi Nguyeãn laø nôi hôïp teá caû 3 ñoái töôïng Trôøi-Ñaát-Ngöôøi. Vì vaäy, neáu goïi chính xaùc theo coâng naêng thì ñaây laø Thieân Ñòa Nhaân Ñaøn cuûa trieàu Nguyeãn. Coâng trình naøy coù nhieàu ñieåm khaùc bieät so vôùi Thieân Ñaøn cuûa Trung Quoác thôøi Minh-Thanh hieän coøn ôû Baéc Kinh.(3)
32 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Döôùi thôøi Nguyeãn, leã teá Giao ñöôïc toå chöùc vaøo muøa xuaân (thöôøng laø thaùng troïng xuaân, töùc thaùng 2 aâm lòch) haøng naêm. Nhöng töø naêm 1888 trôû veà sau, do ñieàu kieän kinh phí eo heïp neân trieàu Nguyeãn quy ñònh cöù 3 naêm môùi toå chöùc teá moät laàn. 2. Lieät Mieáu Khoâng keå Nguyeân Mieáu, Taû Mieáu xaây döïng ôû Gia Mieâu ngoaïi trang, Haø Trung, Thanh Hoùa (queâ höông cuûa hoï Nguyeãn), taïi kinh ñoâ Hueá coù 4 ngoâi mieáu thôø caùc ñôøi chuùa Nguyeãn vaø vua Nguyeãn ñöôïc xeáp vaøo haøng Lieät Mieáu, ñaây cuõng laø nhöõng mieáu thôø quan troïng nhaát xeùt veà taát caû caùc maët. Boán toøa mieáu chính cuûa trieàu Nguyeãn goàm Trieäu Mieáu (thôø Nguyeãn Kim, thaân sinh cuûa Nguyeãn Hoaøng, vò chuùa ñaàu tieân), Thaùi Mieáu (thôø caùc ñôøi chuùa Nguyeãn), Höng Mieáu (thôø Nguyeãn Phuùc Luaân, thaân sinh cuûa Gia Long, vò vua ñaàu tieân) vaø Theá Mieáu (thôø caùc ñôøi vua Nguyeãn). Boán toøa mieáu naøy ñöôïc toå hôïp trong 2 cuïm kieán truùc kheùp kín, boá trí ñaêng ñoái vôùi nhau ôû hai beân cuûa phaàn ngoaïi trieàu theo nguyeân taéc: beân taû thôø caùc chuùa, beân höõu thôø caùc vua. - Cuïm Trieäu Mieáu-Thaùi Mieáu toïa laïc ôû goùc ñoâng nam Hoaøng Thaønh, coù töôøng gaïch cao 3,5m bao boïc, bình dieän hình chöõ nhaät, kích thöôùc 160mx125m, dieän tích 20.000m2. Toång theå khu mieáu naøy boá trí thaønh hai phaàn coù töôøng ngaên caùch: phía baéc laø Trieäu Mieáu, phía nam laø Thaùi Mieáu. + Khu Trieäu Mieáu goàm toøa Trieäu Mieáu naèm ôû trung taâm, kieåu “truøng thieàm ñieäp oác”, chính ñieän 3 gian 2 chaùi keùp, tieàn ñieän 5 gian 2 chaùi ñôn, dieän tích gaàn 350m2, trong thôø oâng Nguyeãn Kim vaø phu nhaân. Phía taây laø toøa Thaàn Truø, nôi chuaån bò ñoà aên, leã phaåm moãi khi teá leã. Phía ñoâng laø Thaàn Khoá, nôi caát giöõ ñoà töï khí. ÔÛ töôøng ngaên vôùi Thaùi Mieáu troå hai coång laø Nguyeân Chæ vaø Tröôøng Höïu. + Khu Thaùi Mieáu goàm toøa Thaùi Mieáu naèm ôû trung taâm, kieåu “truøng thieàm ñieäp oác”, chính ñieän 13 gian 2 chaùi keùp, tieàn ñieän 15 gian 2 chaùi ñôn, dieän tích hôn 1.500m2, beân trong thôø 9 ñôøi chuùa Nguyeãn töø Nguyeãn Hoaøng ñeán Nguyeãn Phuùc Thuaàn. Beân ñoâng cuûa Thaùi Mieáu coù ñieän Long Ñöùc vaø ñieän Chieâu Kính, beân taây coù ñieän Muïc Tö vaø toøa Phöông Ñöôøng (thôø Thoå Coâng). Caùc toøa ñieän phuï naøy duøng ñeå chuaån bò ñoà leã vaät moãi khi teá leã. Phía tröôùc Thaùi Mieáu, chính giöõa coù toøa Tuy Thaønh Caùc, 3 taàng, quy moâ vaø caáu truùc töông töï Hieån Laâm Caùc beân khu Theá Mieáu. Hai beân Tuy Thaønh Caùc coù töôøng ngaên vaø troå hai coång, beân traùi laø Dieân Hy Moân, treân coù laàu chuoâng, beân phaûi laø Quang Hy Moân, treân coù laàu troáng. Phía ngoaøi töôøng ngaên naøy coù hai toøa Ñoâng Vu vaø Taây Vu, ñeàu laøm kieåu 5 gian, beân trong thôø caùc vò thaân huaân (beân traùi) vaø coâng thaàn (beân phaûi) thôøi chuùa Nguyeãn. Tröôùc maët laø coång chính mang teân Mieáu Moân, treân coù coå laâu. ÔÛ töôøng bao toaøn khu vöïc Trieäu-Thaùi Mieáu coøn coù 4 cöûa khaùc, beân ñoâng vaø beân taây laø coång Hieån Thöøa vaø Tuùc Töôùng; phía baéc coù hai coång laø Dieãn Khaùnh vaø Taäp Khaùnh. Thôøi Thaønh Thaùi, do khoù khaên veà kinh phí ñaõ trieät giaûi Tuy Thaønh Caùc (taïi vò trí naøy xaây thaønh böùc bình phong), ñöa Quang Hy Moân ra thay coång chính. Ñaùng tieác laø phaàn lôùn caùc coâng trình kieán truùc trong khu vöïc Trieäu
33 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Mieáu-Thaùi Mieáu ñaõ xuoáng caáp hoaëc bò huûy hoaïi trong chieán tranh, nhaát laø trong côn binh hoûa ñaàu naêm 1947. Hieän taïi, trong khu vöïc naøy chæ coøn laïi toøa Trieäu Mieáu, ñieän Long Ñöùc, coång Dieân Hy, coång chính... Treân neàn toøa Thaùi Mieáu cuõ (bò ñoát naêm 1947) doøng hoï Nguyeãn Phuùc toäc coù döïng leân moät coâng trình kieán truùc môùi (naêm 1972) ñeå thôø taïm caùc chuùa. - Cuïm di tích Höng Mieáu-Theá Mieáu toïa laïc ôû goùc taây nam Hoaøng Thaønh, ñoái xöùng vôùi cuïm Trieäu Mieáu-Thaùi Mieáu qua truïc Duõng ñaïo. Quy moâ, dieän tích vaø caáu truùc cuûa khu mieáu naøy cuõng gaàn töông töï phía ñoái dieän (kích thöôùc 157mx124m, dieän tích 19.468m2), chæ khaùc moät soá chi tieát veà kieán truùc (xem baûn veõ maët baèng toång theå). Taïi khu vöïc naøy bao goàm caùc coâng trình sau: + Khu Höng Mieáu naèm ôû phía baéc, chính giöõa laø toøa Höng Mieáu, moät toøa nhaø keùp theo kieåu “truøng thieàm ñieäp oác”, dieän tích maët neàn 342m2, beân trong ñaët aùn thôø oâng Nguyeãn Phuùc Luaân vaø phu nhaân. Phía taây Höng Mieáu laø toøa Thaàn Truø, phía ñoâng laø toøa Thaàn Khoá. Giöõa Höng Mieáu vaø hai toøa nhaø hai beân ñeàu coù töôøng ngaên, giöõa töôøng troå coång, beân taây laø Duïc Khaùnh Moân, beân ñoâng laø Chöông Khaùnh Moân. Töôøng phía baéc coù 2 cöûa laø Trí Töôøng Moân vaø ÖÙng Töôøng Moân. Giöõa töôøng ngaên vôùi Theá Mieáu coù hai cöûa laø Ñoác Höïu Moân vaø Hieån Höïu Moân. + Khu Theá Mieáu naèm ôû phía nam, trung taâm laø toøa Theá Mieáu, dieän tích maët baèng 1.507m2, trong thôø caùc ñôøi vua Nguyeãn cuøng hoaøng haäu. Phía taây Theá Mieáu coù toøa Thoå Coâng Töø, nôi thôø Thoå Coâng. Phía ñoâng coù ñieän Canh Y, laø nôi vua thay trang phuïc khi leân teá leã. Phía nam Theá Mieáu, chính giöõa laø toøa Hieån Laâm Caùc, 3 taàng, cao gaàn 15m, quy moâ vaø caáu truùc töông töï nhö toøa Tuy Thaønh Caùc ôû Thaùi Mieáu. Phía tröôùc Hieån Laâm Caùc ñaët boä Cöûu Ñænh (ñuùc naêm 1835-1836, thôøi Minh Maïng). Hai beân Hieån Laâm Caùc coù töôøng ngaên, giöõa troå hai coång, treân laø voïng laâu ñeå ñaët chuoâng vaø troáng. Beân taây laø Suøng Coâng Moân, treân coù laàu troáng. Beân ñoâng laø Tuaán Lieät Moân, treân coù laàu chuoâng. Phía ngoaøi töôøng ngaên, beân taây coù toøa Höõu Tuøng Töï, kieåu nhaø 5 gian khoâng chaùi, trong thôø Leã teá taïi Thaùi Mieáu naêm 1923 caùc coâng thaàn thuoäc baùch tính cuûa trieàu (tranh veõ). Nguoàn: Trònh Baùch. Nguyeãn. Beân ñoâng laø Taû Tuøng Töï, cuøng kieåu 5 gian, trong thôø caùc coâng thaàn thuoäc hoaøng toäc. Phía tröôùc mieáu troå moät coång laø Mieáu Moân, kieåu tam quan, xaây hoaøn toaøn baèng gaïch. Beân töôøng bao phía taây vaø phía ñoâng coù hai cöûa laø Suøng Thaønh Moân vaø Khaûi Ñòch Moân. Hieän nay phaàn lôùn caùc coâng trình kieán truùc taïi khu vöïc Höng Mieáu-Theá Mieáu vaãn coøn ñöôïc baûo toàn töông ñoái toát. 3. Caùc bieät mieáu cuûa hoaøng gia
34 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 - Mieáu Phuïng Tieân Ñaây laø toøa mieáu thöù 5 cuûa trieàu Nguyeãn naèm trong Hoaøng Thaønh, tuy nhieân noù laïi laø moät bieät mieáu cuûa hoaøng gia, nôi phuï nöõ trong hoaøng toäc coù theå tham döï moãi khi teá leã. Mieáu naèm ôû phía baéc khu Höng Mieáu-Theá Mieáu, chung quanh coù töôøng bao boïc, bình dieän hình chöõ nhaät, kích thöôùc 122,3mx71,5m, dieän tích 8.744m2. Cung coù 5 coång: maët tröôùc laø tam quan xaây gaïch, hai maët ñoâng, taây khoâng troå cöûa, maët sau coù 4 coång, ñeàu laø kieåu coång ñôn xaây gaïch. Chính giöõa cung laø ñieän Phuïng Tieân, kieåu “truøng thieàm ñieäp oác”, chính ñieän 9 gian 2 chaùi keùp, tieàn ñieän 11 gian 2 chaùi ñôn, beân trong thôø caùc ñôøi vua Nguyeãn töø Gia Long ñeán Töï Ñöùc. Trong ñieän cuõng laø nôi tröng baøy nhöõng baùu vaät cuûa trieàu Nguyeãn nhö kim aán, ngoïc tyû cuøng moät soá hieän vaät gaén boù vôùi cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa caùc vò vua ñaàu trieàu. Hai beân ñieän chính, caùch qua töôøng ngaên coù Taû, Höõu Phoái Ñieän, ñeàu 5 gian (veà sau trieät giaûi, döïng thaønh hai ngoâi nhaø vuoâng). Phía tröôùc ñieän coù ao nhoû, trong ñaép non boä; phía ngoaøi coù böùc bình phong che chaén. ÔÛ giai ñoaïn sau ngöôøi ta döïng theâm hai ngoâi ñình hình vuoâng ôû hai beân phía tröôùc ñieän chính laøm nôi canh tröïc, ñoùn khaùch. Ngoaïi tröø mieáu Phuïng Tieân laø moät bieät mieáu ñuùng nghóa, caùc mieáu coøn laïi döôùi ñaây ban ñaàu ñeàu laø nhöõng bieät cung, bieät phuû, sau khi nhaø vua baêng haø môùi chuyeån thaønh mieáu thôø rieâng. - Cung Khaùnh Ninh Ñaây voán laø cung ñieän rieâng cuûa vua Minh Maïng, naèm ngoaøi Hoaøng Thaønh nhöng vaãn beân trong Kinh Thaønh. Trong giai ñoaïn ñaàu thôøi Nguyeãn, doïc theo soâng Ngöï Haø chaûy beân trong Kinh Thaønh, trieàu ñình ñaõ cho xaây döïng khaù nhieàu bieät cung, vöôøn ngöï ñeå phuïc vuï nhu caàu giaûi trí nghæ ngôi cuûa nhaø vua vaø hoaøng gia. Cung Khaùnh Ninh ñöôïc xaây döïng naêm 1825, naèm ôû bôø baéc soâng Ngöï Haø (ñoái dieän vôùi caàu Khaùnh Ninh hieän vaãn coøn). Cung coù voøng töôøng thaønh bao boïc, maët nam coù cöûa tam quan höôùng ra bôø soâng. Beân ngoaøi laïi xaây 3 ngoâi ñình nhoû laøm nôi hoùng maùt. Beân trong, chính giöõa laø ñieän Hieáu Tö, caáu truùc kieåu “truøng thieàm ñieäp oác” nhöng coù ñeán 3 noùc maùi, ñeàu lôïp ngoùi löu ly vaøng. Chính ñieän 5 gian 2 chaùi keùp, tieàn ñieän vaø haäu ñieän ñeàu 7 gian 2 chaùi ñôn. Bao quanh ñieän coù töôøng ngaên, troå nhieàu coång caû veà 4 phía. Hai beân ñoâng taây ñieän ngoaøi töôøng ngaên coù hai ñieän phuï laø Taû Phoái Ñieän vaø Höõu Phoái Ñieän, ñeàu laøm 5 gian, lôïp ngoùi löu ly xanh. Caáu truùc cuûa cung khaù gioáng mieáu Phuïng Tieân. Khi vua Minh Maïng coøn taïi theá, moãi khi ñeán cung Khaùnh Ninh thì vua nghæ ôû ñieän Hieáu Tö, caùc coâng trình coøn laïi daønh cho quan vieân, ngöôøi haàu vaø cung phi ñi theo. Töø ñaàu naêm 1841, sau khi nhaø vua baêng haø, ñieän Hieáu Tö trôû thaønh nôi quaøn taïm quan taøi nhaø vua (trong khi ñôïi xaây laêng), sau ñoù trôû thaønh nôi thôø rieâng vò vua naøy. Naêm 1885, cung bò quaân Phaùp chieám ñoùng, ñeán naêm 1887, trieàu Nguyeãn cho trieät giaûi. - Cung Baûo Ñònh
35 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Laø cung ñieän rieâng cuûa vua Thieäu Trò, xaây döïng naêm 1845 ôû phía taây cung Khaùnh Ninh, giaùp soâng Ngöï Haø. Cung coù khuoân vieân hình chöõ nhaät, cöûa chính kieåu tam quan, maùi coå laâu, lôïp ngoùi löu ly vaøng. Beân trong ñieän chính laø ñieän Long An, kieåu “truøng thieàm ñieäp oác”, chính ñieän 5 gian 2 chaùi keùp, tieàn ñieän 7 gian 2 chaùi ñôn, maùi lôïp ngoùi löu ly vaøng, dieän tích maët neàn gaàn 1.000m2, neàn cao gaàn 1,3m. Ngoaøi ñieän chính, trong cung coù khaù nhieàu coâng trình kieán truùc khaùc nhö Ñoâng Minh Vu, Taây Thaønh Söông (ñieän phuï ôû 2 beân), haønh lang Laõm Thaéng, Minh Tröng Caùc, Ñaïo Thoáng Hieân (sau ñoåi laø Ñaïo Taâm Hieân), Chieâm AÂn Vieän, Nhuaän Ñöùc Vieän, Tröøng Phöông Taï (treân ao Giao Thaùi), Thieän Khaùnh Ñöôøng... Sau khi vua Thieäu Trò baêng haø, cung Baûo Ñònh trôû thaønh bieät mieáu ñeå thôø vò vua naøy. Sau naêm 1885, cung bò trieät giaûi daàn. Naêm 1908, trieàu Nguyeãn cho dôøi ñieän Long An veà laøm thö vieän cho tröôøng Quoác Töû Giaùm (töø naêm 1923 trôû thaønh Baûo taøng Khaûi Ñònh), dôøi Ñaïo Taâm Hieân vaø Minh Tröng Caùc veà laøm thaønh toøa Di Luaân Ñöôøng (giaûng ñöôøng chính cuûa Quoác Töû Giaùm). - Mieáu Cung Toân Ñaây voán laø bieät phuû cuûa Hoaøng töû Nguyeãn Phuùc Öng Chaân, teân goïi laø Duïc Ñöùc Ñöôøng, toïa laïc ôû phía taây baéc ngoaøi Hoaøng Thaønh, saùt bôø hoà Taân Mieáu. Naêm 1883, Hoaøng töû Öng Chaân ñöôïc ñaët leân ngoâi sau khi vua Töï Ñöùc baêng haø, tuy nhieân oâng chæ laøm vua ñöôïc 3 ngaøy vaø chöa kòp ñaët nieân hieäu thì ñaõ bò pheá truaát, sau ñoù cheát trong nguïc. Töø naêm 1891, trieàu Thaønh Thaùi ñaõ duøng Duïc Ñöùc Ñöôøng laøm mieáu thôø rieâng vò vua xaáu soá, goïi laø Taân Mieáu. Naêm 1897, vua Thaønh Thaùi truy toân cha mình laø Cung Toâng Hueä Hoaøng ñeá vaø ñoåi teân mieáu laø Cung Toâng Mieáu (do huùy chöõ Toâng, teân vua Thieäu Trò neân vaãn ñoïc laø Cung Toân Mieáu). Mieáu goàm moät toøa nhaø keùp ñaët ôû giöõa, tröôùc coù hai nhaø Tuùc Gia, sau coù nhaø Toøng Vieän. Quanh mieáu coù töôøng gaïch bao boïc, troå 4 cöûa, cöûa chính ôû phía nam, laøm kieåu tam quan, treân coù laàu. Veà sau, baøi vò vua Duïc Ñöùc vaø hoaøng haäu ñöôïc ñöa veà thôø ôû An Laêng. Taân Mieáu cuõng khoâng coøn lyù do ñeå toàn taïi. Naêm 1916, mieáu bò trieät giaûi. 4. Ñaøn Xaõ Taéc Ñaøn Xaõ Taéc ñöôïc xaây döïng töø cuoái muøa xuaân naêm 1806, sau khi vua Gia Long quy hoaïch laïi toaøn boä Kinh Thaønh treân ñaát cuûa 8 laøng ôû bôø baéc soâng Höông. Ñaøn naèm ôû phía taây cuûa hoaøng cung, ñuùng theo nguyeân taéc “taû Toå, höõu Xaõ” (beân traùi thôø Toå, beân phaûi thôø Xaõ Taéc) cuûa thaønh trì phöông Ñoâng truyeàn thoáng. Do yù nghóa vaø tính chaát ñaëc bieät quan troïng cuûa coâng trình - Xaõ Taéc töôïng tröng cho toå quoác - neân trieàu ñình ñaõ buoäc caû 28 dinh traán trong nöôùc noäp ñaát saïch veà ñeå ñaép ñaøn; nhieàu nhaát laø dinh Quaûng Ñöùc ñoùng 100 khieâng, ít nhaát laø traán Thuaän Thaønh ñoùng 1 khieâng, coøn phaàn lôùn caùc traán ñeàu ñoùng 50 khieâng. Caùc nôi ñeàu duøng thuyeàn chôû ñaát veà kinh ñoâ ñeå ñaép ñaøn teá. Sau khi xaây döïng xong, ñaøn Xaõ Taéc coù quy moâ khaù lôùn, keát caáu goàm 2 taàng, ñeàu hình vuoâng. Taàng thöù nhaát cao 1,7m, moãi caïnh 30m; maët neàn ñaøn toâ 5 maøu theo nguõ phöông: ôû trung taâm laø maøu vaøng, höôùng ñoâng maøu xanh, höôùng taây maøu traéng, höôùng nam maøu ñoû, höôùng baéc maøu ñen. Chính giöõa taàng naøy coù 32 chaân taûng baèng ñaù khoeùt loã ôû giöõa ñeå caém taøn loïng moãi khi
36 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 teá leã. Boán phía xaây baäc caáp ñeå leân ñaøn: beä phía baéc coù 11 baäc; caùc beä ôû phía ñoâng, taây, nam ñeàu coù 7 baäc. ÔÛ chính giöõa taàng 1 ñaët aùn thôø Thaùi Xaõ thaàn vò ôû beân phaûi vaø Thaùi Taéc thaàn vò ôû beân traùi. Ngoaøi ra ôû beân phaûi cuûa taàng 1 coøn thôø theâm Haäu Thoå Caâu Long thò vaø phía traùi thôø Haäu Taéc thò. Hai baøn thôø Thaùi Xaõ vaø Thaùi Taéc ñaët ñoái dieän nhau. Taàng thöù 2 cao 1,2m, moãi caïnh 74m. Maët tröôùc cuûa neàn gaïch coù 2 chaân ñaù taûng ñeå caém taøn loïng; boán beân ñeàu coù baäc caáp böôùc leân, moãi beä coù 5 baäc xaây baèng ñaù. Caû 2 taàng ñeàu coù xaây lan can boå truï baèng gaïch, cao ñeàu 90cm. Taàng thöù nhaát toâ maøu vaøng. Taàng thöù 2 toâ maøu ñoû. Ñaøn Xaõ Taéc ñöôïc ñaët trong moät khuoân vieân hình chöõ nhaät, roäng hôn 3,6ha (214mx172m); phía tröôùc maët (phía baéc) laïi coù hoà lôùn laøm minh ñöôøng. Theo quy ñònh, döôùi thôøi Gia Long, vaøo caùc naêm Tyù, Ngoï, Maõo, Daäu vua “ngöï giaù” laøm leã teá ñaøn Xaõ Taéc, nhöõng naêm coøn laïi caùc ban ñaïi thaàn thay nhau thöïc hieän coâng vieäc naøy. Töø thôøi Minh Maïng trôû ñi, trieàu ñình toå chöùc cuùng teá ñaøn Xaõ Taéc 2 laàn trong moät naêm, vaøo thaùng 2 vaø thaùng 8 aâm lòch. Caùc vua Gia Long, Minh Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc ñeàu thaân haønh ñeán laøm chuû leã ôû ñaøn Xaõ Taéc. Döôùi thôøi caùc vò vua keá tieáp, vieäc cuùng teá ôû ñaøn Xaõ Taéc vaãn ñöôïc duy trì cho ñeán khi nhaø Nguyeãn caùo chung (1945). Sau naêm 1975, ñaøn Xaõ Taéc trôû thaønh moät pheá tích, gaàn ñaây ñaøn ñaõ ñöôïc truøng tu laïi taàng treân vaø moät phaàn taàng thöù hai. II. Heä thoáng ñaøn mieáu thuoäc baäc Trung töï 1. Mieáu Lòch Ñaïi Ñeá Vöông Ñaây laø mieáu thôø caùc vò ñeá vöông tieâu bieåu qua caùc thôøi. Mieáu ñöôïc döïng naêm Minh Maïng 4 (1823) ôû ñòa phaän xaõ Döông Xuaân, phía nam, beân ngoaøi Kinh Thaønh (nay thuoäc xoùm Lòch Ñôïi, phöôøng Phöôøng Ñuùc, thaønh phoá Hueá). Mieáu chính laøm kieåu nhaø keùp “truøng thieàm ñieäp oác”, ñaët treân neàn cao gaàn 90cm, chính ñöôøng 5 gian 2 chaùi keùp, tieàn ñöôøng 7 gian 2 chaùi ñôn, maùi lôïp ngoùi aâm döông, bôø maùi, bôø noùc trang trí roàng. Hai beân mieáu laø nhaø Taû, Höõu Vu, ñeàu 5 gian, maùi lôïp ngoùi aâm döông. Quanh mieáu coù khuoân vieân töôøng gaïch bao boïc. Coång chính ôû maët nam xaây kieåu tam quan, maùi lôïp ngoùi aâm döông. Hai beân töôøng ñoâng, taây moãi beân coøn troå moät coång. Ra khoûi coång chính laïi coù moät coång phöôøng moân kieåu tam quan xaây baèng gaïch. Bieån ngaïch cöûa phöôøng ñeà caùc caâu chöõ Haùn theå hieän loøng bieát ôn ñoái vôùi caùc ñôøi vua tröôùc ñaõ coù coâng gaây döïng neân lòch söû. Beân trong mieáu chính, gian giöõa thôø baøi vò Tam Hoaøng-Nguõ Ñeá vaø Chu Vaên, Chu Voõ cuûa Trung Quoác vaø 5 hoaøng ñeá khai saùng cuûa Vieät Nam (Kinh Döông Vöông, Laïc Long Quaân, Huøng Vöông, Só Nhieáp vaø Ñinh Tieân Hoaøng). Gian thöù nhaát beân phaûi thôø Leâ Ñaïi Haønh vaø 3 vò vua trieàu Lyù (Thaùi Toå, Thaùnh Toân, Nhaân Toân). Caùc gian tieáp theo thôø caùc vua nhaø Traàn, nhaø Leâ, Taû Vu vaø Höõu Vu thôø caùc vò danh thaàn cuûa Trung Quoác vaø Vieät Nam qua caùc ñôøi. Beân ngoaøi mieáu, ôû phía baéc coù nhaø Teå Sinh 3 gian. Thôøi Nguyeãn, mieáu
37 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Mieáu Lòch Ñaïi Ñeá Vöông Vaên Mieáu ñöôïc trieàu ñình heát söùc quan taâm tu boå (leã teá ôû mieáu ñöôïc toå chöùc moãi naêm 2 laàn vaøo thaùng 2 vaø thaùng 8 aâm lòch. Nhöõng naêm coù leã lôùn thì ñích thaân vua laøm chuû teá, coøn laïi laø do hoaøng töû chuû teá). Nhöng traûi qua thôøi gian vaø söï taøn phaù cuûa chieán tranh, ngaøy nay mieáu Lòch Ñaïi Ñeá Vöông ñaõ bò huûy hoaïi hoaøn toaøn. 2. Vaên Mieáu Töùc Vaên Thaùnh Mieáu, nôi thôø Khoång Töû vaø caùc vò Tieân Hieàn, Tieân Nho taïi kinh ñoâ, coøn goïi laø Tieân Sö Mieáu. Ñaây laø mieáu thôø quan troïng nhaát cuûa caùc trieàu ñaïi quaân chuû theo tö töôûng Nho giaùo. Sau khi trieàu Nguyeãn ñöôïc thaønh laäp, Nho giaùo ñöôïc trieàu ñaïi naøy heát söùc toân suøng. Naêm 1808, Vaên Mieáu quoác gia ñöôïc laäp ôû laøng An Ninh (nay thuoäc xaõ Höông Hoà, huyeän Höông Traø).(4) Vaên Mieáu Hueá naèm treân moät quaû ñoài khaù cao saùt bôø soâng Höông, maët höôùng veà phía nam. Sau löng mieáu laø ñoài nuùi, tröôùc maët laø soâng Höông, xa xa laø daõy Tröôøng Sôn uoán löôïn nhö oâm aáp, che chôû. Bình dieän Vaên Mieáu gaàn nhö hình vuoâng (160mx160m), chung quanh coù voøng töôøng gaïch cao gaàn 2m bao boïc. Tröôùc maët mieáu laø beán soâng ñöôïc keø ñaù ñeå choáng xoùi lôû, tieáp ñoù laø coång Linh Tinh roài coång Vaên Mieáu (Vaên Mieáu Moân). Qua coång Vaên Mieáu, hai beân coù hai toøa nhaø laø Höõu Vaên Ñöôøng (teân ban ñaàu laø Suøng Vaên Ñöôøng) vaø Dò Leã Ñöôøng. Hai toøa nhaø naøy ñeàu keát caáu kieåu 1 gian 2 chaùi, maùi lôïp ngoùi aâm döông. Taàng saân thöù hai cuûa Vaên Mieáu naèm cao hôn taàng saân thöù nhaát chöøng 2m vaø cuõng coù töôøng gaïch bao boïc. Coång chính phía nam laø Ñaïi Thaønh Moân, xaây hoaøn toaøn baèng gaïch, voâi vöõa, coång noái xuoáng taàng saân döôùi baèng 15 baäc caáp. Sau coång Ñaïi Thaønh laø hai daõy nhaø bia daøi ñaët ôû hai beân che chaén cho 32 taám bia ñaù khaéc teân tuoåi 293 vò tieán só thi ñoã trong 39 kyø thi Hoäi, thi Ñình toå chöùc döôùi trieàu Nguyeãn.(5) Bia baèng ñaù thanh, ñaù caåm thaïch ñaët treân löng ruøa ñaù coù cuøng loaïi chaát lieäu. Caû bia vaø ruøa ñaù ñeàu ñöôïc chaïm troå coâng phu theo phong caùch truyeàn thoáng Hueá. Phía baéc cuûa hai daõy bia laïi coù hai toøa bi ñình xaây gaïch che cho 2 taám bia baèng ñaù thanh khaù lôùn. Bia beân traùi khaéc baøi duï cuûa vua Minh Maïng vieát naêm 1836, noäi dung nghieâm caám thaùi giaùm trong noäi cung tham gia chính
38 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 söï. Bia beân phaûi khaéc baøi duï cuûa vua Thieäu Trò, vieát naêm 1844 vôùi noäi dung ngaên chaën nhöõng ngöôøi thuoäc hoï ngoaïi cuûa nhaø vua naém quyeàn trieàu chính. Phía sau hai nhaø bia, naèm treân truïc trung taâm nguyeân laø ñieän Ñaïi Thaønh, ngoâi ñieän chính cuûa Vaên Mieáu. Ñieän laø moät toøa nhaø keùp, chính ñöôøng 5 gian 2 chaùi keùp, tieàn ñöôøng 7 gian 2 chaùi ñôn. Beân trong ñieän, aùn chính giöõa thôø baøi vò Khoång Töû, ngöôøi ñöôïc toân laø oâng toå cuûa ñaïo Nho. Boán khaùm thôø ñaët ôû hai beân thôø baøi vò Töù phoái laø Nhan Töû, Taêng Töû, Töû Tö, Maïnh Töû. Caùc aùn ôû phía ñoâng vaø phía taây thôø baøi vò cuûa Thaäp nhò trieát. 72 vò Tieân Hieàn, Tieân Nho thì ñöôïc thôø ôû Taû Vu, Höõu Vu, hai toøa nhaø nguyeân naèm hai beân tröôùc saân ñieän Ñaïi Thaønh. ÔÛ hai beân töôøng cuûa taàng saân treân troå hai coång, beân ñoâng laø coång Kim Thanh, beân taây laø coång Ngoïc Chaán. ÔÛ taàng saân döôùi nguyeân xöa coøn coù caùc toøa Thaàn Khoá, Thaàn Truø, nhaø thôø Thoå Coâng... Phía tröôùc coång Vaên Mieáu, hai beân ñeàu coù bia “khuynh caùi haï maõ” vaø moãi beân coù 2 truï bieåu baùo hieäu di tích. Traûi qua thôøi gian vaø caùc bieán ñoäng lòch söû, Vaên Mieáu bò taøn phaù khaù naëng neà. Caùc coâng trình kieán truùc chính cuûa mieáu nhö ñieän Ñaïi Thaønh, Taû Vu, Höõu Vu, Höõu Vaên Ñöôøng, Dò Leã Ñöôøng... ñeàu bò huûy hoaïi. Hieän nay, Vaên Mieáu ñaõ ñöôïc truøng tu phaàn coång chính, nhaø che hai daõy bia tieán só vaø phaàn töôøng bao. 3. Khaûi Thaùnh Töø Ñeàn Khaûi Thaùnh laø nôi thôø thaân phuï cuûa Khoång Töû, ngöôøi coù coâng saùng laäp ra ñaïo Nho. Thôøi Nguyeãn, taïi haàu heát caùc tænh, thaønh ñeàu coù laäp Vaên Mieáu ñeå thôø Khoång Töû vaø caùc vò Tieân Hieàn, Tieân Nho. Rieâng ôû kinh ñoâ, ngoaøi vieäc laäp Vaên Mieáu, trieàu Nguyeãn coøn döïng Khaûi Thaùnh Töø ñeå thôø thaân phuï Khoång Töû. Ñeàn thôø naøy naèm ôû phía taây Vaên Mieáu, thuoäc ñòa phaän laøng Long Hoà (nay laø xaõ Höông Hoà, huyeän Höông Traø), ngay treân neàn cuûa Vaên Mieáu thôøi chuùa Nguyeãn. Ñeàn Khaûi Thaùnh ñöôïc döïng töø naêm Gia Long 7 (1808). Toång theå kieán truùc goàm moät toøa mieáu chính theo loái nhaø keùp, tröôùc sau ñeàu 5 gian, hai beân coù nhaø Taû Vu vaø Höõu Vu, phía tröôùc laø cöûa Nghi Moân. Trong toøa mieáu chính, baøi vò Khaûi Thaùnh Coâng (töùc oâng Thuùc Luoâng Ngoät, ngöôøi sinh ra Khoång Töû) ñöôïc thôø ôû aùn chính giöõa. Boán vò ñöôïc thôø phoái theo ôû hai beân laø Nhan Voõ Do, Taêng Ñieåm, Khoång Lyù vaø Maïnh Toân Thò. Ngoaøi ra coù 4 vò nöõa ñöôïc thôø phuï laø Chu Phuï Haønh, Trình Höôùng, Tröông Ñòch vaø Chaâu Tuøng. Leã teá ôû ñeàn Khaûi Thaùnh ñöôïc toå chöùc haøng naêm, vaøo ngaøy Ñinh theo vôùi ngaøy teá ôû Vaên Mieáu. Hieän nay, toaøn boä khu mieáu thôø chính cuûa ñeàn Khaûi Thaùnh ñaõ bò phaù huûy hoaøn toaøn. Daáu tích coøn laïi duy nhaát taïi khu vöïc naøy laø chieác coång chính phía nam cuûa ñeàn. 4. Ñaøn Tieân Noâng Ñaøn Tieân Noâng laø di tích ñaøn teá thôøi Nguyeãn, nay ñaõ trôû thaønh pheá tích. Ñaøn Tieân Noâng laø nôi cöû haønh leã teá Thaàn Noâng.(6) Ñaøn Tieân Noâng thôøi Nguyeãn ñöôïc xaây döïng naêm Minh Maïng thöù 9 (1828) ôû phía taây baéc beân trong Kinh Thaønh, thuoäc khuoân vieân cuûa ruoäng
39 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Tòch Ñieàn (nay thuoäc ñòa phaän phöôøng Taây Loäc, thaønh phoá Hueá). Ñaøn coù hình vuoâng, moät taàng, cao gaàn 2m (4 thöôùc 5 taác), moãi caïnh daøi 18m. Ñaøn xoay maët veà höôùng nam. Phía tröôùc ñaøn xaây gaïch, maët ñaøn ñaët caùc ñaù taûng ñeå caém taøn loïng moãi khi teá, 4 phía ñi xuoáng ñeàu xaây 9 baäc caáp. Phía taây baéc ñaøn coù Thaàn Truø (nhaø beáp) vaø Thaàn Khoá (nhaø kho chöùa ñoà). Phía ñoâng baéc coù Thaàn Thöông (kho chöùa luùa). Phía ñoâng ñaøn coù ñaøi quan canh, phía nam laø ruoäng Tòch Ñieàn. Thôøi Nguyeãn, leã teá ôû ñaøn Tieân Noâng ñöôïc toå chöùc haøng naêm vaøo trung tuaàn thaùng 5 aâm lòch, cuøng vôùi ngaøy toå chöùc caøy ruoäng Tòch Ñieàn. III. Heä thoáng mieáu ñaøn thuoäc haøng Quaàn töï 1. Quaàn mieáu 1.1. Ñoâ Thaønh Hoaøng Mieáu Mieáu ñöôïc xaây töø ñaàu thôøi Gia Long taïi ñòa phaän phöôøng Veä Quoác ôû goùc taây nam trong Kinh Thaønh (nay laø vò trí Tröôøng Maãu giaùo Thuaän Hoøa, phöôøng Thuaän Hoøa, thaønh phoá Hueá) ñeå thôø Thaønh Hoaøng cuûa kinh ñoâ. Ban ñaàu, trieàu Nguyeãn coøn ñöa caùc vò Thaønh Hoaøng töø Ngheä An trôû ra baéc vaø töø Quaûng Bình trôû vaøo nam veà thôø phuï ôû ñaây, nhöng veà sau boû. Naêm 1821, mieáu ñöôïc truøng tu naâng caáp, quy moâ cuûa mieáu trôû neân to lôùn, khang trang. Khu mieáu goàm moät toøa ñieän chính ôû giöõa, döïng theo loái nhaø keùp, chính ñieän, tieàn ñieän ñeàu 3 gian. Hai beân laø hai nhaø Taû Toøng Töï vaø Höõu Toøng Töï, ñeàu 5 gian. Phía tröôùc laø moät khoaûnh saân laùt gaïch. Ñoái dieän vôùi ñieän chính laø moät toøa laàu, hai taàng ñeàu 3 gian. Ngoaøi cuøng laø coång mieáu. Chung quanh mieáu coù voøng töôøng bao boïc. Phía tröôùc coång laïi xaây hai ñoaïn lan can ñeå daãn vaøo mieáu. Döôùi thôøi Nguyeãn, leã teá ôû mieáu Ñoâ Thaønh Hoaøng do trieàu ñình toå chöùc haøng naêm vaøo ngaøy Canh sau ngaøy teá taïi ñaøn Xaõ Taéc. Hieän nay mieáu Ñoâ Thaønh Hoaøng ñaõ bò xuoáng caáp traàm troïng. 1.2. Khai Quoác Coâng Thaàn Mieáu Mieáu laø nôi thôø caùc vò khai quoác coâng thaàn thôøi chuùa Nguyeãn toïa laïc taïi Ñaøn Tieân Noâng, aûnh chuïp naêm 1910. Mieáu Ñoâ Thaønh Hoaøng
40 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 thoân Vi Daõ (Vyõ Daï). Nguyeân thôøi Gia Long chöa coù mieáu, moãi khi teá phaûi ñaët taïm ñaøn teá ôû beân traùi mieáu Trung Höng Coâng Thaàn. Naêm 1820, trieàu Nguyeãn cho döïng mieáu Khai Quoác Coâng Thaàn ôû beân traùi phía sau mieáu Trung Höng Coâng Thaàn vôùi quy moâ töông töï nhö toøa mieáu naøy. Chính ñöôøng, tieàn ñöôøng ñeàu 7 gian. Beân trong thôø baøi vò cuûa 4 vò laø Ñaøo Duy Töø, Nguyeãn Höõu Tieán, Nguyeãn Höõu Daät vaø Nguyeãn Höõu Caûnh. Leã teá ôû mieáu toå chöùc moãi naêm 2 laàn vaøo muøa xuaân vaø muøa thu. Naêm 1890, mieáu bò trieät giaûi vaø goäp chung vôùi mieáu Trung Höng Coâng Thaàn. Sau khi trieàu Nguyeãn caùo chung, mieáu bò boû pheá vaø ñeán nay ñaõ bò huûy hoaïi hoaøn toaøn. 1.3. Leâ Thaùnh Toân Mieáu(7) Mieáu toïa laïc ôû phía ñoâng mieáu Lòch Ñaïi Ñeá Vöông, treân ñòa phaän laøng Döông Xuaân (nay thuoäc xoùm Lòch Ñôïi, phöôøng Phöôøng Ñuùc, thaønh phoá Hueá). Nguyeân töø thôøi chuùa Nguyeãn ñaõ döïng mieáu thôø Leâ Thaùnh Toân nhöng sau do chieán tranh bò boû pheá. Naêm Gia Long thöù 8 (1809), trieàu Nguyeãn cho döïng laïi ôû vò trí naøy. Mieáu coù khuoân vieân töôøng gaïch bao quanh, coång voøm troå maët tröôùc. Kieán truùc mieáu kieåu nhaø röôøng, chính ñöôøng, tieàn ñöôøng ñeàu 3 gian. Leã teá taïi mieáu do trieàu ñình toå chöùc moãi naêm hai laàn vaøo thaùng 2 vaø thaùng 8 aâm lòch. Sau khi trieàu Nguyeãn suïp ñoå, mieáu thôø Leâ Thaùnh Toân cuõng bò boû hoang. Ñeán nay mieáu ñaõ hoaøn toaøn bò huûy hoaïi. 1.4. Voõ Mieáu Mieáu thôø caùc vò voõ töôùng danh tieáng trong lòch söû Trung Quoác vaø Vieät Nam, döïng naêm 1835 ôû phía ñoâng Vaên Mieáu, phía taây chuøa Thieân Muï (nay thuoäc ñòa phaän xaõ Höông Hoà, huyeän Höông Traø). Gioáng nhö Vaên Mieáu, Voõ Mieáu xaây maët ra phía soâng Höông, höôùng nam. Chung quanh mieáu coù töôøng gaïch bao boïc. Coång chính cuûa mieáu ñaët ôû phía nam, hình thöùc töông töï coång Vaên Mieáu. Mieáu chính laø moät toøa nhaø keùp, chính ñöôøng 3 gian 2 chaùi ñôn, tieàn ñöôøng 5 gian 2 chaùi keùp. Hai beân phía tröôùc laø Taû Vu vaø Höõu Vu, ñeàu 5 gian. Beân trong mieáu chính, aùn chính giöõa thôø Khöông Töû Nha, phía ñoâng thôø 6 vò: Quaûn Troïng, Toân Voõ Töû, Haøn Tín, Lyù Tónh, Lyù Thaønh, Lyù Ñaït, phía taây thôø 5 vò: Ñieàn Nhöôïng Thö, Tröông Löông, Gia Caùt Löôïng, Quaùch Töû Nghi vaø Nhaïc Phi, taát caû ñeàu laø caùc danh thaàn cuûa Trung Quoác. Taû Vu thôø Traàn Quoác Tuaán ñôøi Traàn vaø Nguyeãn Höõu Tieán, Toân Thaát Hoäi (thôøi chuùa Nguyeãn); Höõu Vu thôø Leâ Khoâi ñôøi Leâ vaø Nguyeãn Höõu Daät (thôøi chuùa Nguyeãn), Nguyeãn Vaên Tröông (thôøi Nguyeãn AÙnh). Treân saân mieáu ñaët 3 taám bia voõ coâng lôùn döïng naêm Minh Maïng 17 (1836) vaø Töï Ñöùc 2 (1849). Ñoù laø bia Voõ coâng bi kyù (giöõa), Voõ coâng taû bi (traùi) vaø Voõ coâng höõu bi (phaûi). Caû 3 bia ñeàu ñaët treân beä hình khoái chöõ nhaät coù chaïm khaéc coâng phu, chaát lieäu baèng ñaù thanh. Noäi dung bia ghi cheùp caùc voõ coâng hieån haùch nhaát cuûa trieàu Nguyeãn vaø choïn 10 vò voõ töôùng vaøo bia. Bia Voõ coâng taû bi ghi cheùp teân hoï, queâ quaùn, chöùc töôùc vaø coâng traïng cuûa 5 vò
41 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 töôùng laø Tröông Minh Giaûng (ngöôøi Gia Ñònh), Phaïm Höõu Taâm (ngöôøi Thöøa Thieân), Taï Quang Cô (ngöôøi Thöøa Thieân), Phan Vaên Thuùy (ngöôøi Quaûng Trò) vaø Mai Coâng Ngoân (ngöôøi Thöøa Thieân). Bia Voõ coâng höõu bi cuõng ghi vôùi noäi dung töông töï cho 5 vò töôùng: Nguyeãn Xuaân (ngöôøi Thanh Hoùa), Phaïm Vaên Ñieån (ngöôøi Thöøa Thieân), Leâ Vaên Ñöùc (ngöôøi Vónh Long), Traàn Vaên Trí (ngöôøi Gia Ñònh) vaø Toân Thaát Baät (ngöôøi Thöøa Thieân). Naêm 1854, do bò quy keát vaøo toäi “döï möu” trong cuoäc chính bieán cuûa Hoàng Baûo (anh trai vua Töï Ñöùc), Toân Thaát Baät ñaõ bò ñuïc teân. Phía tröôùc caùc bia voõ coâng laø hai taám bia tieán só ñaët ôû hai beân saân mieáu khaéc teân 10 vò tieán só voõ qua ba kyø thi toå chöùc naêm Töï Ñöùc 18 (1865), Töï Ñöùc 21 (1868) vaø Töï Ñöùc 22 (1869). Möôøi vò tieán só voõ aáy laø: Voõ Vaên Ñöùc, Voõ Vaên Löông, Nguyeãn Vaên Vaän, Phaïm Hoïc, Nguyeãn Vaên Töù, Döông Vieát Hieäu, Ñoã Vaên Kieät, Ñaëng Ñöùc Tuaán, Traàn Vaên Hieån vaø Leâ Vaên Tröïc. Beân ngoaøi töôøng Voõ Mieáu coøn coù nhaø Teå Sinh ñeå gieát caùc con vaät khi teá leã (moãi naêm teá hai laàn vaøo thaùng 2 vaø thaùng 8 aâm lòch). Leã teá do Voõ ban ñaïi thaàn toå chöùc vaø chuû teá. Sau khi nhaø Nguyeãn caùo chung, Voõ Mieáu bò boû pheá vaø daàn trôû neân hoang taøn. Ñeán nay, ngoaïi tröø caùc taám bia voõ coâng, bia tieán só voõ vaø 2 ñoaïn töôøng ngaén ôû phía ñoâng vaø phía nam, caùc kieán truùc ôû Voõ Mieáu ñeàu ñaõ bò huûy hoaïi. 1.5. Trung Tieát Coâng Thaàn Mieáu Mieáu thôø caùc vò trung thaàn thôøi chuùa Nguyeãn, döïng naêm Minh Maïng 1 (1820) ôû beân phaûi mieáu Trung Höng Coâng Thaàn. Quy moâ mieáu nhoû hôn mieáu Trung Höng vaø Khai Quoác, chính ñöôøng, tieàn ñöôøng ñeàu 5 gian, beân trong thôø baøi vò cuûa 114 vò töôùng trung tieát thôøi caùc chuùa. Ngaøy teá ôû mieáu cuøng ngaøy vôùi ngaøy teá ôû mieáu Khai Quoác Coâng Thaàn. Nguyeân thôøi Gia Long chöa döïng mieáu, moãi khi teá phaûi ñaët ñaøn taïm ôû beân phaûi mieáu Trung Höng Coâng Thaàn, ñaàu thôøi Minh Maïng mieáu Trung Tieát môùi ñöôïc xaây döïng. Naêm Thaønh Thaùi 2 (1890), trieàu ñình cho trieät giaûi caû ba mieáu Trung Höng, Trung Tieát vaø Khai Quoác Coâng Thaàn roài döïng laïi moät toøa mieáu ñeå thôø chung taïi neàn cuõ cuûa mieáu Trung Höng Coâng Thaàn. Ñeán nay ngoâi mieáu naøy ñaõ bò hoûng hoaøn toaøn. 1.6. Long Chaâu Mieáu Mieáu thôø nhöõng con voi coù coâng vôùi trieàu Nguyeãn, teân thöôøng goïi laø ñieän Voi Reù. Mieáu döïng naêm 1817 ôû ñòa phaän xaõ Döông Xuaân, huyeän Höông Thuûy (nay thuoäc xaõ Thuûy Bieàu, thaønh phoá Hueá) caùch Hoå Quyeàn khoaûng 400m veà phía taây nam. Mieáu Long Chaâu coù vò trí raát ñeïp, toïa laïc treân moät ngoïn ñoài baèng phaúng, tröôùc maët coù hoà nöôùc hình baùn nguyeät. Kieán truùc mieáu boá trí theo kieåu chöõ moân (門) beân ngoaøi coù voøng la thaønh xaây gaïch. Ñieän thôø chính naèm ôû trung taâm laøm theo kieåu nhaø keùp, chính ñöôøng 3 gian 2 chaùi, tieàn ñöôøng laøm kieåu voû cua. Trong ñieän nguyeân xöa coù 15 baøi vò thôø caùc vò thaàn baûo hoä binh lính. Tröôùc ñieän chính, ôû hai beân coù nhaø Ñoâng Vu, Taây Vu kieåu 1 gian 2 chaùi.
42 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Phía tröôùc nöõa coù hai am nhoû xaây gaïch trong ñaët töôïng voi chaïm khaéc baèng ñaù. ÔÛ trong cuøng, sau ñieän chính coù hai goø ñaát nhoû, xaây thaønh xung quanh, tröôùc coù bia ñaù ñeà OÂ Long Töôïng Moä (Moä voi OÂ Long). Coång mieáu ñaët phía tröôùc, xaây kieåu coå laàu, coù giaù trò ngheä thuaät khaù cao. 1.7. Tieân Y Mieáu Mieáu thôø Tam Hoaøng (Phuïc Hy, Thaàn Noâng, Hoaøng Ñeá) vaø caùc vò danh y cuûa Trung Quoác vaø Vieät Nam. Nguyeân mieáu ñöôïc döïng naêm 1825 ôû phía ñoâng chuøa Thieân Muï, naêm Töï Ñöùc 2 (1849) môùi dôøi ñeán ñòa phaän phöôøng Thöôøng Duï ôû phía ñoâng beân trong Kinh Thaønh (gaàn coáng Löông Y, phöôøng Thuaän Loäc, thaønh phoá Hueá hieän nay). Khuoân vieân roäng chöøng 300m2, nguyeân coù töôøng gaïch bao boïc, phía tröôùc troå cöûa voøm. Ñeàn chính kieåu nhaø röôøng, chính ñöôøng 3 gian 2 chaùi, tieàn ñöôøng 5 gian. ÔÛ beân traùi coù moät toøa nhaø ngoùi 3 gian ñeå laøm nôi chænh ñoán trang phuïc vaø chuaån bò teá leã. Leã teá ôû mieáu do vieän Thaùi Y ñaûm traùch, moãi naêm hai laàn vaøo thaùng troïng xuaân vaø troïng thu. Naêm Thaønh Thaùi thöù 15 (1903), trieàu ñình cho laøm theâm hai toøa nhaø ôû beân taû, beân höõu. Theá nhöng sau côn baõo naêm Thìn (1904), baøi vò caùc thaàn phaûi ñöa vaøo thôø taïm taïi Döôõng Moâng Phuû (tieàm ñeå cuûa vua Ñoàng Khaùnh), vò trí naøy sau trôû thaønh truï sôû cuûa Khaâm Thieân Giaùm. Sau naêm 1985, mieáu bò phaù saäp. Naêm 1990, nhaân daân trong vuøng ñuùc laïi 3 khaùm thôø maùi lôïp tranh ñeå thôø taïm. 1.8. Trung Höng Coâng Thaàn Mieáu Mieáu thôø caùc vò coâng thaàn ñaàu trieàu Nguyeãn, nhöõng ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc trung höng trieàu ñaïi naøy. Nguyeân mieáu döïng taïi ñòa phaän hai xaõ Thieân Loäc vaø Vi Daõ (töùc Vyõ Daï), huyeän Höông Thuûy (nay thuoäc phöôøng Vyõ Daï, thaønh phoá Hueá) töø naêm 1810. Quy moâ kieán truùc mieáu khaù lôùn, chính ñöôøng, tieàn ñöôøng ñeàu 7 gian, beân trong thôø ñeán 272 vò töôùng cuûa trieàu Nguyeãn (ban ñaàu chæ thôø 258 vò, sau boå sung theâm 14 vò). Caùc vò voõ töôùng tieâu bieåu cuûa trieàu Nguyeãn nhö Toân Thaát Maân, Voõ Taùnh, Nguyeãn Vaên Tröông, Phaïm Vaên Nhaân, Nguyeãn Ñöùc Xuyeân, Voõ Vaên Löôïng, Leâ Quang Ñònh, Trònh Hoaøi Ñöùc, Phaïm Ñaêng Höng... ñeàu ñöôïc thôø taïi ñaây. Leã teá taïi mieáu do trieàu ñình toå chöùc moãi naêm 2 laàn vaøo muøa xuaân vaø muøa thu (ngaøy Giaùp sau ngaøy teá xuaân xaõ vaø thu xaõ). Quan chuû teá laø voõ quan mang haøm nhaát phaåm. Naêm Thaønh Thaùi 2 (1890), trieàu ñình goäp chung caû 3 toøa mieáu Trung Höng, Khai Quoác vaø Trang Tieát Coâng Thaàn thaønh moät toøa sau khi giaûi theå caû ba toøa mieáu cuõ. Ñeán nay ngoâi mieáu chung naøy cuõng ñaõ bò huûy hoaïi hoaøn toaøn. Ngoaøi caùc mieáu thôø treân, trieàu Nguyeãn coøn coù caùc mieáu thôø caùc thaàn Haø Baù, Phong Baù (Gioù), Vuõ Sö (Möa), Hoûa Phaùo, Nam Haûi Long Vöông, mieáu Hoäi Ñoàng... nhöng quy moâ ñeàu nhoû vaø nay ñeàu khoâng coøn. 2. Quaàn töø 2.1. Hieàn Löông Töø
43 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 Ñeàn Hieàn Löông laø nôi thôø caùc vò toâi hieàn cuûa trieàu Nguyeãn. Ñeàn döïng naêm Töï Ñöùc 11 (1858) ôû phía ñoâng chuøa Thieân Muï (nay thuoäc xaõ Höông Long, thaønh phoá Hueá). Beân trong thôø 40 vò löông thaàn töø trieàu Gia Long ñeán heát trieàu Töï Ñöùc. Caùc vò töôùng tieâu bieåu nhö Trònh Hoaøi Ñöùc, Phaïm Ñaêng Höng, Nguyeãn Tri Phöông... ñeàu ñöôïc thôø taïi ñaây. Leã teá ôû ñeàn ñöôïc toå chöùc moãi naêm 2 laàn vaøo thaùng 2 vaø thaùng 8 aâm lòch. Ñeàn Hieàn Löông nay ñaõ hoaøn toaøn bò hö hoûng. 2.2. Trung Nghóa Töø Ñeàn Trung Nghóa laø nôi thôø caùc beà toâi trung nghóa cuûa trieàu Nguyeãn. Ñeàn döïng naêm Töï Ñöùc 11 (1858) ôû phía ñoâng ñeàn Hieàn Löông (nay thuoäc xaõ Höông Long, thaønh phoá Hueá). Trong ñeàn ban ñaàu thôø 464 ngöôøi, naêm Töï Ñöùc 32 (1879) ñöa vaøo theâm 1.540 ngöôøi nöõa. Leã teá taïi ñeàn toå chöùc moãi naêm hai laàn töïa nhö ôû ñeàn Hieàn Löông. Ñeàn Trung Nghóa nay cuõng ñaõ hoaøn toaøn bò huûy hoaïi. 2.3. Xieån Voõ Töø Coøn goïi laø mieáu Anh Danh Giaùo Döôõng, ôû soá nhaø 118 ñöôøng Mai Thuùc Loan, thaønh phoá Hueá (trong Kinh Thaønh). Ñeàn döïng naêm 1858, goïi laø Xieån Vuõ [Voõ] Töø, ñeàn ñöôïc truøng tu vaøo caùc naêm 1922, 1950. Khuoân vieân xöa khaù roäng, nhöng nay chæ coøn khoaûng 81m2, ngoâi ñeàn 45m2 (daøi 9m, roäng 5m), 1 gian 2 chaùi, keøo coät goã, goàm 4 truï giöõa toûa ra 12 truï bieân vaø 4 truï hieân, maùi lôïp ngoùi lieät. Noäi thaát baøi trí ba aùn tieàn, ba aùn haäu, saùu aùn taû höõu toøng töï ôû hai ñaàu hoài vaø hai aùn thôø phuï ôû hai goùc hieân tröôùc. Ngoâi ñeàn coù yù nghóa lòch söû, gaén lieàn vôùi heä tröôøng voõ bò theá kyû XIX. Ñoái töôïng ñöôïc thôø laø caùc danh nhaân ngaønh voõ Trung Quoác vaø Vieät Nam. Ñaây cuõng laø moät di tích thôø boå trôï cuûa Voõ Mieáu. 2.4. Ñeàn thôø Quan Coâng Nguyeân ñaàu trieàu Nguyeãn döïng ôû phía ñoâng chuøa Thieân Muï, ñeán naêm 1845, vua Thieäu Trò cho dôøi veà aáp Xuaân Loäc caïnh chuøa Dieäu Ñeá. Nhaø chính kieåu nhaø keùp, tieàn ñöôøng, chính ñöôøng ñeàu 3 gian. Ñaây laø ñeàn thôø Quan Coâng chính thöùc cuûa trieàu Nguyeãn, ngoaøi ra ôû moät soá chuøa, hoäi quaùn cuûa ngöôøi Hoa cuõng coù thôø oâng. Leã teá taïi ñeàn Quan Coâng do trieàu ñình toå chöùc vaøo ngaøy Tî, thaùng 8 aâm lòch haøng naêm. Ngoaøi caùc ñeàn thôø treân coøn coù raát nhieàu ñeàn thôø khaùc (goïi chung laø Thaàn töø) ñöôïc trieàu Nguyeãn döïng ôû caùc cöûa bieån, caùc laêng taåm vua chuùa trieàu Nguyeãn ñeå thôø caùc vò thaàn ñöôïc giao nhieäm vuï troâng coi vuøng bieån, vuøng nuùi ñoù. 3. Ñaøn teá 3.1. Ñaøn AÂn Töï Ñaøn An Töï laø nôi teá vong linh taát caû caùc quan binh töû traän cuûa trieàu Nguyeãn. Â Ñaøn ñöôïc xaây döïng naêm 1820 treân neàn cuõ cuûa ñaøn Trung Tieát Coâng Thaàn. Moãi khi teá, treân ñaøn ñaët caùc aùn thôø. AÙn giöõa coù baøi vò ñeà Baûn trieàu caàn lao vöông söï chöùc quan lieät vò chi linh (linh hoàn caùc vò quan chöùc baûn trieàu
44 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 vì söï nghieäp cuûa vua). Beân traùi, beân phaûi ñeàu coù moät baøi vò ñeà Caàn lao vöông söï laïi toát chi linh (linh hoàn caùc thuoäc laïi vaø só toát vì söï nghieäp cuûa vua). Leã teá taïi ñaøn AÂn Töï ñöôïc toå chöùc moãi naêm hai laàn vaøo muøa xuaân vaø muøa thu. Chuû teá laø quan phuû Thöøa Thieân. Ñeán nay, traûi qua thôøi gian vaø caùc bieán ñoäng lòch söû, ñaøn ñaõ hoaøn toaøn maát daáu. 3.2. Ñaøn Sôn Xuyeân Ñaøn teá caùc nuùi lôùn, soâng lôùn cuûa caû nöôùc, xaây döïng naêm 1852 taïi ñòa phaän laøng Döông Xuaân Thöôïng, huyeän Höông Thuûy (nay thuoäc phöôøng Phöôøng Ñuùc, thaønh phoá Hueá). Ñaøn goàm 2 taàng hình vuoâng, quy cheá töông töï ñaøn Xaõ Taéc, taàng treân cao hôn 1m, moãi caïnh daøi 22m; taàng döôùi moãi caïnh daøi 45m.(8) Caû hai taàng chung quanh ñeàu boù væa baèng gaïch ñaù, boán phía troå baäc caáp leân xuoáng, quanh ñaøn troàng tre vaây quanh, ngoaøi coù töôøng bao boïc. Quanh ñaøn môû 3 coång ôû maët tröôùc vaø hai phía ñoâng, taây, ôû ngoaøi laïi xaây truï bieåu. Leã teá taïi ñaøn Sôn Xuyeân ñöôïc toå chöùc moãi naêm 2 laàn vaøo thaùng 2 vaø thaùng 8 aâm lòch. Hieän nay, di tích naøy vaãn coøn baûo toàn ñöôïc phaàn taàng treân vaø moät phaàn taàng döôùi. 3.3. Ñaøn AÂm Hoàn Ñaây laø ñaøn teá vong linh nhöõng ngöôøi ñaõ cheát trong vuï “Thaát thuû kinh ñoâ” naêm 1885. Ñaøn do trieàu Thaønh Thaùi döïng cuoái theá kyû XIX ôû phía taây nam ngoaøi Hoaøng Thaønh, trong Kinh Thaønh. Tuy nhieân, ñaây chæ laø moät ñaøn teá taïm thôøi, ñeán nay gaàn nhö khoâng coøn daáu tích. IV. Keát luaän Baûn veõ toång theå ñaøn Sôn Xuyeân. Daáu tích ñaøn Sôn Xuyeân hieän nay. Ñaøn mieáu laø moät trong nhöõng thaønh toá kieán truùc quan troïng nhaát cuûa heä thoáng kieán truùc cung ñình trong cheá ñoä quaân chuû phong kieán phöông Ñoâng theo tö töôûng Nho giaùo. Döôùi trieàu Nguyeãn, heä thoáng ñaøn mieáu ñöôïc phaân ñònh theo ñaúng caáp vaø ñöôïc quy hoaïch khaù roõ raøng, nhaát laø ñaøn mieáu thuoäc
45 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 haøng Ñaïi töï vaø Trung töï. Vieäc nghieân cöùu heä thoáng ñaøn mieáu trieàu Nguyeãn cuøng caùc nghi leã lieân quan chaéc chaén seõ ñoùng goùp tích cöïc cho coâng taùc tìm hieåu, nghieân cöùu veà Nho giaùo Vieät Nam trong lòch söû. Treân moät yù nghóa khaùc, vieäc tìm hieåu nghieân cöùu veà heä thoáng kieán truùc naøy cuõng seõ ñöa laïi nhieàu gôïi yù quan troïng cho vieäc nghieân cöùu veà quy hoaïch heä thoáng kieán truùc cung ñình taïi kinh ñoâ Thaêng Long vaø caùc kinh ñoâ khaùc cuûa Vieät Nam trong lòch söû. PTH CHUÙ THÍCH (1) Trong quy hoaïch kinh ñoâ Hueá thôøi Nguyeãn, giöõa Kinh Thaønh vaø caùc coâng trình beân ngoaøi coù 3 truïc lieân keát: Truïc trung taâm (Duõng ñaïo), ñoù laø truïc taây baéc-ñoâng nam, höôùng töø Kinh Thaønh ñeán nuùi Ngöï Bình (bình phong phía tröôùc cuûa kinh ñoâ); truïc lieân keát giöõa Kinh Thaønh vôùi ñaøn Nam Giao laø truïc baéc-nam; vaø truïc lieân keát giöõa Kinh Thaønh vôùi mieàn laêng taåm phía taây laø truïc meàm ñoâng-taây (laáy chính soâng Höông laøm truïc lieân keát). Veà caùc kích thöôùc cuûa ñaøn Nam Giao, nhöõng tö lieäu chính cuûa trieàu Nguyeãn nhö Ñaïi (2) Nam thöïc luïc, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä... ñeàu ghi cheùp khaù roõ. Trong baøi chuùng toâi söû duïng soá ño khaûo saùt thöïc teá coù ñoái chieáu vôùi caùc tö lieäu lòch söû. (3) Döôùi thôøi Minh vaø thôøi Thanh, khi kinh ñoâ ñoùng taïi Baéc Kinh, do caùch thöùc teá leã laø Phaân teá neân ngöôøi ta xaây döïng 4 ñaøn teá ôû boán phía cuûa kinh thaønh: Phía nam laø Thieân Ñaøn ñeå teá trôøi (vaø moät soá vò thaàn linh), phía baéc laø Ñòa Ñaøn ñeå teá ñaát, phía ñoâng laø Nhaät Ñaøn ñeå teá maët trôøi, phía taây laø Nguyeät Ñaøn ñeå teá maët traêng. Hieän nay di chæ caû 4 ñaøn teá treân vaãn coøn ñöôïc baûo toàn khaù toát. (4) Thôøi caùc chuùa Nguyeãn môû mang, xaây döïng Ñaøng Trong, Vaên Mieáu ñöôïc laäp laàn ñaàu tieân naêm 1691 taïi Giaùp Taây, laøng Trieàu Sôn. Ñeán naêm 1776, chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn cho dôøi Vaên Mieáu vaøo laøng Löông Quaùn, sau laïi dôøi ñeán laøng Long Hoà, treân vò trí Khaûi Thaùnh Töø hieän nay. (5) Nguyeân tröôùc ñaây, hai daõy bia naøy naèm ôû taàng saân döôùi, khoaûng naêm 1930-1931 môùi ñöôïc ñöa leân taàng saân treân. (6) Theo truyeàn thuyeát Trung Hoa coå ñaïi, Thaàn Noâng laø ngöôøi phaùt minh ra vieäc caøy caáy vaø coù coâng daïy noâng daân laøm ruoäng. Caùc trieàu ñaïi quaân chuû ôû Trung Quoác vaø Vieät Nam ñeàu coi troïng noâng nghieäp neân ñeàu laäp ñaøn Tieân Noâng ñeå cuùng teá Thaàn Noâng. (7) Thôøi Nguyeãn, do huùy teân vua Thieäu Trò (Nguyeãn Phuùc Mieân Toâng) neân chöõ “Toâng” ñoïc thaønh chöõ “Toân”. Saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí cuûa Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn cho bieát: “Ñaøn goàm hai (8) taàng: taàng thöù nhaát vuoâng 5 tröôïng 4 thöôùc; cao 2 thöôùc 5 taác, taàng thöù hai vuoâng 10 tröôïng 4 thöôùc 4 taác; xung quanh troàng truùc xanh, môû 3 cöûa tröôùc, taû vaø höõu, ngoaøi xaây truï bieåu”, taäp 1, Baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1969, tr. 172-173. TOÙM TAÉT Trong quy hoaïch toång theå cuûa kinh ñoâ Hueá vaøo ñaàu trieàu Nguyeãn, heä thoáng ñaøn mieáu ñoùng moät vai troø cöïc kyø quan troïng. Theo quan nieäm truyeàn thoáng cuûa Nho giaùo phöông Ñoâng, baäc Thieân töû cai trò thieân haï bao giôø cuõng phaûi: 1) Thôø phuïng Trôøi vaø Ñaát (vôùi yù nghóa laø cha meï cuûa nhaø vua vì vua laø Thieân töû); 2) Thôø phuïng toå tieân (nhöõng ngöôøi coù coâng sinh thaønh vaø döôõng duïc nhaø vua); 3) Thôø phuïng caùc thaàn linh (nhöõng theá löïc sieâu nhieân baûo veä vaø phoø giuùp nhaø vua). Do vaäy, moïi trieàu ñaïi quaân chuû ñeàu löu taâm ñeán vieäc xaây döïng ñaøn mieáu ñeå
46 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (78). 2010 thôø cuùng ba loaïi ñoái töôïng naøy. Nhaø Nguyeãn xeáp haïng caùc nghi leã cuùng teá ôû caùc ñaøn mieáu thaønh ba baäc, tuøy theo tính caùch quan troïng: Ñaïi töï, Trung töï vaø Quaàn töï. Trong Kinh Thaønh Hueá, vieäc xaây döïng caùc ñaøn mieáu tuaân thuû nghieâm nhaët caùc nguyeân taéc cuûa dòch hoïc vaø phong thuûy truyeàn thoáng. Baøi vieát naøy keá thöøa moät caùch coù choïn loïc vaø heä thoáng hoùa caùc coâng trình nghieân cöùu tröôùc ñaây, ñöa ra moät caùi nhìn toång quan veà caùc ñaøn mieáu cuûa trieàu Nguyeãn trong Kinh Thaønh Hueá. Nhöõng thoâng tin thu thaäp ñöôïc trong coâng trình khaûo cöùu naøy coù theå laø nhöõng gôïi yù boå ích cho vieäc taùi döïng kinh ñoâ Thaêng Long cuõng nhö caùc kinh ñoâ khaùc cuûa Vieät Nam trong lòch söû. ABSTRACT THE SYSTEM OF ESPLANADE AND TEMPLE IN HUEÁ CAPITAL CITY In the total arrangement of Hueá capital city under early Nguyeãn dynasty, the system of esplanade and temple played an extremely important role. According to the traditional Confucius view in the Orient, emperors must always worship 1) The Sky and Earth (as theirs parents since they were sons of Heaven), 2) Ancestor (those who gave birth and educated the emperors), and 3) Genies (the supernatural power protecting and supporting the emperors). Therefore, every monarchical dynasty paid attention to building esplanades and temples to worship them after the union. The Nguyeãns classified the worshipping ceremonies in the esplanades and temples into three levels of importance as follows: the great sacrifice, the medium sacrifice and the ordinary sacrifice. In Hueá capital city, the arrangement for the esplanade and temple constructing was carefully prepared basing on the principles of traditional Universal Change and geomancy. The writing selectively and systematically inheriting the previous research works would like to present generally the system of esplanade and temple of Nguyeãn dynasty in Hueá capital city. The information of this investigation might be beneficial suggestions for the arrangement to restore Thaêng Long capital city as well as other capital of previous capital.