Báo cáo nghiên cứu khoa học " KHÁI QUÁT VỀ THANH THỰC LỤC VÀ SÁCH THANH THỰC LỤC: QUAN HỆ THANH-TÂY SƠN (Cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX) "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

66
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khái quát về Thanh thực lục Thanh thực lục còn có tên Đại Thanh lịch triều thực lục thuộc loại biên niên thể sử liệu trường biên, toàn thư chép việc từ vua Thái Tổ nhà Thanh Nỗ Nhĩ Cáp Xích [niên hiệu Thiên Mệnh] đến vua Đức Tông Tải Điềm [niên hiệu Quang Tự] gồm 11 triều vua, 11 bộ, riêng triều Thái Tổ có thêm Mãn Châu thực lục , nên cộng chung là 12 bộ, phụ thêm Tuyên Thống chính kỷ 1 bộ (là 13), tổng cộng 4.433 quyển....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " KHÁI QUÁT VỀ THANH THỰC LỤC VÀ SÁCH THANH THỰC LỤC: QUAN HỆ THANH-TÂY SƠN (Cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX) "

124 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 TÖ LIEÄU KHAÙI QUAÙT VEÀ THANH THÖÏC LUÏC VAØ SAÙCH THANH THÖÏC LUÏC: QUAN HEÄ THANH-TAÂY SÔN (Cuoái theá kyû XVIII - ñaàu theá kyû XIX) Phạm Hoàng Quân* I. Khaùi quaùt veà Thanh thöïc luïc Thanh thöïc luïc 清實錄 coøn coù teân Ñaïi Thanh lòch trieàu thöïc luïc 大清歷朝實錄 thuoäc loaïi bieân nieân theå söû lieäu tröôøng bieân, toaøn thö cheùp vieäc töø vua Thaùi Toå nhaø Thanh Noã Nhó Caùp Xích [nieân hieäu Thieân Meänh] ñeán vua Ñöùc Toâng Taûi Ñieàm [nieân hieäu Quang Töï] goàm 11 trieàu vua, 11 boä, rieâng trieàu Thaùi Toå coù theâm Maõn Chaâu thöïc luïc 滿洲實錄, neân coäng chung laø 12 boä, phuï theâm Tuyeân Thoáng chính kyû 宣統政紀 1 boä (laø 13), toång coäng 4.433 quyeån. 1. Maõn Chaâu thöïc luïc 8 quyeån, coøn coù teân laø Thaùi Toå thöïc luïc ñoà hoaøn thaønh naêm Thieân Thoâng thöù 9 (1635), trieàu Haäu Kim Thaùi Toâng Hoaøng Thaùi Cöïc; naêm Caøn Long thöù 46 (1781) chænh söûa. 2. Thaùi Toå thöïc luïc 太祖實錄, 10 quyeån [Thaùi Toå hoï AÙi Taân Giaùc La 愛新覺羅 teân Noã Nhó Caùp Xích, nieân hieäu Thieân Meänh 天命, 1616-1625], laàn bieân soaïn ñaàu tieân hoaøn thaønh naêm Suøng Ñöùc nguyeân nieân (1636) do Cöông Laâm 剛林, Hy Phöôùc 希福 chuû bieân; naêm Khang Hy thöù 25 (1686) toå chöùc truøng tu, do Giaùc La Laëc Ñöùc Hoàng 覺羅勒德洪ù chuû bieân; naêm Caøn Long thöù 4 (1739) toå chöùc bieân soaïn laïi, do Ngaïc Nhó Thaùi 鄂爾泰 chuû bieân. Teân ban ñaàu laø Thaùi Toå Hoaøng Ñeá thöïc luïc, goïi taét laø Thaùi Toå thöïc luïc. 3. Thaùi Toâng thöïc luïc 太宗實錄, 65 quyeån [Thaùi Toâng teân Hoaøng Thaùi Cöïc, nieân hieäu Thieân Thoâng 天聰, 1626-1635], baûn ñaàu tieân soaïn naêm Thuaän Trò thöù 6 (1649). Baûn soaïn laàn sau hoaøn thaønh naêm Khang Hy thöù 21 (1682) do Giaùc La Laëc Ñöùc Hoàng chuû bieân. 4. Theá Toå thöïc luïc 世祖實錄, 144 quyeån [Theá Toå teân Phöôùc Laâm 福臨, nieân hieäu Thuaän Trò, 1644-1661], Ba Thaùi 巴泰 giöõ chöùc Giaùm tu Toång taøi, hoaøn thaønh naêm Khang Hy thöù 11 (1672). Naêm Caøn Long thöù 4 (1739) toå chöùc bieân soaïn laïi. 5. Thaùnh Toå thöïc luïc 聖祖實錄, 300 quyeån [Thaùnh Toå teân Huyeàn Hoa 玄華, nieân hieäu Khang Hy 康熙, 1662-1722], do Maõ Teà 馬齊, Tröông Ñình Ngoïc 張庭玉 chuû bieân, hoaøn thaønh naêm Ung Chính thöù 9 (1731). 6. Theá Toâng thöïc luïc 世宗實錄, 159 quyeån [Theá Toâng teân Daän Chaân 胤禛, nieân hieäu Ung Chính 雍正, 1723-1735], do Ngaïc Nhó Thaùi, Tröông Ñình Ngoïc chuû bieân, hoaøn thaønh naêm Caøn Long thöù 6 (1741). * Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
125 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 7. Cao Toâng thöïc luïc 高宗實錄 [Cao Toâng teân Hoaèng Lòch 弘歷, nieân hieäu Caøn Long 乾隆, 1736-1795], 1.500 quyeån, do Khaùnh Queá 慶桂, Ñoång Haïo 董浩 chuû bieân, hoaøn thaønh naêm Gia Khaùnh thöù 12 (1807). 8. Nhaân Toâng thöïc luïc 仁宗實錄 [Nhaân Toâng teân Ngung Dieãm, nieân hieäu Gia Khaùnh 嘉慶, 1796-1820], 374 quyeån, do Taøo Chaán Dung 曹振庸, Ñôùi Quaân Nguyeân 戴均元 chuû bieân, hoaøn thaønh naêm Ñaïo Quang thöù 4 (1824). 9. Tuyeân Toâng thöïc luïc 宣宗實錄 [Tuyeân Toâng teân Maân Ninh, nieân hieäu Ñaïo Quang 道光, 1821-1850], 476 quyeån, do Vaên Khaùnh 文慶, Kyø Hueà Taûo chuû bieân, hoaøn thaønh naêm Haøm Phong thöù 6 (1856). 10. Vaên Toâng thöïc luïc 文宗實錄 [Vaên Toâng teân Dòch Tröõ 奕詝, nieân hieäu Haøm Phong, 1851-1861], 356 quyeån, do Giaû Trinh 賈楨, Muïc Chöông A 穆彰阿 chuû bieân, hoaøn thaønh naêm Ñoàng Trò thöù 5 (1866). 11. Muïc Toâng thöïc luïc 穆宗實錄 [Muïc Toâng teân Taûi Thuaàn 戴淳, nieân hieäu Ñoàng Trò 同治, 1862-1874], 374 quyeån do Giaû Trinh, Queá Löông 桂良 chuû bieân, hoaøn thaønh naêm Quang Töï thöù 5 (1879). 12. Ñöùc Toâng thöïc luïc 德宗實錄 [Ñöùc Toâng teân Taûi Ñieàm 戴湉, nieân hieäu Quang Töï 光緒, 1875-1908], 597 quyeån, do Theá Tuïc 世續 chuû bieân, hoaøn thaønh naêm 1927. 13. Tuyeân Thoáng chính kyû 宣統政紀 [Tuyeân Thoáng laø nieân hieäu cuûa Phoå Nghi 浦仪, laøm vua 3 naêm 1909-1911, khoâng coù ñeá hieäu], ñôøi vua cuoái cuøng naøy cuûa trieàu Thanh khoâng coù thöïc luïc, caùc nhaân vieân bieân soaïn Ñöùc Toâng thöïc luïc trích thaûi nhöõng ñieàu coù lieân quan hoaëc xaûy ra döôùi thôøi Tuyeân Thoáng, gom thaønh 70 quyeån. Theo quy cheá nhaø Thanh, khi vua trieàu tröôùc maát thì vua trieàu keá tuïc haï chieáu thieát laäp Thöïc Luïc Quaùn, choïn ñaïi thaàn thaân tín haøm Ñaïi hoïc só chuû trì vieäc bieân soaïn, chöùc quan chuû trì naøy goïi laø Giaùm tu Toång taøi, theâm moät vieân Toång taøi, moät vieân Phoù Toång taøi phuï traùch chung, vieäc tröïc tieáp bieân soaïn do taäp theå caùc quan Haøn Laâm Vieän phuï traùch. Tö lieäu phuïc vuï cho vieäc bieân soaïn ñöôïc laáy töø Noäi Caùc, taáu sôù, vaên thö, hoà sô löu tröõ ôû Hoaøng Söû Thinh, tö lieäu ôû Quoác Söû Quaùn… Sau khi taäp hôïp tö lieäu, Ban soaïn tu daøn xeáp theo ngaøy thaùng, phaân chia caùc lónh vöïc maø bieân cheùp, noäi dung bao quaùt vieäc chính trò, kinh teá, vaên hoùa, quaân söï, phaùp luaät, ñoái ngoaïi, cho ñeán hieän töôïng töï nhieân, tình hình khoa hoïc kyõ thuaät v.v... Thöïc luïc hoaøn thaønh, baûn ñònh caûo Haùn vaên ñöôïc phieân sang hai loaïi vaên töï Maõn, Moâng, moãi loaïi cheùp ra naêm boä, chia ra caát ôû Caøn Thanh Cung, Noäi Caùc, Hoaøng Söû Thinh, Suøng Moâ Caùc (Thònh Kinh). Baûn ôû Suøng Moâ Caùc chæ coù Maõn vaên vaø Haùn vaên. Toaøn boä khoâng khaéc in. Ñeán cuoái ñôøi Thanh, caùc baûn ñöôïc ñöa vaøo Bí Caùc, ñình thaàn khoâng ñöôïc xem. So vôùi thöïc luïc caùc trieàu vua Minh, vaên baûn Thanh thöïc luïc hoaøn haûo hôn, tình traïng chaát löôïng khaù toát, ngoaøi troïn boä ñònh baûn [30.190 cuoán vôùi 3 loaïi vaên töï Haùn, Maõn, Moâng] taäp trung ôû Thöïc Luïc Quaùn ñöôïc baûo toàn nguyeân veïn, coøn coù theâm moät soá caûo baûn [5.168 cuoán caùc loaïi] giuùp ích raát nhieàu cho vieäc khaûo chöùng. Tröôùc chieán tranh Trung-Nhaät, moät phaàn ñaùng keå cuûa toaøn boä Thanh thöïc luïc ñaõ ñöôïc caùc thö vieän coâng vaø tö ôû Nhaät Baûn thu thaäp taøng tröõ.
126 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Naêm 1933, Quoác Vuï Vieän Maõn Chaâu quoác giao cho “Maõn-Nhaät vaên hoùa hieäp hoäi” toå chöùc vieäc in aán, laáy baûn Suøng Moâ Caùc laøm chuaån, choã khieám khuyeát thì sao luïc töø baûn ôû Baéc Kinh boå vaøo, ñeán naêm 1936 thì in xong baûn aûnh aán Ñaïi Thanh lòch trieàu thöïc luïc [Ta-Ching li-ch’ao shuh-lu], goàm 121 hoäp (1.220 cuoán). Töø naêm 1964 ñeán 1967, Ñaøi Loan Hoa Vaên thö cuïc taùi baûn, töø baûn in 1936, vaãn giöõ nhan ñeà Ñaïi Thanh lòch trieàu thöïc luïc, tuy nhieân coù thay ñoåi veà hình thöùc, ñoùng bìa cöùng vaø gom troïn boä laøm 95 cuoán, tieän vieäc söû duïng. Ñeán naêm 1985, Trung Hoa thö cuïc toå chöùc thu thaäp chænh lyù chuùt ít vaø in laïi, laáy nhan ñeà môùi laø Thanh thöïc luïc, töø Thaùi Toå ñeán Muïc Toâng (10 trieàu) laáy baûn löu ôû Hoaøng Söû Thinh; Maõn Chaâu thöïc luïc laáy baûn löu ôû Caøn Thanh Cung; Ñöùc Toâng thöïc luïc vaø Tuyeân Thoáng chính kyû laáy baûn caûo ôû Thö vieän Ñaïi hoïc Baéc Kinh. AÛnh aán toaøn boä thaønh 60 cuoán. II. Cao Toâng vaø Nhaân Toâng thöïc luïc Baûn dòch tieáng Vieät cuoán Thanh thöïc luïc: Quan heä Thanh-Taây Sôn (Cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX) chæ trích dòch phaàn cuoái Cao Toâng thöïc luïc vaø phaàn ñaàu Nhaân Toâng thöïc luïc, neân ngoaøi baûng toùm taét veà 13 boä thöïc luïc ñaõ neâu ôû phaàn I cuûa baøi vieát naøy, ñeå coù caùi nhìn toång quan veà khoâng gian lòch söû maø nhöõng söû lieäu ñöôïc trích dòch ñem ñeán, chuùng ta cuõng neân löôùt qua vaøi ñieåm cô baûn vaø noåi baät cuûa hai trieàu Caøn Long, Gia Khaùnh. Cao Toâng laø ñeá hieäu cuûa AÙi Taân Giaùc La Hoaèng Lòch, sinh naêm 1711 maát naêm 1799, con thöù tö cuûa Theá Toâng Daän Chaân. Hoaèng Lòch ôû ngoâi töø naêm 1736 ñeán 1795, nieân hieäu Caøn Long. Trieàu Caøn Long ñöôïc ñaùnh giaù laø thònh vöôïng nhaát trong lòch söû cai trò cuûa nhaø Thanh. Veà voõ coâng, Hoaèng Lòch ñaõ hoaøn thaønh keá hoaïch môû mang cöông vöïc veà phía baéc vaø phía taây voán ñaõ trieån khai töø thôøi Khang Hy, goàm thu caùc vuøng ñaát cuûa Chuaån boä, Ñaïi tieåu Hoøa Traùc ñeå thieát laäp vuøng Taân Cöông (1755-1759), chinh phuïc Kim Xuyeân (1771) vaø Khueách Nhó Khaùch (1791). Nhöõng thaønh coâng veà quaân söï keå treân ñaõ taïo neân moät cöông vöïc Trung Hoa roäng lôùn gaàn nhö hieän nay, vaø ñoái vôùi lòch söû nhaø nöôùc Trung Quoác, xem nhö laø baét ñaàu thieát laäp cheá ñoä quaûn lyù haønh chaùnh thoáng nhaát nhieàu daân toäc treân laõnh thoå. Veà vaên trò, thôøi gian taïi vò cuûa Hoaèng Lòch coù nhieàu söï kieän vaên hoùa noåi baät nhö baét ñaàu môû khoa thi Baùc Hoïc Hoàng Töø, xuoáng chieáu söu taäp thö tòch, hoaøn thaønh caùc boä saùch lôùn nhö Minh söû, Tuïc vaên hieán thoâng khaûo, Hoaøng trieàu vaên hieán thoâng khaûo. Naêm thöù 38 (1773) ra chæ duï laäp Töù Khoá Toaøn Thö Quaùn, sau 10 naêm hoaøn thaønh boä Töù khoá toaøn thö. Haï leänh thieâu huûy moät soá thö tòch baát lôïi cho Thanh trieàu, taùi laäp meänh leänh baét boû tuø caùc só phu choáng ñoái hoaëc nghi laø choáng ñoái nhaèm muïc ñích taêng cöôøng vieäc khoáng cheá tö töôûng ngöôøi Haùn. Caøn Long saùu laàn tuaàn thuù phöông nam, laõng phí voâ ñoä, 20 naêm tin duøng Hoøa Thaân, laøm chính trò huû baïi, naïn tham oâ lan traøn khaép nôi. Vöông trieàu Thanh tuy leân ñeán ñieåm cöïc thònh song cuõng ngaáp ngheù ñi xuoáng choã suy yeáu. Nhöõng naêm cuoái ñôøi, thua traän ôû An Nam, Baïch Lieân giaùo noåi leân cöïc maïnh ôû Töù Xuyeân, Hoà Nam, Hoà Baéc. Cao Toâng thöïc luïc goàm 1.500 quyeån, nhieàu nhaát trong soá caùc thöïc luïc ñôøi Thanh. Töø quyeån thuû ñeán quyeån thöù 5 laø lôøi töïa cuûa Nhaân Toâng, phaøm leä bieân soaïn, muïc luïc, bieåu daâng saùch, danh saùch caùc quan bieân soaïn, phaàn
127 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 chính vaên cheùp vieäc töø thaùng 8 naêm 1735 ñeán thaùng Gieâng naêm 1799. Cao Toâng thöïc luïc khôûi soaïn vaøo thaùng 2 naêm Gia Khaùnh thöù 4 (1799). Khaùnh Queá giöõ chöùc Giaùm tu Toång taøi, Ñoång Haïo, Ñöùc Anh, Taøo Chaán Dung laøm Toång taøi, naêm 1807 hoaøn thaønh. Nhaân Toâng laø ñeá hieäu cuûa AÙi Taân Giaùc La Ngung Dieãm, sinh naêm 1760 maát naêm 1820, laø con thöù 15 cuûa Hoaèng Lòch. Ngung Dieãm ôû ngoâi töø naêm 1796 ñeán naêm 1820, nieân hieäu Gia Khaùnh. Tuy leân ngoâi naêm 1796 nhöng chính söï vaãn do Thaùi Thöôïng Hoaøng (Cao Toâng) quyeát ñònh, ñeán naêm 1799 (Cao Toâng maát) môùi thöïc söï naém giöõ trieàu chính. Vieäc ñaàu tieân sau khi naém quyeàn laø gieát quyeàn thaàn Hoøa Thaân, chænh ñoán taøi chính. Trong thôøi gian taïi vò, quan laïi huû baïi, voõ bò yeáu keùm. Noâng daân khôûi nghóa lieân tuïc. Töø naêm Gia Khaùnh thöù nhaát ñeán thöù 9 (1796- 1804) Baïch Lieân giaùo noåi daäy ôû Töù Xuyeân, Hoà Nam, Hoà Baéc; naêm Gia Khaùnh thöù 18 (1813), Thieân Lyù giaùo noåi daäy ôû Sôn Ñoâng, Haø Nam, moät nhaùnh ôû Baéc Kinh töøng taán coâng vaøo kinh thaønh; phía ñoâng nam giaëc bieån noåi daäy caøng luùc caøng maïnh. Chính quyeàn ñi vaøo theá suy yeáu. Nhaân Toâng thöïc luïc goàm 374 quyeån, töø quyeån thuû ñeán quyeån 4 laø lôøi töïa cuûa Tuyeân Toâng, phaøm leä bieân soaïn, muïc luïc, bieåu daâng saùch, danh saùch caùc quan bieân soaïn, phaàn chính vaên cheùp vieäc töø thaùng Gieâng naêm 1796 ñeán thaùng 7 naêm 1820. Nhaân Toâng thöïc luïc khôûi soaïn vaøo thaùng 9 naêm 1820, do Taøo Chaán Dung giöõ chöùc Giaùm tu Toång taøi, Ñôùi Quaân Nguyeân, Baù Laân, Anh Hoøa, Uoâng Ñình Traân laøm Toång taøi, hoaøn thaønh naêm Ñaïo Quang thöù 4 (1824). Nhöõng naêm cuoái trieàu Caøn Long vaø ñaàu trieàu Gia Khaùnh töông öùng vôùi khoaûng thôøi gian xung ñoät phöùc taïp cuûa caùc chính quyeàn vuøng mieàn ôû An Nam. Nhìn vaøo caùc maâu thuaãn noäi boä cuûa laân bang, Hoaèng Lòch nuoâi saün taâm theá phaùt ñoäng chieán tranh, vaøi chi tieát trong moät tôø duï cuûa Caøn Long gôûi cho caùc ñaïi thaàn ôû Quaân Cô Xöù vaøo ngaøy muøng 9 thaùng Chaïp naêm thöù 40 [29/1/1776] cho thaáy coù söï theo doõi vaø thu thaäp thoâng tin veà tình hình noäi ñòa An Nam,(1) vaø cuoái cuøng, cuoäc chieán 1789 ñaõ xaûy ra bôûi söï caàu vieän cuûa Leâ Chieâu Thoáng. Vôùi caùi côù phuïc höng nhaø Leâ, nhöõng phaùt ngoân cuûa vua quan nhaø Thanh veà giaù trò chính nghóa cuûa cuoäc chieán ñöôïc söû gia Trung Hoa ñöông thôøi xaùc laäp vaø caùc söû gia nhieàu ñôøi sau daãn duïng. Qua caùc chi tieát hoaëc ôû daïng vaên baûn ñoäc laäp, hoaëc ôû daïng lieân keát chuoãi tình tieát xöû söï, hoaëc ôû daïng löôïc thuaät ñan xen trong thöïc luïc giai ñoaïn naøy, nhieàu vaán ñeà môùi meû ñöôïc bieát ñeán, phaàn naøo taïo ra nhöõng goùc nhìn khaùc saâu roäng vaø töôøng teá hôn so vôùi caùc boä ñoaïn ñaïi söû vaø thoâng söû ñaõ ñöôïc gia coâng bieân soaïn. Thanh thöïc luïc laø nguoàn söû lieäu phong phuù vaø gaàn nhö lieân tuïc trong quan heä bang giao Ñaïi Thanh-Ñaïi Nam, ñaëc bieät laø ñoái vôùi Cao Toâng thöïc luïc, caùc chi tieát veà nhöõng söï kieän quan heä trong [tröôùc vaø sau] cuoäc chieán 1789 tuy phong phuù nhöng nhöõng ñieàu sai laïc cuõng chieám phaàn ñaùng keå, caàn phaûi thaän troïng khi tieáp caän nguoàn tö lieäu naøy. Vua con chæ ñaïo vieäc cheùp veà vua cha haún nhieân laø giaûm bôùt hoaëc giaáu ñi nhöõng ñieàu khoâng ñeïp vaø söï taùn tuïng quaù möùc laø ñieàu taát yeáu, caùc ñieàu muïc thuoäc veà haønh ñoäng vaø lôøi noùi cuûa
128 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 hoaøng ñeá laø nhöõng ñieàu caàn phaûi löu yù. Treân thöïc teá, qua nhöõng nghieân cöùu veà vaên baûn cuûa caùc hoïc giaû Nhaät Baûn cho thaáy Thanh thöïc luïc coù nhieàu boä ñöôïc söûa ñoåi nhieàu laàn, thaäm chí vaøi nôi coøn bieåu loä söï maâu thuaãn.(2) Thöïc luïc trieàu Caøn Long cuõng khoâng ngoaøi caùc vaán ñeà ñaõ neâu, lòch söû veà cuoäc xaâm löôïc cuûa nhaø Thanh vaø thaéng lôïi cuûa vua Quang Trung qua Cao Toâng thöïc luïc seõ coù theâm nhieàu tö lieäu cuï theå, nhieàu chi tieát phía sau chieán tröôøng. Tuy nhieân ngöôøi ñoïc söû vaø nhaø laøm söû haún seõ tieáp nhaän chuùng moät caùch choïn loïc ñeå coù theå ñöa ra nhöõng phaân tích, nhaän ñònh khaùch quan. III. Nguoàn söû lieäu lieân quan ñeán Vieät Nam trong Thanh thöïc luïc ñoái vôùi hoïc giôùi Nhaät Baûn vaø Trung Quoác Trong giai ñoaïn ñaàu, hoïc giôùi Nhaät Baûn vaø sau ñoù laø Trung Quoác ñaët troïng taâm khai thaùc tö lieäu Thanh thöïc luïc ôû nhöõng ghi cheùp lieân quan ñeán Maõn Chaâu vaø Moâng Coå, ñieàu naøy coù leõ moät phaàn do söï taùc ñoäng bôûi hoaøn caûnh chính trò thôøi cuoái Thanh ñaàu Daân Quoác, cuï theå laø moái quan heä tay ba Nhaät-Maõn-Trung. Treân phöông dieän hoïc thuaät, caùc nghieân cöùu coù chieàu höôùng thuaän lôïi bôûi phaàn lôùn Thanh thöïc luïc ñöôïc cheùp baèng 3 ngoân ngöõ Haùn, Maõn, Moâng. Do tình hình sôû höõu Thanh thöïc luïc, caùc hoïc giaû Nhaät Baûn trôû thaønh nhöõng ngöôøi tieân phong trong lòch söû nghieân cöùu vaø khaûo chöùng nguoàn taøi lieäu naøy ngay töø ñaàu theá kyû XX. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu mang tính chaát neàn taûng cuûa caùc hoïc giaû khai saùng nhö Thaàn Ñieàn Tín Phu [Kanda Nobuo], Kim Taây Xuaân Thu [Imanishi Haruaki], Tuøng Thoân Nhuaän Taéc [Matsumura Junori]…(3) ñaõ ñöôïc öùng duïng vaø bieát ñeán nhö laø nhöõng thaønh toá quan troïng trong moät soá coâng trình nghieân cöùu veà nhaø Thanh mang giaù trò ñaëc bieät cuûa Noäi Ñaèng Hoà Nam [Naito Konan],(4) hoaëc coâng trình ñoaïn ñaïi söû coù aûnh höôûng lôùn vaø laâu daøi cuûa Ñaïo Dieäp Quaân Sôn (Nham Caùt) [Inaba Iwakichi] v.v...(5) Nhieàu chi tieát trong “Nam chinh An Nam dòch quoác chuû”- moät ñeà muïc cuûa phaàn Chính söû trong Thanh trieàu toaøn söû - cho thaáy Ñaïo Dieäp Quaân Sôn ñaõ duøng söû lieäu Cao Toâng thöïc luïc, ñaây laø phaàn vieát veà chieán dòch ra quaân cuûa Toân Só Nghò vôùi keát thuùc laø söï thay ñoåi trieàu ñaïi ôû An Nam, söï kieän naøy ñöôïc ngoøi buùt söû gia ghi nhaän khaùch quan, vôùi nhöõng lôøi keát giaøu hình töôïng: “Tröôùc söï thaûm baïi cuûa quaân Thanh, Hoaèng Lòch möôøi phaàn töùc giaän, baõi quan chöùc Toân Só Nghò ngay treân mình ngöïa, caûi ñoåi Toång ñoác Maân Trieát Phuùc Khang An sang nhaäm Toång ñoác Löôõng Quaûng”.(6) Moät vaøi ghi nhaän xuaát hieän tröôùc Thanh trieàu toaøn söû veà chieán tranh Thanh-An Nam cuûa Tang Nguyeân Chaát Taøng [Kuwabara Sunaotoshi] trong Ñoâng Döông söû yeáu (1908)(7) cuõng caàn ñöôïc nhaéc ñeán. Vaø veà sau naøy, maûng söû lieäu Thanh thöïc luïc rieâng veà quan heä Trung -Vieät ñöôïc trích luïc khaù daøy daën trong Vieät Nam-Trung Quoác quan heä söû cuûa Sôn Baûn Ñaït Lang [Yamamoto Tatsuro], taùc giaû coâng trình naøy laø moät hoïc giaû khaù quen thuoäc ñoái vôùi hoïc giôùi Vieät Nam hoài giöõa theá kyû XX.(8) Caùc coâng trình thoâng söû hoaëc ñoaïn ñaïi söû cuûa caùc söû gia hieän ñaïi Trung Quoác tuy cuõng ñeà caäp ñeán cuoäc chieán Thanh-Taây Sôn nhöng thöôøng laø vôùi thaùi ñoä raát deø daët hoaëc coù khi taûng lôø söï kieän naøy. Coù leõ Tieâu Nhaát Sôn laø moät trong soá ít söû gia nhìn veà cuoäc chieán 1789 khaù trung thöïc, moät ñoaïn trong Thanh söû ñaïi cöông(9) vieát: “Vieäc ôû An Nam, ban ñaàu [Hoaèng Lòch] leänh cho Löôõng Quaûng Toång ñoác Toân Só Nghò cöû binh baùo thuø cho hoï Leâ, ñeán
129 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Haø Noäi, oån ñònh vöông vò cho chuû cuõ, nhöng vì Nguyeãn Vaên Hueä cöû binh taán coâng, [Só Nghò] thua to trôû veà”;(10) vaø döïa vaøo Cao Toâng thöïc luïc, Tieâu Nhaát Sôn ñaõ moâ taû chi tieát hôn caùc dieãn bieán cuûa söï kieän naøy trong boä saùch lôùn Thanh ñaïi thoâng söû.(11) Daàn veà sau naøy, caùc saùch thoâng söû Trung Quoác coù xu höôùng taûng lôø ñi hoaëc loaïi boû haún söï kieän thaát baïi cuûa Caøn Long ôû An Nam naêm 1789, ñieàu naøy coù theå thaáy qua Quoác söû ñaïi cöông (1939) cuûa Tieàn Muïc, Trung Quoác thoâng söû (1954) cuûa La Höông Laâm, hoaëc moät giaùo trình cuûa Ñaïi hoïc Baéc Kinh Trung Quoác coå ñaïi söû (2006-Tröông Nhaân Trung) v.v... ÔÛ goùc ñoä lieân quan tröïc tieáp giöõa caùc chuyeân khaûo vôùi Cao Toâng thöïc luïc, chuùng ta coù theå thaáy qua moät nghieân cöùu veà voõ coâng trieàu Caøn Long cuûa Trang Caùt Phaùt, Thanh Cao Toâng thaäp toaøn voõ coâng nghieân cöùu(12) laø coâng trình tieâu bieåu, noåi baät treân söû ñaøn trong vaøi thaäp nieân gaàn ñaây. Trong chöông 7 “Söï quaät khôûi cuûa hoï Nguyeãn Taây Sôn vaø vieäc ôû An Nam”,(13) Trang Caùt Phaùt ñaõ trích luïc khaù nhieàu söû lieäu töø Cao Toâng thöïc luïc. Saùch naøy noùi chung vaø phaàn vieát veà Taây Sôn noùi rieâng coù theâm moät öu ñieåm khaùc laø ñaõ phoái hôïp nhieàu nguoàn söû lieäu ñoàng ñaïi vôùi Cao Toâng thöïc luïc nhö hoà sô löu tröõ cuûa Quaân Cô Xöù, hoà sô löu tröõ cuûa Noäi cung, saùch Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc, ngoaøi ra, taùc giaû cuõng tham khaûo nguoàn tö lieäu töø coå söû Vieät Nam nhö Ñaïi Nam thöïc luïc, Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, hoaëc nhöõng keát quaû nghieân cöùu cuûa Yamamoto Tatsuro trong Vieät Nam-Trung Quoác quan heä söû, cuûa D.G.E. Hall trong Ñoâng Nam AÙ söû löôïc… Trong nhöõng nguoàn söû lieäu ñaõ neâu, Trang Caùt Phaùt duøng maïch chuû ñaïo töø Cao Toâng thöïc luïc, caùc nguoàn khaùc vôùi tính caùch boå trôï hoaëc baøng kieåm, trình baøy vaán ñeà theo pheùp kyû söï baûn maït, caùc chuù thích môû roäng ñoái chieáu hoaëc so saùnh caùc nguoàn, noùi ñuùng ra, phaàn ñöôïc goïi laø nghieân cöùu trong töïa ñeà Thanh Cao Toâng thaäp toaøn voõ coâng nghieân cöùu voán naèm ôû phaàn chuù thích. Veà quan ñieåm, taùc giaû vaãn vôùi chuû yù taùn döông Caøn Long vaø xem cuoäc chieán ôû An Nam naêm 1789 laø moät chieán coâng vôùi keát quaû thaéng lôïi, laø moät trong möôøi söï kieän theå hieän voõ coâng hoaøn haûo(14) cuûa Thaäp Toaøn Laõo Nhaân Hoaèng Lòch.(15) Naêm 1976, söû gia Lyù Quang Ñaøo (李光濤) cho xuaát baûn ôû Ñaøi Baéc taäp tö lieäu veà vieäc “bình ñònh” An Nam thôøi Caøn Long [Kyù Caøn Long nieân bình ñònh An Nam chi dòch-記乾隆年平定安南之役],(16) taäp taøi lieäu naøy, nhö töïa ñeà cho thaáy, laø moät taäp hôïp söû lieäu rieâng cho cuoäc chieán tranh Thanh-Taây Sôn. Haàu heát nhöõng ñieàu muïc, chæ duï taáu sôù trong Cao Toâng thöïc luïc töø thaùng Chaïp naêm Caøn Long thöù 40 (1775) ñeán thaùng 7 naêm Caøn Long thöù 54 (1789) ñöôïc thu thaäp, beân caïnh laø moät soá ít caùc söû lieäu töø nguoàn khaùc nhö Thaùnh voõ kyù cuûa Nguïy Nguyeân, Thanh söû caûo cuûa Trieäu Nhó Toán, Vieät Nam taäp löôïc cuûa Töø Dieân Huùc, Minh Thanh söû lieäu…, vaøi nôi coù gia theâm nhaän ñònh cuûa ngöôøi söu taäp. Theo trình töï thôøi gian vaø tính chaát söï vieäc, Lyù Quang Ñaøo phaân saùch thaønh 8 phaàn, laø: An Nam noäi hoàng [vieäc tranh giaønh ôû An Nam]. 1. Leâ Duy Kyø thænh cöùu [Leâ Duy Kyø xin cöùu vieän]. 2. Toân Só Nghò xuaát binh [Toân Só Nghò ra quaân]. 3. Thaâu phuïc Leâ thaønh [laáy laïi thaønh nhaø Leâ]. 4.
130 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 5. Toân Só Nghò Leâ thaønh thaát söï [Toân Só Nghò laøm hö vieäc ôû thaønh nhaø Leâ]. 6. Phuùc Khang An tuøy nghi thaâu cuïc [Phuùc Khang An theo theá laáy laïi cuïc dieän]. 7. Saùch phong Nguyeãn Quang Bình [phong vöông cho Nguyeãn Quang Bình]. 8. Nguyeãn Quang Bình nhaäp caän [Nguyeãn Quang Bình vaøo chaàu]. Taäp hôïp naøy gaàn nhö hoaøn chænh caùc söû lieäu töø Cao Toâng thöïc luïc, trong giai ñoaïn chieán tranh Thanh-Taây Sôn, vaø cuõng gôïi môû höôùng tham khaûo ñeán caùc nguoàn khaùc coù lieân quan. Moät taäp hôïp söû lieäu töø nguoàn Thanh thöïc luïc khoâng theå khoâng nhaéc ñeán laø Thanh thöïc luïc - Vieät Nam, Mieán Ñieän, Thaùi Quoác, Laõo Qua söû lieäu trích sao(17) do Sôû nghieân cöùu lòch söû tænh Vaân Nam thöïc hieän, ñaây laø moät coâng trình quan troïng. Taäp hôïp naøy trích luïc nhöõng ñieàu muïc coù lieân quan ñeán boán quoác gia - nhö töïa ñeà ñaõ neâu - trong thöïc luïc caùc trieàu vua Thanh. Coâng trình naøy taïo söï thuaän lôïi raát lôùn cho ngöôøi sau trong vieäc tìm toøi caùc vaên baûn lieân quan ñoái vôùi chuû ñeà caàn nghieân cöùu. Nhoùm thöïc hieän ñaõ duøng bieän phaùp goõ chöõ theo font hieän ñaïi kieåu giaûn theå, tuy roõ raøng deã ñoïc nhöng phaûi löu yù ñoái chieáu baûn goác aûnh aán. Qua ñoái chieáu taäp hôïp baûn in naøy vaø baûn goác, chuùng toâi thaáy ñoái vôùi phaàn lieân quan ñeán lòch söû Vieät Nam ñaõ ñöôïc trích luïc gaàn nhö toaøn veïn. Nhìn chung, nhöõng söû lieäu lieân quan tröïc tieáp ñeán lòch söû Vieät Nam coù nguoàn goác töø Thanh thöïc luïc ñaõ ñöôïc taäp hôïp thaønh heä thoáng coù theå xem coâng trình Thanh thöïc luïc - Vieät Nam, Mieán Ñieän, Thaùi Quoác, Laõo Qua söû lieäu trích sao laø tieâu bieåu; nhöõng söû lieäu lieân quan tröïc tieáp ñeán giai ñoaïn chieán tranh Thanh-Taây Sôn trong Cao Toâng thöïc luïc coù theå tham khaûo Kyù Caøn Long nieân bình ñònh An Nam chi dòch cuûa Lyù Quang Ñaøo; nghieân cöùu môû roäng veà chieán tranh Thanh-Taây Sôn caàn xem chöông 7 saùch Thanh Cao Toâng thaäp toaøn voõ coâng nghieân cöùu; caùc coâng trình naøy vöøa giuùp ruùt ngaén thôøi gian choïn loïc trích luïc vöøa ñeå qua ñoù hieåu theâm veà phöông phaùp vaø quan ñieåm cuûa söû gia Trung Quoác. Ngoaøi ra, coøn coù moät soá nhöõng bieân cheùp ngaén lieân quan ñeán cuoäc chieán 1789 cuûa caùc taùc giaû ñöông thôøi hoaëc sau ñoù vaøi möôi naêm cuõng caàn bieát ñeán, nhö buùt kyù Quaân doanh kyû löôïc(18) cuûa Traàn Nguyeân Nhieáp [Tieáp],(19) hoï Traàn giöõ chöùc Ñoâ ty, coù coâng trong traän Thò Caàu, töøng ñöôïc ban thöôûng;(20) buùt kyù Chinh An Nam kyû löôïc cuûa Sö Phaïm,(21) hoï Sö laø taùc giaû saùch Ñieàn Heä, coù aûnh höôûng lôùn trong lónh vöïc nghieân cöùu ñòa phöông chí Vaân Nam, thôøi chieán tranh Thanh-Taây Sôn, Sö Phaïm thuoäc caùnh quaân Vaân-Quyù;(22) moät söû phaåm ñöôïc vieát sau naøy cuûa Nguïy Nguyeân laø Thaùnh voõ kyù (1842), trong ñoù coù thieân “Caøn Long chinh phuû An Nam kyù” cuõng chöùa nhieàu tö lieäu coù theå tham khaûo ñoái chieáu;(23) moät taäp söû lieäu quan troïng laø Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc [30 quyeån], taäp saùch naøy chöùa nhieàu taøi lieäu goác nhö vaên thö, chæ duï, taáu sôù cuûa noäi boä Thanh trieàu trong khoaûng thôøi gian xaûy ra cuoäc chieán 1789;(24) moät boä saùch lôùn caàn thieát trong vieäc khaûo chöùng ñoái vôùi toaøn boä Thanh thöïc luïc noùi chung vaø caùc chuû ñeà khaùc noùi rieâng laø Ñoâng Hoa luïc,(25) saùch naøy do caùc söû gia ñôøi Thanh laø Töôûng Löông Kyø, Vöông Tieân Khieâm, Chaâu Thoï Baèng laáy tö lieäu chuû yeáu töø Thanh
131 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 thöïc luïc ñeå vieát laïi, ñoái vôùi tö lieäu goác caùc taùc giaû cuõng coù gia coâng caûi chính, hieäu ñieåm.(26) Treân ñaây laø nhöõng tö lieäu trong kho söû lieäu Trung Quoác coù lieân quan tröïc tieáp hoaëc ñoàng daïng hoaëc ñoàng ñaïi vôùi Thanh thöïc luïc, trong ñoù cuõng coù nhöõng söû lieäu xuaát phaùt töø nguoàn Thanh thöïc luïc vaø vì vaäy taát caû ñeàu coù lieân quan ít nhieàu ñoái vôùi lòch söû quan heä Trung Hoa-Vieät Nam. Nhöõng nguoàn söû lieäu ñaõ ñieåm qua chæ taäp trung vaøo giai ñoaïn chieán tranh Thanh- Taây Sôn, nhöõng nguoàn naøy ñaõ ñöôïc haàu heát caùc söû gia, hoïc giaû Trung Quoác daãn duïng cho caùc ñeà taøi lieân quan, vì vaäy coù theå xem chuùng laø nhöõng nguoàn coù tính cô baûn vaø coù giaù trò tieâu bieåu. IV. Ñoâi neùt veà saùch Thanh thöïc luïc: Quan heä Thanh-Taây Sôn (Cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX)* Cuõng nhö tröôøng hôïp thöïc luïc caùc trieàu vua Minh, keå töø luùc laøm chuû Trung Hoa, thöïc luïc caùc trieàu vua Thanh ñeàu coù nhöõng ghi cheùp quan heä ñeán lòch söû Vieät Nam. Vaên baûn sôùm nhaát thaáy trong Thanh Theá Toå thöïc luïc, thuoäc ngaøy Ñinh Söûu thaùng 6 nieân hieäu Thuaän Trò thöù 4 [9/7/1647], ôû Ñaïi Vieät nhaèm vaøo trieàu vua Leâ Chaân Toâng nieân hieäu Phuùc Thaùi naêm thöù 5,(27) Nam Haø Chuùa Thöôïng Nguyeãn Phöôùc Lan Nhaân Quaän Coâng Thaàn Toâng Hieáu Chieâu naêm thöù 12. Vaên baûn naøy(28) cheùp vieäc söù giaû Löu Caàu, An Nam vaø Löõ Toáng ñeán coáng nhaø Minh, gaëp luùc ñang coù chieán söï neân phaûi löu laïi Phuùc Kieán, quaân Thanh chieám Phuùc Kieán ñöa caû ñoaøn veà Baéc Kinh, Thuaän Trò ban chieáu phuû duï…(29) Vaên baûn sau cuøng thaáy trong Tuyeân Thoáng chính kyû, naêm Tuyeân Thoáng thöù 3, Ñaïi Nam Duy Taân naêm thöù 5 [1911], vaên baûn naøy neâu ñaïi yù veà moät chæ duï cuûa Tuyeân Thoáng gôûi caùc quaân cô ñaïi thaàn, löu yù vieäc tuaàn phoøng bieân giôùi Vaân Nam, ngaên caûn ngöôøi Mieâu [Meøo] ôû Vieät Nam sang cöôùp phaù…(30) Nhö vaäy laø suoát thôøi gian toàn taïi nhaø Thanh, chæ thieáu nhöõng naêm ñaàu [1644-1646], vieäc quan heä vôùi Vieät Nam ñöôïc bieân cheùp ñeàu ñaën trong caùc thöïc luïc. Trong caùc thöïc luïc nhaø Thanh, thôøi Caøn Long töùc Cao Toâng thöïc luïc laø nôi ghi cheùp nhieàu nhaát caùc ñieàu muïc coù quan heä vôùi An Nam, treân toång soá chieám öôùc moät phaàn ba, vaø taäp trung nhieàu nhaát laø ôû giai ñoaïn chieán tranh Thanh-Taây Sôn. Tröôùc ñaây, khoaûng thaäp nieân 50 cuûa theá kyû XX, giôùi söû hoïc Vieät Nam ñaõ löu yù vaø khai thaùc phaàn naøo nguoàn söû lieäu töø Thanh thöïc luïc. Hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn khi thu thaäp taøi lieäu veà Quang Trung ñaõ töøng ñoïc moät vaøi ñoaïn “trong hoài Nhaät quaân ñoùng ôû Haø Noäi”,(31) coù theå cuøng luùc hoaëc sôùm hôn Hoaøng Xuaân Haõn, hoïc giaû Hoa Baèng ñaõ tham khaûo “Ñaïi Thanh thaät luïc” (sic) ñeå hoaøn thaønh baûn thaûo saùch veà trieàu ñaïi Quang Trung vaøo naêm 1943.(32) Veà sau, moät soá söû lieäu trong Cao Toâng thöïc luïc cuõng ñöôïc daãn duïng trong chuyeân khaûo veà “Chieán thaéng Ngoïc Hoài-Ñoáng Ña”, töùc chöông VI cuûa saùch Moät soá traän quyeát chieán chieán löôïc trong lòch söû daân toäc.(33) Nhìn chung, vieäc löu yù nguoàn söû lieäu Thanh thöïc luïc maëc duø khaù sôùm, nhöng vieäc öùng duïng noù trong hôn 60 naêm qua chæ döøng laïi ôû moät soá ít trong soá söû lieäu Cao Toâng thöïc luïc, neáu tính treân toång soá 13 boä thì söï öùng duïng chöa ñaùng Saùch seõ do Nhaø xuaát baûn Haø Noäi phaùt haønh nay mai. *
132 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 keå, hy voïng raèng saép tôùi nguoàn söû lieäu naøy seõ ñöôïc chuù yù trong caùc coâng trình bieân soaïn thoâng söû hoaëc caùc nghieân cöùu chuyeân ñeà. Cuoán saùch Thanh thöïc luïc: Quan heä Thanh-Taây Sôn (Cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX) laø baûn dòch töø moät söu taäp söû lieäu, taäp söû lieäu naøy ñöôïc trích luïc töø moät nguoàn Thanh thöïc luïc, goàm haàu heát nhöõng ghi cheùp coù lieân quan ñeán lòch söû quan heä Trung Hoa-Vieät Nam trong khoaûng 15 naêm [1788-1803]. Trong phaïm vi thoâng söû hoaëc ñoaïn ñaïi söû, söï vieäc tröôùc sau veà moät söï kieän nhö cuoäc chieán choáng Thanh cuûa vua Quang Trung chaúng haïn, coù theå chæ chieám möôi trang vieát, söï choïn loïc taøi lieäu ñoøi hoûi söï tinh teá, tröôøng hôïp taøi lieäu tham khaûo laø ngoaïi vaên laïi caàn theâm nhieàu thôøi gian vaø ñieàu naøy thöôøng laø trôû ngaïi lôùn ñoái vôùi moät soá söû gia hieän nay. Baûn dòch söu taäp söû lieäu naøy coù theå seõ giuùp ñôõ phaàn naøo cho ngöôøi laøm söû trong quaù trình tham khaûo. Ñoái vôùi vieäc nghieân cöùu chuyeân saâu veà ñeà taøi chieán tranh Thanh-Taây Sôn trong thôøi Caøn Long, hoaëc söï bang giao giöõa Thanh vaø Nguyeãn Taây Sôn-Nguyeãn Gia Long trong thôøi Gia Khaùnh thì söu taäp naøy cung caáp ñöôïc nhieàu söû lieäu quan troïng. Ngoaøi hai loaïi söû lieäu thöôøng ñöôïc chuù yù nhieàu laø veà chieán tranh vaø bang giao, ñoäc giaû cuõng coù theå baét gaëp moät chaân dung Caøn Long ñöôïc bieåu hieän qua nhöõng lôøi saéc, duï vaø pheâ duyeät, nhöõng tình tieát ñöôïc ghi cheùp ñeán ñoä taún maún veà söï chæ ñaïo töø xa cuûa Hoaèng Lòch gôûi ñeán maët traän ñoâi khi khieán ta khoù hieåu, bôûi söï laãn loän giöõa vai troø moät hoaøng ñeá vôùi moät töôùng lónh; nhöõng tieåu tieát khaùc thaáy qua söï ñoái ñaõi vôùi chuùa toâi Leâ Duy Kyø, vieäc eùp nhoùm ngöôøi naøy goït ñaàu thaét bính tröôùc giôø nhieàu nguoàn taøi lieäu cho raèng laø möu meïo cuûa Phuùc Khang An, Cao Toâng thöïc luïc cho thaáy vieäc naøy laïi laø chuû tröông cuûa Hoaèng Lòch… Ñoäc giaû cuõng coù theå thaáy ñöôïc vaøi maûng cuûa khung caûnh chính trò, xaõ hoäi Trung Hoa thôøi Caøn Long qua cuoäc haønh trình cuûa ñoaøn giaû vöông Nguyeãn Quang Bình v.v... Taäp söû lieäu naøy ñöôïc ghi cheùp bôûi caùc söû quan döôùi cheá ñoä quaân chuû Trung Hoa, laïi nhaèm vaøo moät trieàu vua ñöôïc thôøi ñaéc chí baäc nhaát trong lòch söû cai trò, vai troø cuûa thieân töû vaø vò theá cuûa vöông trieàu ñöôïc khueách ñaïi quaù möùc cuõng laø ñieàu bình thöôøng. Nhu caàu söû lieäu trong nghieân cöùu thöôøng khoâng giôùi haïn, taäp saùch naøy döøng ôû muïc tieâu söu taäp coù heä thoáng caùc söï kieän trong moät giai ñoaïn lòch söû, vieäc choïn löïa, phaân tích ñeå söû duïng chuùng vaøo caùc vaán ñeà coù lôïi cho lòch söû nöôùc nhaø, cho muïc tieâu phaùt trieån hoïc thuaät laø thuoäc veà coâng vieäc cuûa quyù ñoäc giaû. PHQ CHUÙ THÍCH Cao Toâng thöïc luïc, quyeån 998, trang 15-16. (1) (2) Caùc hoïc giaû Nhaät Baûn söu taäp ñöôïc nhieàu boä thöïc luïc cuøng trieàu, laø nhöõng baûn chöa kòp huûy boû sau khi baûn ñöôïc söûa ñoåi ñaõ laøm xong. Khi so caùc baûn naøy vôùi nhau, hoï thaáy coù nhieàu söï kieän cuøng thôøi gian ñöôïc cheùp khaùc nhau, töùc laø daáu hieäu cuûa söï thay ñoåi tình tieát cuûa söû quan bôûi chuû tröông cuûa caùc vua ñôøi sau. [Xem “Lôøi noùi ñaàu”, Thanh trieàu Thaùi Toå Thaùi Toâng Theá Toå trieàu thöïc luïc Moâng Coå söû lieäu sao, Teà Moäc Ñöùc Ñaïo Nhó Caùt, Ba Caên Na bieân taäp, Noäi Moâng Coå ñaïi hoïc xuaát baûn xaõ , 2001]. (3) Tham khaûo cuøng nguoàn chuù thích 2. Noäi Ñaèng Hoà Nam [Naito Konan], Trung Quoác söû thoâng luaän, baûn dòch Trung vaên, nhieàu dòch (4) giaû, Haï ÖÙng Nguyeân tuyeån choïn vaø giaùm dòch, Xaõ hoäi khoa hoïc vaên hieán xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh, 2002.
133 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Ñaïo Dieäp Quaân Sôn [Inaba Iwakichi], Thanh trieàu toaøn söû, Thöôïng Haûi töø thö xuaát baûn xaõ, (5) 2007 (taùi baûn töø baûn in laàn ñaàu naêm 1914). Boä söû naøy coù aûnh höôûng lôùn ñoái vôùi hoïc giôùi Trung Quoác ñöông thôøi, Löông Khaûi Sieâu töøng coâng nhieân taùn thöôûng noù nhö laø moät söû phaåm mang tính caùch taân ñoäc ñaùo. Ñöông thôøi, khi Thanh trieàu toaøn söû xuaát baûn vaø noåi danh, Tieâu Nhaát Sôn ñang laø sinh vieân Ñaïi hoïc Baéc Kinh, phaùt phaãn vì tinh thaàn daân toäc, laäp ñeà cöông vaø quyeát chí nghieân cöùu veà giai ñoaïn Thanh, vaø ñaõ laàn löôït cho ra maét Thanh söû ñaïi cöông vaø boä Thanh ñaïi thoâng söû (5 taäp), caùc saùch naøy cuûa hoï Tieâu ñeán nay vaãn ñöôïc xem laø hoaøn haûo, hoaøn bò vaø tieän duïng nhaát. Thanh trieàu toaøn söû (sñd), Caøn Long chính söû, trang 118-119. (6) Tang Nguyeân Chaát Taøng, Ñoâng Döông söû yeáu, Quang Töï 34 [1908] sô baûn, Tuyeân Thoáng (7) nguyeân nieân [1909] in laàn 4. Tham khaûo baûn dòch Trung vaên cuûa Kim Vi, Thöông vuï aán thö quaùn, Thöôïng Haûi, khoâng ghi naêm. Sôn Baûn Ñaït Lang cuõng laø ngöôøi sôùm tieáp caän Minh thöïc luïc, daãn duïng vaø trích sao nhieàu (8) trong An Nam söû nghieân cöùu (xem theâm phaàn giôùi thieäu trong saùch Minh thöïc luïc, quan heä Trung Hoa-Ñaïi Vieät theá kyû XIV- XVI cuûa cuøng ngöôøi vieát). Tieâu Nhaát Sôn, Thanh söû ñaïi cöông, Thöôïng Haûi coå tòch xuaát baûn xaõ, 2005 [taùi baûn töø baûn in (9) laàn ñaàu naêm 1944, Truøng Khaùnh kinh theá hoïc xaõ xuaát baûn] Thanh söû ñaïi cöông, chöông 3 “ Söï thònh suy cuûa Ñeá quoác Ñaïi Thanh”, trang 56. (10) Tieâu Nhaát Sôn, Thanh ñaïi thoâng söû, Trung Hoa thö cuïc, Baéc Kinh, 1986, (5 taäp). (11) Trang Caùt Phaùt, Thanh Cao Toâng thaäp toaøn voõ coâng nghieân cöùu, Trung Hoa thö cuïc, Baéc (12) Kinh, 1987. (13) Sñd, chöông 7, “Taây Sôn Nguyeãn thò chi quaät khôûi döõ An Nam chi dòch”. (14) Möôøi traän ñöôïc keå laø thaéng trong thôøi Caøn Long goàm: 2 traän vôùi Chuaån Caùt Nhó, 1 traän vôùi Hoài Boä, 2 traän vôùi Kim Xuyeân, 1 traän vôùi Ñaøi Loan, 1 traän vôùi Mieán Ñieän, 1 traän vôùi An Nam, 2 traän vôùi Khueách Nhó Khaùch (Nepan). Treân thöïc teá chæ thaéng 8 traän, thua 2 traän ôû An Nam vaø Mieán Ñieän. (15) Thaønh ngöõ Trung Hoa “Nhaân voâ thaäp toaøn”, Hoaèng Lòch döïa vaøo 10 traän thaéng vaø xöng hieäu laø Thaäp Toaøn Laõo Nhaân. Lyù Quang Ñaøo, Kyù Caøn Long nieân bình ñònh An Nam chi dòch, Trung öông nghieân cöùu vieän- (16) Lòch söû ngöõ ngoân nghieân cöùu sôû, Ñaøi Baéc, 1976. Thanh thöïc luïc - Vieät Nam, Mieán Ñieän, Thaùi Quoác, Laõo Qua söû lieäu trích sao, Vaân Nam tænh (17) lòch söû nghieân cöùu sôû bieân, Vaân Nam nhaân daân xuaát baûn xaõ, Coân Minh, 1986. Saùch naøy coøn coù teân khaùc laø Quaân doanh kyû yeáu, An Nam quaân doanh kyû yeáu, baûn cheùp tay, ñöôïc (18) bieát ñeán ôû Vieät Nam naêm 1954 do hoïc giaû Traàn Vaên Giaùp sao luïc töø Baéc Kinh ñoà thö quaùn. Tham khaûo baûn dòch Vieät vaên cuûa Nguyeãn Duy Chính, trang tin ñieän töû Gioù-O. (19) Xem vaên baûn soá 28, ngaøy muøng 6 thaùng Chaïp naêm Caøn Long thöù 53 [1/1/1789], Cao Toâng (20) thöïc luïc, quyeån 1316, trang 815-816. Xem baûn dòch Vieät vaên cuûa Nguyeãn Duy Chính, Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, Sôû Khoa (21) hoïc vaø Coâng ngheä tænh Thöøa Thieân Hueá, soá 6 (77), 2009. Tröôùc ñaây, hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn ñaõ trích dòch moät ñoaïn trong Chinh An Nam kyû löôïc in (22) ôû phaàn chuù thích cuûa baûn dòch Vieät Thanh chieán söû [trích dòch Thaùnh voõ kyù], xem Taäp san Söû ñòa “Ñaëc khaûo veà Quang Trung” soá 9-10, 1968. Thieân “Caøn Long chinh phuû An Nam kyù” trong Thaùnh voõ kyù ñaõ ñöôïc hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn (23) dòch sang Vieät vaên, [xem chuù thích 22]. Quyeån XIII trong Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc ñaõ ñöôïc nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Duy Chính (24) dòch sang Vieät vaên, xem Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä tænh Thöøa Thieân Hueá, soá 1 (72), 2009, trang 102-118. Thö muïc tham khaûo cuûa Hoa Baèng trong Quang Trung, anh huøng daân toäc 1788-1792 ghi (25) “Ñoâng-hoa toaøn luïc, Saùch in tröôøng Baùc-coå”, töùc laø moät caùch goïi khaùc cuûa Ñoâng Hoa luïc, saùch naøy ñöôïc in nhieàu laàn vôùi nhöõng teân goïi hôi khaùc [xem chuù thích 26]. Ñoâng Hoa luïc troïn boä goàm 12 trieàu, Töôûng Löông Kyø soaïn 6 trieàu Thieân Meänh, Thieân Thoâng, (26) Suøng Ñöùc, Thuaän Trò, Khang Hy, Ung Chính, boä phaän naøy giôùi söû hoïc goïi taét laø Töôûng luïc;
134 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Vöông Tieân Khieâm soaïn 5 trieàu Caøn Long, Gia Khaùnh, Ñaïo Quang, Haøm Phong, Ñoàng Trò, goïi laø Vöông luïc; Chaâu Thoï Baèng soaïn trieàu Quang Töï. Töôûng luïc vaø Vöông luïc in laàn ñaàu naêm 1872 do Tuï Caåm Ñöôøng [1980 Trung Hoa thö cuïc taùi baûn], nhöõng laàn in khaùc vaøo caùc naêm 1884, 1888, 1890. Moät baûn in khaùc vôùi teân Thaäp nhaát trieàu Ñoâng Hoa luïc laõm yeáu in naêm 1874 [1903 Thöôïng Haûi thöông vuï aán thö quaùn taùi baûn]. Quang Töï trieàu Ñoâng Hoa luïc in laàn ñaàu naêm 1909 [1958 Trung Hoa thö cuïc taùi baûn]. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cheùp naêm naøy öùng vaøo “Thuaän Trò naêm thöù 3”, chaéc laø cheùp nhaàm. (27) Thanh Theá Toå thöïc luïc, quyeån 32, trang 18. (28) Vaên baûn naøy cho moät thoâng tin/söû lieäu môùi, chôø xeùt theâm. Toaøn thö cheùp vaøo thaùng 5 naêm (29) naøy [1647] vua Leâ coøn nhaän saéc phong cuûa Vónh Lòch nhaø Nam Minh. Tuyeân Thoáng chính kyû, quyeån 49, trang 21. (30) Hoaøng Xuaân Haõn, Lôøi daãn “Vieät Thanh chieán söû”, Taäp san Söû ñòa soá 9-10, 1968, trang 3. (31) Hoa Baèng, Quang Trung, anh huøng daân toäc 1788-1792, Hoa Tieân, Saøi Goøn, 1974. Lôøi töïa laàn (32) sô baûn, trang V, Thö muïc, trang 305. (33) Cuûa nhoùm taùc giaû Phan Huy Leâ - Buøi Ñaêng Duõng - Phan Ñaïi Doaõn - Phaïm Thò Taâm - Traàn Baù Chí, Nxb Quaân ñoäi Nhaân daân, Haø Noäi, 1976. THÖ MUÏC THAM KHAÛO A. Trung vaên Thanh söû caûo (Daân Quoác). Trieäu Nhó Toán (chuû bieân). Trung Hoa thö cuïc, Baéc Kinh, 2003. 1. Thanh - Cao Toâng thöïc luïc, Nhaân Toâng thöïc luïc. Trung Hoa thö cuïc, Baéc Kinh, 1985. 2. Thanh thöïc luïc -Vieät Nam, Mieán Ñieän, Thaùi Quoác, Laõo Qua söû lieäu trích sao. Vaân Nam tænh 3. lòch söû nghieân cöùu sôû bieân, Vaân Nam Nhaân daân xuaát baûn xaõ, Coân Minh, 1986. Kyù Caøn Long nieân bình ñònh An Nam chi dòch. Lyù Quang Ñaøo. Trung öông nghieân cöùu vieän - 4. Lòch söû ngöõ ngoân nghieân cöùu sôû, Ñaøi Baéc, 1976. Thanh trieàu toaøn söû (Nhaät). Ñaïo Dieäp Quaân Sôn. Thöôïng Haûi thöông vuï aán thö quaùn, 2007 5. (taùi baûn töø baûn in laàn thöù nhaát 1914). Thanh ñaïi thoâng söû. Tieâu Nhaát Sôn. Trung Hoa thö cuïc, Baéc Kinh, 1986 (5 taäp). 6. Thanh Cao Toâng thaäp toaøn voõ coâng nghieân cöùu. Trang Caùt Phaùt. Trung Hoa thö cuïc, Baéc 7. Kinh, 1987. Ñoâng Nam AÙ coå söû nghieân cöùu hôïp taäp - Vieät Nam söû lieäu sô taäp. Traàn Töï Kinh, Thöông vuï 8. aán thö quaùn, Höông Caûng, 1992. Trung Quoác lòch söû ñaïi töø ñieån. Trònh Thieân Ñónh, Ngoâ Traïch, Döông Chí Cöûu (chuû bieân). 9. Thöôïng Haûi töø thö xuaát baûn xaõ, 2000. Trung Quoác coå kim ñòa danh ñaïi töø ñieån. Tang Leä Hoøa (chuû bieân). Thöôïng Haûi thöông vuï aán 10. thö quaùn, 1933. Trung Quoác ñòa danh töø nguyeân. Giaû Vaên Duïc, Lyù Daãn (chuû bieân). Hoa Haï xuaát baûn xaõ, Baéc 11. Kinh, 2005. Trung Quoác nhaân danh ñaïi töø ñieån - Lòch söû nhaân vaät quyeån. Lieâu Caùi Long, La Truùc Phong, 12. Phaïm Nguyeân (chuû bieân). Thöôïng Haûi töø thö xuaát baûn xaõ, 1991. Ñaïi töø haûi - Trung Quoác coå ñaïi söû quyeån. Ñaïi töø haûi bieân taäp uûy vieân hoäi. Thöôïng Haûi töø thö 13. xuaát baûn xaõ, 2008. B. Vieät vaên Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, baûn dòch Vieän Söû 1. hoïc [Hoa Baèng, Phaïm Troïng Ñieàm, Traàn Vaên Giaùp]. Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2007 (Taäp II). Ñaïi Nam thöïc luïc. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, baûn dòch Vieän Söû hoïc [Nguyeãn Ngoïc Tænh 2. phieân dòch, Ñaøo Duy Anh hieäu ñính]. Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2007, taäp I. Ñaïi Nam lieät truyeän. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn [Ngoâ Höõu Taïo, Ñoã Moäng Khöông dòch, Cao 3. Huy Giu hieäu ñính]. Vieän Söû hoïc Vieät Nam, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 2005, taäp 2. Vieät söû cöông muïc tieát yeáu. Ñaëng Xuaân Baûng, Hoaøng Vaên Laâu dòch vaø chuù giaûi. Vieän Nghieân 4. cöùu Haùn Noâm, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2000.
135 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Ñaïi Vieät quoác thö, baûn dòch Hoaøng Vaên Hoøe. Trung taâm Hoïc lieäu, Boä Giaùo duïc, Saøi Goøn, 1973. 5. Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí. Leâ Quang Ñònh, baûn dòch Phan Ñaêng. Nxb Thuaän Hoùa & 6. Trung taâm Ngoân ngöõ Vaên hoùa Ñoâng-Taây, 2005. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. Baûn in Saøi Goøn 1959-1970, baûn in 7. Thuaän Hoùa, 1992. Caøn Long chinh phuû An Nam kyù. (Thanh - Nguïy Nguyeân), baûn dòch Hoaøng Xuaân Haõn. Taäp 8. san Söû ñòa soá 9-10, Saøi Goøn, 1968. Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc, quyeån 13, baûn dòch Nguyeãn Duy Chính, Taïp chí Nghieân cöùu vaø 9. Phaùt trieån, soá 1 (72), 2009. Baéc haønh tuøng kyù. Leâ Quyùnh, [Hoaøng Xuaân Haõn dòch]. Nxb Thuaän Hoùa, 1993. 10. Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí. Ngoâ Gia vaên phaùi, [Nguyeãn Ñöùc Vaân, Kieàu Thu Hoaïch dòch]. Nxb 11. Vaên hoïc, Haø Noäi, 2006. Hoa Baèng. Quang Trung anh huøng daân toäc 1788-1792, Hoa Tieân, Saøi Goøn, 1974. Taùi baûn töø 12. baûn in 1950, (Tri Taân xuaát baûn laàn ñaàu taïi Haø Noäi, 1944). Vaên Taân. Caùch maïng Taây Sôn. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2003. 13. Hoaøng Xuaân Haõn. La Sôn Phu Töû, in trong Taùc phaåm ñöôïc taëng Giaûi thöôûng Hoà Chí Minh, 14. Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2003. Taï Chí Ñaïi Tröôøng. Lòch söû noäi chieán ôû Vieät Nam töø 1771 ñeán 1802. Vaên söû hoïc xuaát baûn, Saøi 15. Goøn, 1973. Moät soá traän quyeát chieán chieán löôïc trong lòch söû daân toäc (Nhieàu taùc giaû), Nxb Quaân ñoäi Nhaân 16. daân, Haø Noäi, 1976. Lòch söû Vieät Nam, taäp IV. Vieän Söû hoïc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2007. 17. Töø ñieån baùch khoa quaân söï Vieät Nam. Boä Quoác phoøng, Nxb Quaân ñoäi Nhaân daân, Haø Noäi, 2004. 18. Teân laøng xaõ Vieät Nam ñaàu theá kyû 19. [Döông Thò The, Phaïm Thò Thoa dòch töø Caùc toång traán 19. xaõ danh bò laõm]. Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1981. TOÙM TAÉT Thanh thöïc luïc laø boä söû bieân nieân cuûa trieàu ñaïi nhaø Thanh, Trung Quoác, ñöôïc toå chöùc bieân soaïn chi tieát vaø coâng phu, bao goàm 13 boä, 4.433 quyeån, keùo daøi suoát 12 trieàu vua trong gaàn 300 naêm. Boä söû tröôøng bieân ñoà soä naøy khoâng chæ ghi cheùp lòch söû Trung Quoác döôùi thôøi nhaø Thanh maø coøn chöùa ñöïng raát nhieàu söû lieäu lieân quan ñeán lòch söû caùc quoác gia laân bang ôû Ñoâng AÙ vaø Ñoâng Nam AÙ. Vì theá, ngay töø ñaàu theá kyû XX, ngöôøi Nhaät ñaõ ñi tieân phong trong vieäc thu thaäp vaên baûn, dòch thuaät vaø khaûo cöùu veà Thanh thöïc luïc. Rieâng ñoái vôùi Vieät Nam, chæ tröø nhöõng naêm ñaàu tieân, coøn laïi haàu nhö suoát thôøi gian toàn taïi cuûa nhaø Thanh, vieäc quan heä vôùi Vieät Nam ñöôïc bieân cheùp ñeàu ñaën trong Thanh thöïc luïc. Tuy vaäy, nguoàn söû lieäu phong phuù naøy laïi ít ñöôïc hoïc giôùi Vieät Nam quan taâm. Maõi ñeán thôøi gian gaàn ñaây, vieäc khai thaùc caùc nguoàn söû lieäu Trung Quoác, trong ñoù coù Thanh thöïc luïc môùi ñöôïc moät soá nhaø nghieân cöùu Vieät Nam thu thaäp, dòch thuaät ñeå phuïc vuï cho vieäc nghieân cöùu lòch söû nöôùc nhaø. ABSTRACT AN OVERVIEW OF QING SHI-LU (ANNALS OF THE QING DYNASTY) AND THE BOOK QING SHI-LU: QING-TAÂY SÔN RELATIONS (LATE 19TH- EARLY 20TH CENTURY) Qing Shi-lu (Annals of the Qing dynasty) was meticulously compiled in 13 books, 4,433 volumes, talking about the history of the Qing dynasty in China during the reigns of 12 Emperors in nearly 300 years. That huge chronicle book is not only concerned with Chinese history under the Qing dynasty but also historical events relating to the history of neighboring countries in East Asia and Southeast Asia. Thus, in early 20th century, the Japanese pioneered collecting, translating and studying Qing Shi-lu. With regard to Vietnam, the relation between the two countries were noted regularly in Qing Shi-lu during the time of Qing dynasty’s reigning except the early years. However, Vietnamese scholars were not interested much in its historical sources. Until recently some Vietnamese researchers have collected and translated Chinese history books, among them is Qing Shi-lu, to satisfy research of the history of Vietnam.