Báo cáo nghiên cứu khoa học " KHÂM ĐỊNH AN NAM KỶ LƯỢC Quyển XIII "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:17

Thêm vào BST

Báo xấu

60
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Một khó khăn cho những người nghiên cứu sử nước ta về thời kỳ cuối thế kỷ XVIII là chúng ta có rất ít tài liệu đầu tay (primary sources). Trong khoảng 2 thập niên [1780 -1800], từ bắc chí nam hiện diện liên tiếp nhiều chính quyền tranh nhau làm chủ đất nước. Khi vua Gia Long thống nhất đất nước (1802), triều đình tìm đủ mọi cách để quy về một mối, từ hành chánh đến nhân tâm nên tất cả những gì khác với chính thống đều khó có thể tồn tại. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " KHÂM ĐỊNH AN NAM KỶ LƯỢC Quyển XIII "

102 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 TÖ LIEÄU KHAÂM ÑÒNH AN NAM KYÛ LÖÔÏC Quyeån XIII Nguyễn Duy Chính* Lôøi ngöôøi dòch Moät khoù khaên cho nhöõng ngöôøi nghieân cöùu söû nöôùc ta veà thôøi kyø cuoái theá kyû XVIII laø chuùng ta coù raát ít taøi lieäu ñaàu tay (primary sources). Trong khoaûng 2 thaäp nieân [1780 -1800], töø baéc chí nam hieän dieän lieân tieáp nhieàu chính quyeàn tranh nhau laøm chuû ñaát nöôùc. Khi vua Gia Long thoáng nhaát ñaát nöôùc (1802), trieàu ñình tìm ñuû moïi caùch ñeå quy veà moät moái, töø haønh chaùnh ñeán nhaân taâm neân taát caû nhöõng gì khaùc vôùi chính thoáng ñeàu khoù coù theå toàn taïi. Trong khoaûng moät theá kyû cai trò, tuy Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn coù thöïc hieän ñöôïc nhieàu boä saùch khaù ñoà soä nhöng phaàn lôùn chæ taäp trung vaøo “baûn trieàu”, caùc doøng hoï khaùc töông ñoái giaûn löôïc. Rieâng trieàu ñaïi Taây Sôn - voán laø ñaïi thuø cuûa chuùa Nguyeãn - thì haàu nhö hoaøn toaøn bò xoùa soå. Chính vì theá, chæ vaøi möôi naêm sau nhieàu ñôït truy queùt, khi phaûi vieát veà thôøi kyø anh em Nguyeãn Nhaïc laøm chuû ñaát nöôùc, taøi lieäu veà hoï gaàn nhö khoâng coøn gì caû. Caùc chi tieát vieát veà Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Quang Toaûn ghi trong Lieät truyeän [phaàn tieám thieát] hay Cöông muïc neáu xeùt kyõ thì nhieàu ñieàu khoâng ñaùng tin caäy, pha troän giöõa huyeàn thoaïi vaø thöïc teá, haàu heát khoâng theå kieåm chöùng, cuõng khoâng bieát nguoàn nguyeân thuûy töø ñaâu. Khoâng ít söï kieän döôøng nhö cheùp laïi töø tieåu thuyeát, cuøng moät söï vieäc moãi nôi cheùp moät khaùc maâu thuaãn vôùi nhau. Ngay caû teân cha meï vaø teân tuïc cuûa anh em Taây Sôn ñaùng leõ phaûi kî huùy nhöng vaãn khoâng thaáy kieâng trong caùc vaên lieäu khi hoï ñang caàm quyeàn, khieán chuùng ta phaûi ñaët caâu hoûi khoâng bieát coù ñuùng nhö theá hay khoâng? Thaønh thöû ñeán nay tuy söû saùch vaø tieåu thuyeát vieát veà thôøi kyø naøy raát nhieàu nhöng laïi khoâng khaùc gì moät thôøi kyø khuyeát söû. Caùc nhaø nghieân cöùu cuõng thöôøng choïn loïc nhöõng chi tieát hôïp vôùi yù mình neân nhieàu khi boû qua yù nghóa toaøn cuïc cuûa nguoàn nguyeân thuûy. Nhöõng coâng trình ñaøo saâu vaøo nhöõng vaán naïn caên cöù vaøo moät vaøi chi tieát mô hoà maø chính taøi lieäu goác cuõng khoâng chaéc chaén [beänh lyù vaø caùi cheát cuûa Nguyeãn Hueä, moä vua Quang Trung...] neân thöôøng caøng luùc caøng xa söï thaät vaø ít khi ñöa ra ñöôïc moät ñaùp aùn thoûa ñaùng. Maõi ñeán gaàn ñaây, nhôø giao thoâng thuaän tieän neân vieäc tìm kieám taøi lieäu ñöôïc deã daøng hôn, caùc söû gia coù cô hoäi tham khaûo moät soá taøi lieäu töø phía Taây phöông [vaên khoá Hoäi Truyeàn giaùo, caùc nhaø du haønh ngöôøi Anh...] caùc nöôùc laân caän [Xieâm La, Chaân Laïp, Mieán Ñieän...] vaø nhaát laø Trung Hoa [Ñaïi Thanh thöïc luïc, Thaùnh vuõ kyù, Quaân doanh kyû löôïc...] neân coù theâm nhieàu chi tieát quan troïng. Nhö ñaõ giôùi thieäu trong moät soá bieân khaûo khaùc,(*) Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc laø taøi lieäu ñaày ñuû nhaát cuûa nhaø Thanh ghi laïi nguyeân uûy, dieãn tieán cuûa cuoäc xung ñoät vaø thoâng hieáu cuûa hai quoác gia Trung - Vieät töø giöõa naêm Maäu Thaân [1788] ñeán ñaàu naêm Taân Hôïi [1791]. Baûn in chuùng toâi söû duïng coù ñeà Coá Cung traân baûn tuøng san (故宮珍本叢刊) laø baûn hieám quyù ñeå trong thö vieän cuûa vua Gia Khaùnh (1796-1820), ñoùng daáu Ngöï thö phoøng baûo California, Hoa Kyø. ∗ Xem: Nguyeãn Duy Chính, “Ñi tìm moät maûnh khuyeát söû qua boä saùch Khaâm ñònh An Nam kyû (∗) löôïc”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, caùc soá 5-6 (58-59). 2006, 1 (60) vaø 2 (61). 2007. BBT.
103 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 (御書房寶), ñöôïc in laïi theo loái chuïp baûn do Coá Cung Baùc Vaät Vieän bieân tuyeån vaø nhaø xuaát baûn Haûi Nam aán haønh laàn thöù nhaát vaøo thaùng 6 naêm 2000. Boä saùch naøy bao goàm 30 quyeån vaø moät quyeån thuû toång coäng 31 quyeån, taát caû goàm 856 tôø in theo loái moäc baûn, trung bình moãi quyeån khoaûng 30 tôø, moãi tôø goàm hai trang gaäp ñoâi, moãi trang goàm 7 haøng chöõ, moãi haøng neáu ñaày ñuû coù theå ñeán 20 chöõ nhöng haàu heát chæ coù 18 chöõ, hai khoaûng ñaàu ñeå ñaøi nhöõng chöõ thuoäc veà trôøi, veà vua laø caùch thöùc kính troïng ñôøi xöa. Moãi tôø coù ñoùng khung ñoâi (töù chu song bieân - 四周雙邊) laø caùch thöùc thoâng duïng ñôøi Thanh, coøn moãi haøng coù vaïch phaân chia (haøng caùch - 行格). Moãi trang nhö vaäy khoaûng 100 chöõ, moãi tôø khoaûng 200 chöõ, toång coäng taát caû 30 quyeån goàm 828 tôø, tính ra khoaûng treân döôùi 160.000 chöõ. Ñeå cung caáp theâm cho vieäc nghieân cöùu veà Vieät - Thanh chieán dòch, chuùng toâi ñoùng goùp baûn dòch quyeån XIII trong soá 30 quyeån cuûa boä Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc ñôøi Caøn Long, laø taøi lieäu maø nhieàu hoïc giaû ñaõ ao öôùc ñöôïc ñoïc nhöng chöa coù cô hoäi. Quyeån XIII bao goàm nhöõng vaên thö qua laïi cuûa caùc quan ñòa phöông baùo caùo leân Thanh ñình veà traän ñaùnh ñaàu naêm Kyû Daäu (1789). Tuy ñôn thuaàn chæ laø dieãn bieán töø phía Trung Hoa, trong ñoù khoâng ít söï kieän bò nhìn moät caùch chuû quan theo quan ñieåm cuûa hoï, chuùng ta cuõng coù theå nhìn laïi nhöõng traän ñaùnh töông ñoái chính xaùc. Tröôùc ñaây, khi söû duïng taøi lieäu cuûa phía Vieät Nam hay moät soá chi tieát töø caùc giaùo só Taây phöông, chuùng ta chæ coù theå mieâu taû dieãn tieán theo söï töôøng thuaät cuûa ngöôøi töø beân ngoaøi neân hoaøn toaøn thieáu ñi nhöõng ñoäng löïc töø beân trong. Nhieàu bieán chuyeån ñaõ ñöôïc tuøy tieän giaûi thích theo moät suy nghó maø ngöôøi keå chuyeän tin raèng ñuùng, thöôøng laø chuû quan. Khoâng hieám nhöõng chi tieát ñöôïc theâm vaøo cho thích hôïp vôùi keát luaän ñeå roài toång quaùt hoùa ñeán möùc trôû thaønh phoùng ñaïi trong muïc tieâu tuyeân truyeàn nhö moät vuõ khí vaên hoùa. Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc laø taøi lieäu goác goàm nhöõng vaên thö trao ñoåi cuûa Thanh ñình vôùi quan laïi ñòa phöông giuùp chuùng ta soi saùng theâm moät soá söï kieän tröôùc ñaây chöa roõ reät. Quyeån XIII bao goàm 28 tôø trong ñoù coù cheùp 3 taáu thö cuûa Toân Só Nghò, 3 taáu thö cuûa Toân Vónh Thanh, 1 taáu thö cuûa Phuù Cöông, 1 taáu thö cuûa OÂ Ñaïi Kinh vaø 6 ñaïo saéc duï cuûa trieàu ñình nhaø Thanh. Moät soá saéc duï khaùc ôû nhöõng quyeån keá tieáp cuõng thænh thoaûng nhaéc ñeán moät soá chi tieát lieân quan ñeán traän ñaùnh taïi Thaêng Long nhöng chæ ñeå boå tuùc. Nhöõng bieán chuyeån chính yeáu trong traän ñaùnh naøy ñeàu coù ghi trong quyeån XIII. Bìa 1 vaø bìa 4 boä Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc do Coá Cung Baùc Vaät Vieän bieân tuyeån, Nhaø xuaát baûn Haûi Nam aán haønh naêm 2000.
104 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Saéc thö naøy laø lôøi taâu cuûa Phuùc Khang An vaø chaâu pheâ cuûa vua Caøn Long khi Phuùc Khang An nhaän nhieäm vuï thay Toân Só Nghò. KHAÂM ÑÒNH AN NAM KYÛ LÖÔÏC 欽定安南紀略 Quyeån XIII Ghi chuù cuûa ngöôøi dòch: Nhaät kyø ghi treân ñaàu caùc tôø taáu trieäp cuûa quan laïi ñòa phöông laø ngaøy trieàu ñình nhaän ñöôïc vaø ghi vaøo soå coâng vaên, khoâng phaûi laø ngaøy vieát hay göûi vaên thö naøy. Tuøy theo tình hình vaø caùch thöùc chuyeån ñaït, coâng vaên coù theå ñeán tay ngöôøi nhaän töø 10 ñeán 20 ngaøy sau khi göûi ñi. Ngaøy thaùng ghi trong taøi lieäu naøy dó nhieân laø ngaøy aâm lòch. Nhöõng chöõ trong ngoaëc vuoâng do chuùng toâi töï yù theâm vaøo cho roõ nghóa. Taáu thö cuûa Toân Só Nghò ngaøy 25 thaùng Gieâng (Nhaâm Ngoï)(1) [naêm Kyû Daäu] Bí maät tra xeùt caùc nôi trong kinh thaønh nhaø Leâ, caùc nôi ñeàu ñaõ thu phuïc ñöôïc caû. Nguyeân moät daûi phía nam, tieáp giaùp vôùi bieân giôùi cuûa giaëc [töùc quaân Taây Sôn], coù vaøi con soâng ngaên caùch. Sau khi ñaõ thu phuïc xong, ra leänh cho quoác vöông nöôùc naøy [töùc An Nam] laø Leâ Duy Kyø phaùi nhöõng vieân chöùc ñaéc löïc daãn thoå binh [töùc quaân cuûa vua Leâ] ñeán nhöõng nôi ñoù phoøng thuû. Vaøo giôø Maõo [khoaûng 6 - 8 giôø saùng] ngaøy moàng 2 thaùng Gieâng naêm nay, cöù nhö quoác vöông [chæ Leâ Duy Kyø töùc vua Chieâu Thoáng] baùo cho thaàn [Toân Só Nghò töï xöng] hay, theo lôøi baåm cuûa caùc di quan ñang phoøng thuû thì coù quaân ñòch vöôït soâng ñeán ñaùnh, [hoï] khoâng choáng laïi ñöôïc neân ñaønh phaûi ruùt veà. [Nhöõng quan laïi nhaø Leâ] laïi loan truyeàn raèng Nguyeãn Hueä phao tin chính vì meï con Leâ Duy Kyø ñaõ qua toá caùo vôùi thieân trieàu [töùc trieàu ñình nhaø Thanh], khieán cho ñaïi binh [keùo sang] gieát haïi maáy ngaøn binh só Quaûng Nam, Phuù Xuaân, neân phaûi baùo thuø naøy, baét cho baèng ñöôïc meï con Leâ Duy Kyø ñeå thoûa moái haän. Leâ Duy Kyø khaån caàu thaàn, chæ mong daãn ñöôïc meï chaïy sang noäi ñòa [töùc ñaát Trung Hoa], caàu xin ñaïi hoaøng ñeá [chæ vua Caøn Long] ban cho baùt côm
105 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 aên, coát sao ñöôïc toaøn tính maïng, nhaát thieát chaúng mong gì laøm An Nam quoác vöông. Thaàn môùi giaûng cho y nghe ñaïi nghóa, laïi theâm traùch maéng [moät hoài]. Leâ Duy Kyø nuoát leä ra veà. Thaàn luùc ñoù môùi cho boïn Höùa Theá Hanh caùc töôùng bieát chuyeän. Xem tình hình naøy thì Nguyeãn Hueä ñaõ ñeán giöõa ñöôøng, chaúng maáy choác seõ laáy laïi ñaát An Nam, gieát haïi meï con Leâ Duy Kyø. Boïn chuùng ta tröôùc ñaây sôû dó khoâng ñem quaân taán coâng, hoaøn toaøn chæ vì ñöôøng saù xa xoâi, löông thaûo khoù nhoïc, khoâng theå thöïc hieän ñöôïc. Ñeán nay Nguyeãn Hueä laïi toan chieám cöù An Nam, aét laø phaûi ñích thaân ñem quaân ra, coát sao baét ta [chæ Toân Só Nghò] cho baèng ñöôïc. Cuõng bôûi vì ta tröôùc ñaây phuïng chæ trieät binh nhöng laïi khoâng laøm. [Ñoaïn naøy laø lôøi Toân Só Nghò baøn vôùi chö töôùng]. Moïi ngöôøi ñoàng thanh tình nguyeän ra söùc gieát giaëc, nhaát ñònh khoâng chòu luøi böôùc. Sau ñoù [thaàn] ra leänh cho toång binh Tröông Trieàu Long, tuyeån ra ba nghìn quaân tinh nhueä, cuøng moät soá töôùng duõng maõnh coù khaû naêng ngaøy moàng hai thaùng Gieâng tieán leân. Laïi sai Höùa Theá Hanh ñem moät nghìn naêm traêm quaân coøn baûn thaân thaàn daãn moät nghìn hai traêm quaân caû thaûy laø naêm nghìn baûy traêm quaân tröôùc sau tieáp öùng. Ngaøy moàng ba khi Tröông Trieàu Long ñang tieán quaân thì gaëp ñòch, lieàn xoâng leân ra söùc cheùm gieát, ñaåy lui ñöôïc giaëc. Ñeán ñeâm hoâm ñoù [quaân Taây Sôn] laïi tieán ñeán. Hoâm moàng boán, suoát moät ngaøy moät ñeâm, [quaân ñòch] ñeán ñoâng nhö baày ong, beân ta caøng ra söùc chieán ñaáu, khoâng ai laø khoâng moät choáng möôøi. Gieát [ñòch] khoâng bieát bao nhieâu maø keå. Ñeán canh naêm hoâm moàng naêm, ñòch quay laïi nhöng bò ñaùnh baïi. Veà phaàn Leâ Duy Kyø, khi nghe tin Nguyeãn Hueä ñích thaân ñem quaân tôùi thì khoâng coøn loøng daï naøo nöõa, laäp töùc tay beá con nhoû, daãn meï vöôït qua soâng Phuù Löông khoâng kòp daét vôï theo khieán traêm hoï [troâng thaáy tình caûnh ñoù] hoaûng loaïn boû chaïy. Vieäc baùo ñeán quaân doanh, Nguyeãn Hueä cuõng bieát tin neân tình theá caøng theâm caêng thaúng. Thaàn thöông nghò vôùi boïn Höùa Theá Hanh laø tình hình naøy ñaïi binh khoâng theå ñöùng yeân, chæ ñaønh daën doø töôùng só quyeát taâm moät phen töû chieán ñeå baùo ñaùp ôn vua. Boïn Höùa Theá Hanh nhaát loaït hoø heùt xoâng ra tröôùc traän. Suùng oáng ñi tröôùc, theo sau laø ñoaûn binh. Xaùc ñòch chaát thaønh taàng, naøo phaûi chæ vaøi nghìn thoâi ñaâu. Quaân ta ai ai cuõng ñaày maùu ra söùc chieán ñaáu ñeå vöôït truøng vi. Naøo hay caøng gieát [ñòch] caøng ñoâng, vaây ñaïi binh caû boán beà. Thaàn cuøng vôùi ñeà traán [ñeà ñoác, toång binh] daãn caùc töôùng xoâng thaúng vaøo tröôùc ñòch quaân. Höùa Theá Hanh nghó raèng thaàn laø ñaïi thaàn toång ñoác, khoâng theå so vôùi caùc traán töôùng ñöôïc, neáu coù ñieàu gì sô saåy thì quan heä ñeán quoác theå, heát söùc ngaên trôû. Sau ñoù sai phoù töôùng Khaùnh Thaønh hoä toáng. Laïi ra leänh cho thieân toång Tieát Trung caàm cöông ngöïa cuûa thaàn goø laïi. Thaàn vung roi vöøa ñaùnh vöøa quaùt maéng, ra leänh cho y buoâng ra, Tieát Trung nhaát quyeát khoâng boû. Thaàn nghó laïi lôøi cuûa Höùa Theá Hanh, quaû quan heä ñeán ñaïi theå, neân daãn boïn Khaùnh Thaønh, theo phía sau ñieän maø ra. Cuõng nghó caùc töôùng ñeà traán
106 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 coøn ñeán hôn naêm nghìn quaân, xem ra khoâng phaûi laø ít. Ngoaøi ra doïc theo bôø soâng ôû ngoaøi Leâ thaønh [thaønh Thaêng Long] cuõng coøn hôn ba nghìn quaân ñoùng theo hai beân soâng, ñeå ñôïi ñaïi quaân keùo veà, moät khi thaàn ra ñeán bôø soâng, luùc ñoù seõ chia ba nghìn quaân naøy cho boïn toång binh Thöôïng Duy Thaêng, phoù töôùng Hình Ñoân Haønh, tham töôùng Vöông Tuyeân... cuøng vôùi thoå Ñieàn Chaâu Saàm Nghi Ñoáng, ñi theo ñöôøng khaùc keùo vaøo tieáp öùng. Thaàn cuøng vôùi Khaùnh Thaønh ñeán ñöôïc caàu phao, ñem hôn ba traêm quaân ñoùng ôû bôø phía nam, baûo veä phuø kieàu. Boïn giaëc cuõng ñaõ ñeán ñöôïc bôø soâng, hai beân duøng suùng baén nhau, trong moät thoaùng beân ñòch ñaõ taäp trung ba boán nghìn teân, trong khi quaân ta chæ coù hôn ba traêm ngöôøi, ít ngöôøi khoâng theå choáng laïi soá ñoâng. Vöøa khi ñoù toång binh Lyù Hoùa Long daãn hôn hai traêm quaân chaïy ñeán, thaàn laäp töùc ra leänh cho y qua soâng traán giöõ bôø phía baéc, ñeå tieän cho thaàn ñöa binh töø bôø phía nam vöôït qua trong khi quaân phía baéc baén vöôït soâng yeåm trôï. Ngôø ñaâu Lyù Hoùa Long cöôõi ngöïa chaïy ñeán giöõa caàu, traät chaân ngaõ xuoáng soâng. Ñaùm quaân ñi theo thaáy toång binh cheát ñuoái, ai naáy hoaûng loaïn. Thaàn khoâng bieát laøm sao voäi sai phoù töôùng Khaùnh Thaønh baén chaën ñaèng sau ñeå cho thaàn ñem binh töø töø theo caàu phao ruùt veà phía baéc. Boïn giaëc thöøa theá ñuoåi theo qua soâng, ñeàu bò quaân ta baén rôi xuoáng nöôùc, boïn coøn laïi sôï khoâng daùm ñuoåi theo nöõa. Thaàn chieám giöõ ñöôïc cöûa soâng phía baéc roài, ñaêm ñaêm troâng ñôïi caùc ñeà traán keùo binh trôû veà, tuy bôø beân kia vaãn coù taëc phæ nhöng quaân ta hieän nay coù ñeán hôn taùm ngaøn ngöôøi, boïn giaëc kia laøm sao choáng noåi, [caùc ñeà traán] aét sang soâng cuõng deã. Theá nhöng ñôïi caû moät ngaøy, khoâng nghe tin töùc gì caû. Coøn boïn giaëc ôû beân kia soâng, raát ñoâng duøng thuyeàn nhoû qua soâng nöôøm nöôïp, leân bôø khaép nôi chaën ñöôøng phía sau cuûa boïn thaàn. Soá binh thaàn ñem theo chæ coù vaøi traêm ngöôøi, theá khoâng theå naøo choáng ñòch caû tröôùc laãn sau, chæ coøn nöôùc cuøng boïn Khaùnh Thaønh ba ngöôøi chaïy veà soâng Thò Caàu. Thuyeàn giaëc coù ñeán moät hai traêm chieác ñaäu ôû caùch chöøng nöûa daëm, töø xa duøng ñaïi phaùo baén tôùi, thaáy binh só cuûa ta vaãn chænh teà, khoâng daùm leân bôø ñuoåi theo. Thaàn ñôïi theâm hai ngaøy nöõa nhöng vaãn khoâng nghe theâm tin töùc gì cuûa ñeà traán vaø caùc töôùng, duø ôû Leâ thaønh hay theo ñöôøng Thaùi Nguyeân, chaâu Quy Thuaän caùc aûi trôû veà. Moät khi coù tin töùc xaùc thöïc, thaàn laäp töùc taâu leân ngay. Coøn nhö hôn ba nghìn quan quaân Ñieàn tænh [töùc caùnh quaân Vaân Nam, Quyù Chaâu] ñang ñoùng ôû Baïch Haø, tröôùc ñaây coù nhaän ñöôïc leänh tieán leân nhöng xeùt ra soá quaân giaëc ñoâng quaù, Ñieàn binh chæ coù hôn ba nghìn, thöïc söï khoâng theå naøo ñöông cöï noåi. Nay quaân Vieät [töùc caùnh quaân Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây] ñaõ bò chia caét thaønh nhieàu ñoaïn, neáu nhö quan binh Ñieàn tænh cuõng toån thaát, thì thaät khoâng ra theá naøo. Ñeán chieàu ngaøy moàng naêm, thaàn ra leänh cho laàn löôït trieät hoài veà Tuyeân Quang, bieân giôùi [Trung Hoa - An Nam] ñôïi tin khaùc. Coøn nhö Leâ Duy Kyø thaät laø voâ naêng, [coù maát thì cuõng] khoâng coù gì ñaùng tieác. Coù ñieàu [y] ñaõ ñöôïc höôûng aân hueä cuûa hoaøng thöôïng, khoâng neân ñeå cho Nguyeãn Hueä baét cho thoûa daï. [Vì theá] thaàn ñaõ sai ngöôøi ñeán caùc vuøng Laïng
107 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Sôn, Nam Quan, tìm hoûi xem meï con Leâ Duy Kyø hieän nhö theá naøo, taïm thôøi ñöa veà [Trung Hoa] cho khoûi cheát. Thaàn chòu ôn naëng cuûa hoaøng thöôïng, uûy thaùc vieäc lôùn, nhöng khoâng sôùm laøm cho xong. Laàn naøy cuõng vì quaân giaëc ñoâng gaáp maáy laàn beân mình, khieán cho caùc töôùng ñeà traán bò vaây, chöa thoaùt ra ñöôïc. Laïi nhaân soá quaân thaàn ñang cai quaûn, chæ coù vaøi traêm ngöôøi, vöôït ra khoûi truøng vi roài, khí theá khoù khôi daäy ñöôïc, neân khoâng coù theå quay laïi cöùu vieän. Chæ ngaång xin hoaøng thöôïng caùch chöùc vaø trò toäi thaàn thaät naëng ñeå chöùng toû phaùp ñoä vaø raên ñe nhöõng keû sai soùt. Coøn nhö ñeà traán neáu chaúng may bò gieát haïi roài, thaàn theà chaúng cuøng boïn giaëc kia cuøng soáng. Vaäy xin hoaøng thöôïng tuyeån ñaïi thaàn coù uy cao voïng troïng, ñem quaân chinh thaûo. Thaàn nguyeän lo vieäc chuaån bò löông thaûo, khí giôùi ñem ñeán quaân tieàn, ñaùi coâng hieäu löïc ñeå chuoäc loãi tröôùc. Hieän nay theá giaëc ñang leân, quan aûi caàn phaûi thaän troïng phoøng bò nghieâm nhaët, thaàn seõ qua laïi Laïng Sôn, Nam Quan, xem xeùt lo lieäu ñeå doø xem tin töùc caùc ñeà traán roài seõ taâu leân sau. Hoâm tröôùc thaàn ôû bôø phía baéc soâng Phuù Löông [töùc soâng Nhó Haø], thaáy theá giaëc ôû bôø beân kia quaù duõng maõnh, maø caùc töôùng ñeà traán, chöa thaáy veà ñeán bôø soâng, hay laø ñaõ thaát baïi roài neân khoâng trieät hoài ñöôïc. Vì theá môùi töï tay vieát moät maûnh giaáy, sai di nhaân [töùc ngöôøi Vieät] ñem ñeán beân soâng giao laïi cho ñaàu muïc cuûa giaëc nhö sau: Laàn naøy baûn boä ñöôøng phuïng meänh ñaïi hoaøng ñeá, thoáng laõnh binh só xuaát quan, nguyeân chæ coù yù khoâi phuïc kinh ñoâ, ñeå phong vöông cho Leâ Duy Kyø. Hieän nay Leâ Duy Kyø ñaõ sôï giaëc maø troán maát roài. Ngöôøi ñoù uûy mò khoâng coù chí khí, khoâng theå tieáp tuïc giuùp ñôõ nöõa, neân ñaõ trieät binh trôû veà quan aûi. Neáu nhö Nguyeãn Hueä daùm gieát moät quan binh naøo chöa kòp xuaát quan, thöû nghó thieân trieàu coù ñeå cho ngöôi phaïm toäi laàn nöõa maø boû qua hay khoâng? Ñaïi hoaøng ñeá seõ phaùi ñaïi thaàn, thoáng laõnh vaøi chuïc vaïn quan binh, boán ñöôøng tieán binh tieãu tröø, khoâng dieät ñöôïc ngöôi thì khoâng thoâi. Coøn nhö ngöôi Nguyeãn Hueä ñem quan binh ñöa trôû ra, roài töï traàn tình hoái toäi caùc duyeân côù, aáy laø bieát leõ thuaän nghòch, may ra xin ñöôïc khoan dung. Hoïa hay phuùc cuõng laø do ngöôi töï choïn laáy. Vieäc ñang luùc caáp baùch, ta chæ coù maáy lôøi thoâi. Nay xin cuõng taâu leân. Cuøng ngaøy, Toân Vónh Thanh taâu leân: Ngaøy moàng baûy thaùng Gieâng (naêm Kyû Daäu) [1 thaùng 2 naêm 1789], thaàn ñeán Ninh Minh ñeå truø bieän vieäc trieät binh, ñi tôùi Baèng Töôøng, treân ñöôøng boãng gaëp Toáng Vaên Hình töø quaân doanh [chaïy veà] baåm raèng: Ngaøy moàng hai thaùng Gieâng, quan toång ñoác [töùc Toân Só Nghò] phaùi toång binh Tröông Trieàu Long, ñem binh choáng vôùi quaân giaëc, ñeán ngaøy moàng ba thì chaïm ñòch, gieát ñöôïc vaøi nghìn ngöôøi, baét ñöôïc chín teân, boïn coøn laïi chaïy troán. Ngaøy moàng boán, boïn giaëc laïi quay trôû laïi ñaùnh nöõa, quan binh duøng suùng baén, gieát ñöôïc raát nhieàu. Theá nhöng giaëc caøng luùc caøng ñoâng, ñeán chieàu toái thì vaây chaët caû boán beà. Quan binh heát söùc choáng giöõ, quaân giaëc laïi phaûi ruùt lui.
108 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Khi aáy nghe tin quoác vöông Leâ Duy Kyø cuøng meï ñaõ vöôït soâng Phuù Löông chaïy troán, daân tình hoaûng loaïn, quaân giaëc thua roài lieàn quay laïi, moãi luùc moät ñoâng, chieám ñöôïc beán soâng Phuù Löông. Toång binh Lyù Hoùa Long rôi xuoáng soâng cheát ñuoái. Nhöõng quan binh chieán ñaáu, ñeàu chöa trieät hoài ñöôïc. Thaàn nghe nhö vaäy thöïc heát söùc kinh haõi, laï luøng, voäi vaøng phoùng ngöïa chaïy veà traán Nam Quan, ñoác suaát binh lính, höông duõng, nghieâm maät tuaàn phoøng ngoõ haàu tieáp öùng binh lính chaïy veà. Tra xeùt thaáy doïc theo bieân giôùi coù ba cöûa quan vaø haøng traêm aûi, ñöôøng daøi daèng daëc, choã naøo cuõng tieáp giaùp vôùi di ñòa, vaäy maø binh lính phoøng thuû chæ coù hai nghìn baûy traêm ngöôøi, quaû laø ít oûi. Theá nhöng gaàn chung quanh khoâng coù caùch naøo ñieàu ñoäng theâm quaân ñöôïc, neân thaàn voäi thöông nghò vôùi toång binh Taû Giang traán laø Löu Caûnh Xöông, caùc doanh Quyø Ñaïo Long [Long Chaâu] Baèng [Baèng Töôøng] ôû Nam Ninh, ñieàu ñoäng ra hôn moät nghìn binh só, toång coäng taát caû ba nghìn ngöôøi ñeå phaân phoái ra caùc nôi phoøng veä. Boïn thaàn [laøm ra veû] traán tónh, qua laïi tuaàn söôùc, khoâng daùm saåy maûy may. Cuøng ngaøy, Toân Vónh Thanh laïi taâu leân: Ngaøy moàng baûy thaùng Gieâng, luùc giôø Thaân [khoaûng 3-5 giôø chieàu], ñoàng tri Minh Giang, uûy vieân traán Nam Quan laø Phan Chung Lieâm khai raèng: Beân ngoaøi cöûa quan coù An Nam quoác vöông Leâ Duy Kyø goõ cöûa xin ñöôïc thaâu naïp. Thaàn lieàn ra leänh cho môû cöûa quan ñeå tieáp kieán. Cöù nhö lôøi dòch cuûa thoâng söï [thoâng ngoân], Leâ Duy Kyø ñöôïc höôûng thieân aân, laáy laïi nöôùc, ñöôïc keá thöøa ngoâi vua vaø phong hieäu, thaät chaúng khaùc gì taùi taïo. Theá nhöng Nguyeãn Hueä oâm haän raát saâu, aét laø seõ gieát ñeå baùo thuø, tuy quan binh hieän ñang heát söùc tieãu tröø, [boïn chuùng] chöa theå tieán vaøo kinh thaønh ñöôïc nhöng trong buïng heát söùc sôï haõi, neân ñaõ daét meï, vôï con chaïy tröôùc. [Ngôø ñaâu] treân ñöôøng boân taåu, laïi laïc maát meï vaø vôï, nay xin ñöôïc thu nhaäp vaøo quan aûi. Thaàn nghó quoác vöông kia tuy nhuùt nhaùt baát taøi, khoâng coù theå töï daáy leân ñöôïc, nhöng ñaõ ñöôïc höôûng thaùnh aân saùch phong taäp töôùc, nay chaïy tôùi ñaây caàu xin naên næ, khoâng tieän cöï tuyeät [khoâng cho vaøo], cho neân ñeå cho y cuøng hôn hai möôi ngöôøi tuøy toøng vaøo trong quan aûi, taïm thôøi ñöa ñeán Nam Ninh an saùp. Laïi söùc cho quan laïi ñòa phöông chieáu theo soá bieåu cho meï vaø vôï [Leâ Duy Kyø] naêm tröôùc ñeå cung ñoán. Chu caáp cho ñuû. Xin taâu leân. Thöôïng duï quaân cô ñaïi thaàn truyeàn duï Toân Só Nghò, Phuù Cöông, Toân Vónh Thanh Tröôùc ñaây traãm ñaõ bieát Leâ Duy Kyø laø ngöôøi heøn yeáu khoâng naêng löïc, khoâng theå naøo daáy leân ñöôïc, xem chöøng trôøi ñaõ gheùt boû hoï Leâ roài, khoâng coøn hoä trôï nöõa. [Laïi theâm] daân tình An Nam, phaûn phuùc khoâng tin ñöôïc, neân ta ñaõ sôùm giaùng duï chæ, ra leänh cho Toân Só Nghò töùc toác trieät binh. Neáu nhö khi Toân Só Nghò nhaän ñöôïc chæ ñoù, tuaân leänh keùo binh veà ngay, thì luùc naøy quan binh ñaõ qua khoûi quan aûi roài. Ñeán nay Nguyeãn Hueä daùm quay laïi quaáy nhieãu, cuõng vì Toân Só Nghò mong moûi Nguyeãn Hueä hoái toäi xin ñaàu haøng, [ñöôïc vaäy] thöïc laø toát ñeïp. Laïi
109 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 thaáy thôøi gian ñaõ ñeán, nhaèm luùc saép ñeán muøa xuaân, xöù naøy [töùc mieàn Baéc nöôùc ta] nhieàu möa daàm chöôùng khí, daãu muoán chuaån bò ñeå cöû binh [chinh phaït] thì cuõng khoâng ñuùng luùc. Huoáng chi vieäc ñieàu ñoäng binh phu ôû Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây cuõng ñaõ ñình chæ roài, nay laïi luïc tuïc goïi ra, vieäc chaäm [vieäc ñieàu ñoäng daân phu] khoâng theå giuùp ñöôïc chuyeän gaáp [töùc cöû binh sang ñaùnh An Nam], chaúng khoûi daân chuùng nghe roài theâm kinh haõi. Cho neân [vieäc tröôùc maét] laø laøm theá naøo trieät hoài ñöôïc toaøn boä quaân só ñeå giöõõ theå thoáng cho quoác gia aáy laø quan troïng hôn caû. Toân Só Nghò laø ngöôøi thoáng laõnh toaøn boä quaân doanh duø gì chaêng nöõa cuõng khoâng theå maïo hieåm. Vieân toång ñoác ñoù vöôït voøng vaây ñeå thoaùt ra laø vieäc laøm raát ñuùng. Keá ñeán laø ñeà ñoác Höùa Theá Hanh laø moät vieân chöùc cao caáp, cuõng thaät quan troïng, hieän nay chöa nghe tin töùc gì, ta cuõng lo laéng laém. Hai ngöôøi caùc ngöôi [chæ hai toång ñoác Toân Só Nghò vaø Phuù Cöông] haõy neân gia taâm thaän troïng, suaát laõnh quan binh, mau mau tieán quan [trôû veà nöôùc]. Hieän nay cöù nhö Toân Só Nghò vaø Toân Vónh Thanh taâu leân thì Leâ Duy Kyø vaøo ngaøy moàng baûy thaùng Gieâng ñaõ vaøo trong [Traán Nam] quan roài, taïm ñöa vaøo Nam Ninh ôû roài. Tröôùc nay vieäc haønh quaân khoâng phaûi luùc naøo cuõng thuaän lôïi. Chaúng haïn nhö ñaùnh Taân Cöông ôû phía taây, hay vieäc ñaùnh löôõng Kim Xuyeân. Caû hai ñeàu coù nhöõng thaát baïi roài sau môùi thaønh coâng. Laàn naøy Toân Só Nghò ñem binh ñi tieãu tröø giaëc ôû An Nam, thaønh coâng quaù deã. Ñeán nay coù nhöõng khoù khaên, môùi hay khoâng phaûi Nguyeãn Hueä töï thu laáy dieät vong. Luùc naøy chæ caàn Toân Só Nghò, Höùa Theá Hanh ñöa ñöôïc ñaïi binh hoaøn toaøn trôû veà ñöôïc, khoâng toån haïi ñeán quoác theå laø ñuû. Töông lai coù laøm hay khoâng laøm, naém hay buoâng cuõng laø ôû ta, luùc ñoù tính toaùn roài haõy ñònh ñoaït. Coøn nhö Toân Só Nghò taâu xin caùch chöùc trò toäi thì vieäc naøy xaûy ra ngoaøi yù muoán, khoâng phaûi vì toång ñoác kia lieàu lónh laøm caøn, sao laïi ñöa ra caâu noùi nhö theá. Toång ñoác kia haõy traán tónh hôn nöõa ñeå maø troâng coi coâng vieäc trieät binh, ñöøng ñeå taâm mang yù loaïn. Ñoù laø chuyeän quan troïng hôn caû. Coøn Nguyeãn Hueä chaéc khoâng daùm ñuïng tôùi bieân caûnh cuûa thieân trieàu ñaâu. Theá nhöng moät daûi quan aûi, phaûi neân boá trí binh löïc ñeå phoâ tröông thanh theá haàu tieáp öùng laãn nhau [vôùi soá binh lính coøn ôû An Nam chöa chaïy veà ñöôïc]. Hieän taïi theo nhö Toân Vónh Thanh taâu leân thì ñaõ ñieàu binh hôn moät nghìn ñeán roài, hôïp vôùi soá binh phoøng giöõ töø tröôùc, toång coäng laø ba nghìn ngöôøi, coù theå theâm bôùt [töùc laø hôn hoaëc keùm con soá naøy]. Vaäy truyeàn leänh cho Toân Vónh Thanh, öôùc löôïng laïi moät laàn nöõa, neáu nhö laïi phaûi ñieàu ñoäng binh ñinh thì cuõng khoâng neân loan truyeàn roäng raõi, chæ neân ôû caùc doanh phuï caän, moät maët tuyeån moä ñoàng thôøi taâu leân cho ta bieát. Coøn nhö quan binh Vieät Taây [töùc tænh Quaûng Taây] voán ñaõ trieät hoài roài thì loä Vaân Nam chaéc cuõng do ñöôøng Tuyeân Quang, bieân giôùi [Trung Hoa - An Nam] mau mau ruùt veà. Quaân beân Ñieàn tænh [töùc Vaân Nam] töông ñoái ñoâng,
110 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 neáu nhö quaân cuûa Phuù Cöông, OÂ Ñaïi Kinh ñang chæ huy, khoâng theå ñieàu duïng ñöôïc thì haõy boá trí doïc theo bieân giôùi, ñeå cho thanh theá theâm maïnh meõ. Ngaøy Quyù Muøi (26 thaùng Gieâng naêm Kyû Daäu) Toân Só Nghò taâu leân: Ngaøy moàng saùu thaùng Gieâng, taïi soâng Thò Caàu, tình hình trieät binh xin ñöôïc taâu leân roõ raøng nhö sau. Ñang luùc chæ huy quan binh ruùt veà, cuøng vôùi boïn phoù töôùng Khaùnh Thaønh moät maët lo lieäu binh só, moät maët doø thaùm nghe ngoùng tin töùc caùc ñeà traán. Ngaøy moàng chín thaùng Gieâng veà ñeán Laïng Sôn ñoùng quaân laïi. Coù gia nhaân cuûa ñeà ñoác Höùa Theá Hanh, mang aán trieän ñeà ñoác tôùi nôi cuûa thaàn. Hoûi ra môùi hay vaøo sôùm ngaøy moàng naêm, Höùa Theá Hanh bò giaëc taán coâng caét ñöùt loái veà, neân môùi sai y ñem aán trieän chaïy ra tröôùc, coøn Höùa Theá Hanh cuøng vôùi caùc töôùng ñaùnh vôùi quaân giaëc. Gia nhaân cuûa toång binh Nam AÙo Tröông Trieàu Long treân ñöôøng gaëp thaàn cuõng baùo caùo raèng chuû y bò giaëc vaây cuøng vôùi tham töôùng Döông Höng Long ra söùc xung saùt, quaân giaëc khoâng choáng noåi neân ñaõ phaù ñöôïc voøng vaây maø ra. Ngôø ñaâu quaân giaëc quaù ñoâng, coù raát nhieàu voi, töø caùc nôi xoâng ñeán. Tröông Trieàu Long, Döông Höng Long hai ngöôøi bò thöông naëng, chaïy ñeán bôø soâng thì cheát. Laïi theo nhö binh ñinh khai raèng chính maét [hoï] thaáy tham töôùng Vöông Tuyeân, haäu boå(2) tham töôùng Anh Laâm, haäu boå du kích Minh Truï, bò cheát trong khi gieát giaëc. Coøn nhö ñeà ñoác Höùa Theá Hanh, toång binh Thöôïng Duy Thaêng, töø khi bò giaëc caét maát ñöôøng, hai ngöôøi khoâng coøn chieáu coá cho nhau ñöôïc nöõa neân cuõng bò gieát roài. Boïn giaëc thaät laø ngang ngöôïc, caøn rôõ.(3) Thaàn trôïn maét döïng toùc, töùc giaän bieát laø chöøng naøo, chæ haän khoâng ñuû naêng löïc baûo hoä [töôùng só], treân phuï loøng uûy nhieäm cuûa hoaøng thöôïng, toäi khoâng theå naøo troán traùnh ñöôïc. Boïn giaëc e sôï ñaïi binh [quaân Thanh] quay trôû laïi neân ñoùng suoát moät daûi soâng Thoï Xöông. Thaàn ôû bôø soâng quan saùt, binh ruùt ñöôïc veà thì quaù nöûa ñaõ moûi meät, neáu ñoùng quaân ôû Laïng Sôn laâu, e raèng quaân giaëc seõ doø bieát ñöôïc hö thöïc theá naøo, khoâng ñuû ñeå cho quaân uy traùng thònh [seõ laøm quaân xuoáng tinh thaàn]. Thaønh thöû ñeán ngaøy möôøi moät thì daãn binh ñeán Nam Quan, tra ñieåm soá binh só nhaäp quan hieän nay ñöôïc ba nghìn maáy traêm ngöôøi. Soá coøn laïi ñang luïc tuïc keùo veà. Thaàn ngay hoâm ñoù xem xeùt nhöõng ngöôøi bò thöông, caùc loaïi khí giôùi. Nhöõng ngöôøi yeáu ñuoái thì cho traû veà baûn doanh, coøn ngöôøi khoûe maïnh coù theå duøng ñöôïc, phaân chia ra caùc cöûa quan, vaø caùc doanh ôû gaàn bieân aûi. Laïi ñieàu ñoäng theâm moät nghìn binh só coù söùc löïc, hieäp ñoàng [vôùi binh só ñang coù] thuû ngöï. Tuaàn phuû Toân Vónh Thanh hieän nay ñang ôû traán Nam Quan troâng lo moïi vieäc, coù cho thaàn hay bieát laø Leâ Duy Kyø ñaõ tieán quan. Coøn meï y treân ñöôøng phaûi beá chaùu laån troán trong daân chuùng neân hieän giôø chöa tôùi ñöôïc. Ngoaïi tröø caùc töôùng tieán quan sau ñoù ñöôïc leänh chæ huy caùc quaân só trôû veà, phaân chia ra boá phoøng caùc quan aûi, soá coøn laïi xin ñeå cho thaàn tra xeùt xem
111 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 tình hình bò saùt haïi nhö theá naøo, roài seõ taâu leân sau. Thaàn cuõng xem laïi Leâ Duy Kyø nay ñaõ chaïy vaøo noäi ñòa [ñaát Trung Hoa], thaáy y khoâng theå phaán chaán leân ñöôïc, daãu sau naøy coù khaéc phuïc ñöôïc ñaát An Nam thì Leâ Duy Kyø cuõng khoù maø ñöôïc phieân phong [phong laøm phieân thuoäc]. Coøn nhö toâng toäc vaø boài thaàn cuûa y, khi thaàn ñeán Leâ thaønh, laäp töùc cho goïi ñeán quaân doanh, giaûng luaän veà ñaïo trò nöôùc vaø vieäc phoøng ngöï, nhöng khoâng thaáy moät ngöôøi naøo coù theå phoø giuùp quoác vöông, xem ra hoï Leâ khoâng coù theå trung höng ñöôïc nöõa roài. Leâ Duy Kyø caàu khaåu vôùi thaàn, chæ mong ñöôïc hoaøng thöôïng cho côm aên aùo maëc, lo vieäc thôø cuùng toå tieân laø ñuû. Coøn nhö ñaát Quaûng Nam [noùi chung xöù Ñaøng Trong] ñöôøng saù xa xoâi, binh löông tieáp teá raát khoù, cho neân quaû nhö lôøi daïy cuûa thaùnh thöôïng chính löông thöïc laø moät keû ñòch, khoâng phaûi deã maø hoaøn thaønh ñöôïc. Thaàn cuõng tra xeùt caùc thoân xoùm ñaát di [ngöôøi Taøu coi ta laø man di], moãi khi thaáy quaân ta ñi ngang qua, laäp töùc troán traùnh maát bieät, xem ra khoù coù theå [ñoøi hoï] tieáp teá. Vaäy ngaång xin hoaøng thöôïng chuaån y cho leänh chia binh tieãu tröø, Ñieàn [Vaân Nam] Vieät Taây [Quaûng Taây] hai ñöôøng, ñaùnh vaøo loøng ñòch [töùc ñaùnh vaøo Thaêng Long laø nôi troïng yeáu nhaát], Phuùc Kieán - Vieät Ñoâng [Quaûng Ñoâng] hai ñöôøng, taán coâng vaøo saøo huyeät [töùc theo ñöôøng bieån ñaùnh vaøo Phuù Xuaân], nhö theá thì vaán ñeà ñöôøng saù xa xoâi, binh löông khoán khoù kia khoâng caàn phaûi ñieàu ñoäng theâm binh lính nöõa, khoâng ñaùnh maø ñòch cuõng vôõ tan. Coøn nhö chæ coù moät ñöôøng, thaät chaúng khaùc naøo roi daøi nhöng ñaùnh khoâng tôùi, lo caû phía tröôùc laãn phía sau. Ñaây laø yù kieán thaáp keùm cuûa thaàn xin tình thöïc maø trình baøy. Thaàn ñang ñònh boû taáu thö vaøo hoäp phong laïi thì nghe tin meï cuûa Leâ Duy Kyø beá chaùu nhoû cuøng vôùi tuøy toøng chaïy ñöôïc ñeán cöûa quan. Thaàn uûy nhieäm cho tuaàn phuû Toân Vónh Thanh cho ngöôøi ñöa hoï ñeán Nam Ninh cuøng an saùp moät nôi vôùi Leâ Duy Kyø. Cuøng ngaøy Toân Só Nghò laïi taâu leân: AÁn trieän cuûa ñeà ñoác Quaûng Taây giao laïi cho thaàn hieän ñaõ ñöa cho toång binh tieàn nhieäm Taû Giang traán laø Thöông Baûo, [Thöông Baûo] voán ñaõ ñöôïc aân cuûa hoaøng thöôïng chuaån ñieàu ñoäng laøm toång binh traán Trieàu Chaâu, Quaûng Ñoâng nhöng chöa ñeán nhieäm sôû. Thaàn ñaõ giao coâng vieäc ñeà ñoác Quaûng Taây cho Thöông Baûo taïm xöû lyù. Chöùc vuï ñeà ñoác Quaûng Taây hieän khuyeát, xin hoaøng thöôïng haï chæ boå nhieäm. Cuøng ngaøy Toân Vónh Thanh laïi taâu: Xeùt hoûi caùc quan quaân lieân tieáp trôû veà noäi ñòa trong nhöõng ngaøy qua thì hoï coù khai theâm raèng. Vaøo ngaøy moàng ba moàng boán [thaùng Gieâng], quaân giaëc sau khi bò quan quaân ñaùnh cho thua to, tan roài tuï hoïp quay laïi, vaây kín boán phía doanh traïi cuûa toång binh Tröông Trieàu Long. Quaân giaëc phaûi ñoâng ñeán vaøi vaïn ngöôøi, keøm theo laø hoûa phaùo vaø voi [xuaát hieän] ôû khaép moïi nôi, tieán leân nhö ong, theá thaät hung haõn. Saùng sôùm ngaøy moàng naêm, ñeà ñoác Höùa Theá Hanh thaáy quaân ít khoâng theå ñòch noåi soá ñoâng, sai ngöôøi ñem aán trieän vöôït soâng, [coøn mình] cuøng vôùi
112 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 toång binh Tröông Trieàu Long, tham töôùng Döông Höng Long, Anh Laâm, du kích Minh Truï, cuøng chieán ñaáu maø cheát. Coøn phoù töôùng Vöông Tuyeân, gieát giaëc raát nhieàu, sau cuøng kieät löïc cuõng bò gieát. Caùc töôùng laõnh coøn laïi cuõng bò quaân giaëc xoâng leân caét ngang, ngöôøi noï khoâng lieân laïc ñöôïc vôùi ngöôøi kia. Khi ñoù toång ñoác ñaõ vöôït [voøng vaây] ra ñöôïc, chaàm chaäm ruùt, taïi caùc soâng Phuù Löông, Thò Caàu, laàn löôït ñoùn vaø baûo veä quan binh trôû veà. Thaàn tra xeùt trong hai ngaøy caùc quan binh tieán quan, coù ñeán hôn ba nghìn ngöôøi. Thaàn cuøng vôùi toång binh Taû Giang traán Löu Caûnh Xöông xem xeùt, kieåm ñieåm. Nhöõng ngöôøi beänh taät hay bò thöông, laäp töùc cho trôû veà doanh traïi ñieàu döôõng. Nhöõng ngöôøi tinh löïc, traùng kieän thì ñöôïc giöõ laïi ñeå chia ra caùc quan aûi, chung nhau phoøng giöõ. Cuõng nghe quan toång ñoác hieän ñang truù ñoùng ôû Laïng Sôn, moät ngaøy seõ trôû vaøo trong quan aûi. Cuøng ngaøy OÂ Ñaïi Kinh taâu raèng: Ngaøy moàng ba thaùng Gieâng, nghe tin dö ñaûng cuûa teân giaëc tröôùc ñaây boû troán laø Ngoâ Sô [töùc Ngoâ Vaên Sôû] chöøng vaøi traêm ngöôøi, quay laïi toan cöôùp thoân traïi, nhaân vì chöa doø xeùt ñöôïc xem coù thöïc hay khoâng, neân chöa veà ñöôïc ñeán Baïch Haø. Ngaøy moàng boán, luùc giôø Tî, Toân Só Nghò ra leänh ñieàu ñoäng quaân Vaân Nam, thaàn laïi göûi theâm leänh thuùc giuïc. Sôùm ngaøy moàng naêm, thaàn cöôõi ngöïa ñeán bôø soâng, thaùm thính tình hình Leâ thaønh [kinh ñoâ Thaêng Long], thaáy caàu phao baèng tre treân soâng Phuù Löông ñaõ bò ñöùt chìm maát roài, bôø beân kia löûa chaùy khaép nôi, tieáng suùng ñaõ ngöøng, Leâ thaønh ñaõ hoaøn toaøn bò giaëc chieám maát. Nghó laïi thaáy quaân Ñieàn vaøo saâu [trong ñaát An Nam] hôn ba möôi traïm, ñöôøng phía sau thuûy cuõng nhö boä ñeàu cheânh veânh. Coøn nhö soá binh toång ñoác Phuù Cöông ñang chæ huy taïi bieân giôùi [Trung Hoa - An Nam], cuõng chæ coù taùm traêm ngöôøi, caùch ñaây raát xa, khoù coù theå ñoùng ñôn ñoäc moät choã. Thaønh ra thaàn ñaõ ñem quan quaân trieät hoài, ñeán ngaøy moàng chín taát caû seõ ñeán Tuyeân Quang, tra xeùt thaáy ñòa phöông naøy ôû raûi raùc, khoù coù theå thuû ngöï.(4) Hieän nay thaàn ñaõ cuøng vôùi phoù töôùng Ñònh Truï, ñöa quaân veà ñeán bieân giôùi An Nam, vaø ñaõ gaëp toång ñoác Phuù Cöông cuøng baøn thaûo lo lieäu moïi vieäc. Kính xin hoaøng thöôïng ban chæ ñeå tuaân haønh. Cuøng ngaøy Phuù Cöông taâu leân: Ngaøy 11 thaùng Gieâng, luùc giôø Hôïi, thaàn nhaän ñöôïc traùt cuûa ñeà ñoác OÂ Ñaïi Kinh göûi ñeán, bieát ñöôïc raèng taëc phæ ôû An Nam ñaõ chieám laïi Leâ thaønh, thaàn thöïc heát söùc kinh haõi thoáng haän. Coøn quaân Ñieàn [Vaân Quyù] thì ñaõ ñöôïc OÂ Ñaïi Kinh taâu leân roõ raøng laø ñaõ daãn binh veà ñoùng ôû bieân giôùi [Trung Hoa - An Nam], hieän ñaõ ñi qua khoûi Tuyeân Quang roài, caùch Leâ thaønh cuõng xa. Hieän taïi quan quaân Vieät Taây [Quaûng Taây], ñaõ trôû laïi chænh teà ñeå tieán hay chöa, thaàn coøn ñang nghe ngoùng. Theá nhöng binh só do ñeà ñoác OÂ Ñaïi Kinh chæ huy, chæ coù hôn ba ngaøn ngöôøi, tính goäp caû vôùi soá binh phaân ra ñeå phoøng giöõ bieân giôùi caùc nôi, thì cuõng chæ khoaûng naêm ngaøn ngöôøi, binh löïc xem ra ñôn baïc, neáu
113 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 ñoùng binh chô vô ôû ngoaøi bieân aûi, ñöôøng saù raäm raïp, cöù tình hình hieän nay maø xeùt, quaû thöïc khoâng theå naøo yeân loøng ñöôïc. Thaàn suy ñi tính laïi, chi baèng ñem taát caû quan binh, taïm thôøi trieät hoài veà trong noäi ñòa. Hieän taïi ñaõ truyeàn vaên cho OÂ Ñaïi Kinh, laäp töùc ñem binh ruùt veà. Coøn caùc löông traïm töø Tuyeân Quang trôû ñi thì caùc binh só ñoùng giöõ haõy thu doïn ñem veà ngay khoâng ñöôïc chaäm treã. Neáu coù löông thöïc dö thöøa thì phaûi ñieàu ñoäng daân phu mang theo veà, khoâng ñöôïc boû soùt. Coøn nhö Ñoâ Long coù ñöôøng thoâng vôùi Höng Hoùa, Sôn Taây quaû laø yeáu khu phía sau, thaàn tröôùc ñaây ñaõ töøng ñeán Ñoâ Long ñeå laïi hai traêm binh só phoøng thuû nôi ñoù. Baây giôø ñaïi binh quay trôû veà, ñöôøng phía sau laïi caøng phaûi phoøng thuû cho nghieâm nhaët neân ñaõ göûi traùt ñeán toång binh Khai Hoùa Toân Khôûi Giao haõy laáy vaøi traêm binh só ñang ñoùng ôû Maõ Baïch [teân moät cöûa aûi thoâng qua Trung Hoa] ñöa ñeán Ñoâ Long ñeå traán giöõ, tuaàn phoøng haäu loä. Thaàn chôø OÂ Ñaïi Kinh tôùi ñöôïc An Bieân, khi ñoù seõ cuøng khôûi trình, saép xeáp oån thoûa quan binh, nhaân phu taát caû trôû veà quan noäi. Xin taâu leân. Thöôïng duï noäi caùc vieát: Boïn thoå muïc An Nam Nguyeãn Hueä, daáy binh noåi loaïn, Leâ Duy Kyø vì theá maø bò ñuoåi ñi, laån troán trong daân gian, khoâng coù ñöôïc moät thöôùc ñaát. Hoï haøng thaân thuoäc phaûi phaân ly tan taùc, goõ cöûa quan caàu cöùu. Traãm vì An Nam thaàn phuïc thieân trieàu ñaõ hôn moät traêm naêm, raát laø cung kính nhu thuaän, nay bò thoå muïc soaùn ñoaït, meï vaø vôï ñích thaân ñeán ñaây toá giaùc, neáu nhö boû ngoaøi tai khoâng lyù tôùi, thì ñaâu coøn gì laø ñaïo lo ñeán söï toàn vong [ñoái vôùi nöôùc nhoû] cuûa thieân trieàu nöõa. Vì theá ta môùi ra leänh thu nhaäp gia quyeán cuûa y saép xeáp cho yeân [vieäc aên ôû]. Laïi ra leänh cho toång ñoác Toân Só Nghò ñeán Quaûng Taây ñeå gaàn guõi [deã vieäc] truø bieän. Caùc traán muïc cuøng xöôûng daân nöôùc An Nam nghe theo hòch duï cuûa Toân Só Nghò ñeàu höôûng öùng, nguyeän ñi tröôùc ñeå laøm tieàn ñaïo. Vieân toång ñoác vai mang troïng nhieäm neân daâng bieåu xin töï mình thoáng binh xuaát quan, traãm thaáy yù ñoù thöïc chính ñaùng, neân ñaõ giaùng chæ thuaän cho. Vieân toång ñoác cuøng ñeà ñoác Höùa Theá Hanh xuaát quan roài, maáy laàn taâu leân vieäc thaéng traän, chöa ñaày moät thaùng ñaõ thu phuïc ñöôïc Leâ thaønh, laïi phong Leâ Duy Kyø laøm quoác vöông, thaønh coâng nhö theá thaät laø mau choùng. Traãm thaáy Toân Só Nghò lo lieäu vieäc naøy, vì coù quan heä ñeán theå thoáng lo vieäc toàn vong nöôùc nhoû cuûa thieân trieàu, coâng lao aáy thaät lôùn thay. Trong caùc ñaïi thaàn ngöôøi Haùn, coù y laø [vaên voõ] toaøn taøi, coù theå vì quoác gia maø ñem binh ñi toû loä uy löïc, laïi raûi aân xuoáng khaép nôi ñeå ñeán dò vöïc cuõng ñöôïc höôûng. Ñeå töôûng leä neân khi tin ñöôïc taâu leân, traãm lieàn giaùng chæ thaêng Toân Só Nghò leân töôùc coâng, laïi thöôûng cho choûm muõ coù ñính hoàng baûo thaïch. Höùa Theá Hanh cuõng ñöôïc phong töû töôùc(5) ñeå thöôûng coâng lao. Nghó laïi An Nam voán nhieàu chöôùng leä, cho neân binh phu soá ñoâng, neáu ôû ñaát naøy laâu ngaøy, laïi laø moät nöôùc nhoû môùi döïng leân, quaû coù nhieàu baát tieän.
114 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Huoáng chi An Nam tuy laø moät nöôùc nhoû, nhöng hoï Leâ laäp quoác ñaõ laâu, vieäc höng pheá chöa haún ñaõ khoâng do khí soá. Leâ Duy Kyø laïi laø ngöôøi heøn yeáu, voâ naêng, khoâng coù khaû naêng daáy leân ñöôïc, xem ra hoaëc giaû trôøi ñaõ gheùt hoï Leâ, khoâng coøn phuø hoä nöõa. Traãm xöa nay lo lieäu coâng vieäc, khoâng chuyeän gì maø khoâng thuaän theo trôøi, neân ñaõ giaùng chæ, baûo Toân Só Nghò mau mau trieät binh. Toång ñoác kia ví nhö tuaân theo chæ tröôùc, laäp töùc quay veà, tính ra thì luùc naøy cuõng ñaõ tieán quan. Theá nhöng vì ñaõ laàn löõa ñeán hôn moät thaùng, ñeå ñeán khi Nguyeãn Hueä nhaân dòp ñoù maø quay laïi. Cuõng do Toân Só Nghò mong töôûng boïn Nguyeãn Hueä [roài seõ] xuaát hieän ñeå ñaàu haøng, hoaëc seõ bò ngöôøi ta baét troùi giaûi ñeán, haù khoâng phaûi coù yù tham coâng neân môùi xaûy ra vieäc ngoaøi yù muoán. Traãm thaáy vieäc naøy Toân Só Nghò khoâng theå naøo khoâng coù loãi. Huoáng chi Nguyeãn Hueä ñaõ boû chaïy roài laïi tuï taäp binh só quay laïi quaáy nhieãu Leâ thaønh, taát vieäc chieâu moä chaúng phaûi chæ trong sôùm toái, vieäc naøy chöa haún chæ töø boïn giaëc maø ra, chaéc taïi Leâ thaønh coù quaân phaûn traéc, thaáy Nguyeãn Hueä leùn keùo ñeán neân chaïy theo phuï hoïa, neân môùi coù theå ñoâng nhö kieán nhö ong. Toân Só Nghò ôû ñaáy sao khoâng löu taâm xem xeùt, döï phoøng vaø boá trí, ñeå ñeán khi giaëc keùo ñeán nôi môùi tính vieäc ngaên chaën, tôùi luùc phuø kieàu ñöùt ngang, laøm toån haïi quan binh. Nhö theá haún laø vì Toân Só Nghò sau khi thaønh coâng, trong loøng coù yù töï maõn, neân vieäc tính toaùn xa khoâng ñuû môùi bò vaáp ngaõ. Theá nhöng xeùt veà tình tieát thì coù khaùc vôùi keû coù yù thaát ngoä, hoaëc vì tham coâng töï maõn, môùi maát ñeà traán caùc vieân ñaïi töôùng khoâng chæ rieâng mong ñöôïc thöôûng nhieàu. Cho neân neáu nhö löu giöõ laøm toång ñoác Löôõng Quaûng thì uy voïng ñaõ toån haïi roài, khoâng coøn ñuû uy tín ñeå traán aùp bieân cöông, khoâng phaûi laø ñaïo baûo toàn thanh danh cho vai troø vieân toång ñoác. Traãm ñoái vôùi coâng lao cuõ cuûa thaàn töû, khoâng chuyeän gì khoâng xeùt xem coù ñuû quyeàn haønh maø laøm khoâng. Vieäc thu phuïc Leâ thaønh thöïc hieän mau choùng, oån thoûa thì laäp töùc thi aân ngay. Tuy toång ñoác ñoù ñaõ daâng thö heát söùc töø choái nhöng chöa chaáp thuaän. Nay vieân toång ñoác kia coù choã thaát baïi thì cuõng nhö chöa töøng ñöôïc phong thöôûng. Nhöõng vieäc tröôùc ñaây Toân Só Nghò ñöôïc phong coâng töôùc hay muõ gaén hoàng baûo thaïch, nay thu hoài taát caû, ra leänh [cho y] veà kinh ñoâ ñeå chôø boå duïng sau. Chöùc vuï toång ñoác Löôõng Quaûng hieän khuyeát, traãm ñaõ giaùng chæ cho Phuùc Khang An ñeán thay theá. Phuùc Khang An nhaän ñöôïc chæ naøy, laäp töùc phaûi ñeán ngay traán Nam Quan nhaän nhieäm vuï. Tröôùc khi Phuùc Khang An ñeán thì Toân Só Nghò taïm nhaän trieän [toång ñoác Löôõng Quaûng], truù ñoùng taïi traán Nam Quan ñôïi cho Phuùc Khang An ñeán roài giao laïi roài seõ khôûi haønh trôû veà kinh ñoâ. Coøn töôùc töû cuûa Höùa Theá Hanh, tuy ñöôïc thöôûng cuøng moät luùc vôùi Toân Só Nghò nhöng vieân ñeà ñoác kia ñaõ töû traän roài, quaû thöïc ñaùng thöông [neân khoâng baét toäi]. Coøn vieäc trieät binh thì y chæ nghe Toân Só Nghò saép xeáp, Höùa Theá Hanh khoâng can thieäp tôùi. Töôùc töû cuûa y nay cho con y ñöôïc thöøa taäp. Toång binh Thöôïng Duy Thaêng, Tröông Trieàu Long, tham töôùng Döông Höng Long, Vöông Tuyeân, Anh Laâm, du kích Minh Truï vì caàu phao bò ñöùt
115 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 khoâng qua soâng ñöôïc, gieát giaëc cheát traän seõ theo nghò luaän maø phuû tuaát. Toång binh Lyù Hoùa Long tuy vì tröôït chaân rôi xuoáng nöôùc cheát ñuoái, nhöng xeùt ra cuõng cheát vì chuyeän trieàu ñình, neân cuõng chieáu theo vieäc traän vong maø xeùt ñeå höôûng töû tuaát. Nhöõng quan binh khaùc chöa [veà] qua cöûa quan ñöôïc thì ñeå vieân toång ñoác tra xeùt cho roõ raøng roài seõ chieáu theo ñaúng caáp maø cho höôûng töû tuaát. Vieäc naøy cuõng do Toân Só Nghò tham coâng neân ôû laïi laâu, khoâng tuaân theo duï chæ maø trieät binh cho sôùm, ñeå ñeán noãi sinh ra bieán ñoäng ngoaøi yù muoán. Caùc vieân ñaïi töôùng ñeà ñoác, toång binh cuõng vì caàu ñöùt neân khoâng chaïy veà ñöôïc, ñeán noãi töû traän. Theá nhöng Nguyeãn Hueä chæ laø moät thoå muïc An Nam, chieám cöù Leâ thaønh ñeå binh cuûa thieân trieàu phaûi sang ñaùnh deïp, maáy laàn bò ñaùnh cho thua chaïy roài laïi leùn luùt chieâu taäp ñeán quaáy nhieãu laøm cheát quan binh, toäi ñoù thöïc laø lôùn. Nay ñang luùc muøa xuaân, xöù ñoù laø vuøng chöôùng leä, khoâng tieän cho vieäc keùo ngay quaân sang ñeå hoûi toäi. Vaäy nay truyeàn cho caùc toång ñoác, tuaàn phuû vuøng bieân giôùi, caùc doanh binh bieàn, kíp thôøi thao dieãn, chuaån bò löông höôùng ñaày ñuû, chôø ñôïi ñieàu khieån, chuaån bò vieäc chinh thaûo. Lôøi taâu cuûa ñaïi thaàn: Boïn thaàn kính caån taâu leân. Hoï Leâ nöôùc An Nam. Nhôø coù thieân binh deïp loaïn maø ñònh ñöôïc nöôùc, laäp laïi toâng mieáu. Theá maø vöøa nghe thaáy Nguyeãn Hueä tuï taäp binh chuùng keùo ñeán, ñaõ kinh hoaøng thaát taùn, nghe tin boû chaïy, u toái nhö theá quaû thaät ñaùng traùch. Coøn nhö toång ñoác ñaïi thaàn khoâng tuaân chieáu chæ ñeå sau khi thaéng traän sôùm keùo quaân veà, daây döa laâu ngaøy, khoâng döï lieäu ñöôïc nhöõng vieäc caàn phaûi ñeà phoøng khieán cho baày ong ñaùm kieán, ñöôïc theå nhaân choã sô hôû maø ñaùnh troäm. Ngöôøi gaùnh vaùc vieäc lôùn, quaû coù choã sai soùt. Hoaøng thöôïng chuùng ta ngay khi Toân Só Nghò thu phuïc ñöôïc Leâ thaønh roài, giaûi quyeát vieäc thaät choùng vaùnh, laäp töùc phong thöôûng, ôn ñöùc traøn khaép moïi ngöôøi. Theá nhöng baát ngôø vieäc xaûy ñeán, ñöôïc roài laïi maát, chaúng qua cuõng taïi tham coâng, khoâng phaûi coù yù thaát ngoä. Vì theá neân hoaøng thöôïng ñaõ giaùng chæ trieät hoài töôùc coâng. Hôn nöõa uy voïng cuõng ñaõ toån haïi, khoâng theå giöõ vai troïng thaàn bieân cöông ñöôïc nöõa. Coøn nhö Höùa Theá Hanh anh duõng chieán ñaáu maø boû maïng, nhöõng töôùc ñaõ ñöôïc phong nay gia aân cho con chaùu thöøa taäp. Caùc baày toâi coâng toäi quyeàn haønh, vieäc naøo cuõng thaät laø xaùc ñaùng, quaû thöïc thaùnh thieân töû ñaïi trung chí chính, tuyeät ñoái khoâng coù thaønh kieán chuùt naøo. Laïi thöôïng duï noäi caùc nhö sau: Toân Só Nghò hieän ñaõ veà kinh chôø boå duïng coøn Phuùc Khang An thì ñaõ ñieàu ñoäng boå nhieäm laø toång ñoác Löôõng Quaûng. Nguõ Thaäp Naïp naêm ngoaùi môùi ñöôïc thaêng leân tuaàn phuû, tuy tö caùch [noùi veà khaû naêng, khoâng phaûi ñaïo ñöùc nhö nghóa tieáng Vieät] cuõng coøn noâng nhöng ôû ñaát Maân ñaõ laâu neân raát quen thuoäc vôùi xöù naøy. Chöùc vuï toång ñoác Maân Trieát nay thieáu neân boå duïng Nguõ Thaäp Naïp ñaûm nhieäm.
116 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Laïi thöôïng duï noäi caùc nhö sau: Chöùc vuï ñeà ñoác Quaûng Taây hieän khuyeát. Nay boå nhieäm Haûi Loäc vaøo chöùc vuï naøy. Toång binh Taû Giang traán hieän khuyeát. Nay boå nhieäm Phoå Caùt Baûo vaøo chöùc vuï naøy. Thöôïng meänh Quaân Cô ñaïi thaàn truyeàn duï cho Toân Só Nghò Laàn naøy Nguyeãn Hueä quay trôû laïi quaáy nhieãu, Leâ Duy Kyø nghe tin chaïy tröôùc, [khieán cho] daân trong nöôùc An Nam hoaûng loaïn, tình theá khaån tröông laøm cho quan binh bò caét ñöùt. Caùc ñeà ñoác toång binh töôùng laõnh, haàu heát ñeàu toån thaát. Vieäc naøy xaûy ra thaät mau choùng [baát ngôø], ít khoâng choáng ñöôïc vôùi soá ñoâng, chaúng phaûi laø do Toân Só Nghò ñieàu ñoäng sai traùi [maø thaønh nhö theá]. Nay ñaõ thu hoài töôùc coâng vaø choûm muõ coù gaén hoàng baûo thaïch, tröøng trò nhö theá cuõng ñuû. Ñuùng ra thì vaãn coù theå giöõ laïi chöùc toång ñoác nhöng traãm nghó laïi cho Toân Só Nghò, thaân laøm ñaïi thaàn thoáng laõnh quan binh, khoâng bieát döï truø ñeà phoøng, laïi khoâng tuaân chæ sôùm trieät hoài quan binh, ñeå ñeán noãi xaûy ra bieán coá ngoaøi yù muoán khieán cho ñeà traán caùc ñaïi töôùng haàu heát phaûi cheát traän, uy voïng vì theá hao toån raát nhieàu. Neáu nhö vaãn ñeå cho cai trò moät vuøng ñaát lôùn, thì khi goïi khoâng coù ngöôøi thöa [yù noùi ra leänh khoâng coù ai tuaân theo], neân traãm ñaõ giaùng chæ sai Phuùc Khang An ñieàu ñoäng sang laøm toång ñoác Löôõng Quaûng, coøn Toân Só Nghò veà kinh chôø boå duïng. Sau naøy khi ñaõ ñeán kinh ñoâ seõ giao cho chöùc thöôïng thö. Toân Só Nghò laø ngöôøi coù khaû naêng, trong vai thöôïng thö seõ raát xuaát saéc, laø dòp baùo ñaùp loøng quyeán coá cuûa traãm. Traãm thaáy Toân Só Nghò voán laø quan vaên, chöa töøng lo vieäc quaân löõ, tröôùc ñaây thu phuïc Leâ thaønh [töùc Thaêng Long], giaûi quyeát vieäc ñaõ nhanh laïi oån thoûa, coâng lao raát nhieàu. Nay tuy ñöa binh trôû veà nhöng traãm khoâng trò toäi thaát luaät [quaân cô], traùi laïi coøn thöông xoùt. Theá nhöng Toân Só Nghò laø toång ñoác, khoâng theå coi nhö caùc traán töôùng ñöôïc, neáu nhö coù chuyeän gì sô saåy thì coù quan heä ñeán quoác theå, vieäc ñoù seõ raát khoù giaûi quyeát. Nöôùc ñoù [An Nam] ñöôøng saù hieåm trôû, neáu nhö Nguyeãn Hueä ôû caùc soâng Phuù Löông, Thò Caàu, döïa vaøo choã hieåm maø khaùng cöï, chaën ñöôøng veà cuûa quaân ta [quaân Thanh] thì Toân Só Nghò laøm sao coù theå phaù voøng vaây maø chaïy ñöôïc? Cuõng may Nguyeãn Hueä khoâng coù taøi, quan binh [nhaø Thanh] tuy bò thieät haïi nhöng khoâng ñeán noãi hoaøn toaøn bò chaën baét. AÂu cuõng laø trôøi cao phuø hoä. Traãm heát söùc khaâm phuïc vaø caûm taï. Vieân toång ñoác kia cuõng neân caûm kích thieân aân, ñöøng vì söï vieäc khoâng thuaän lôïi maø ñem loøng oaùn traùch. Vaäy haõy neân traán tónh, ñoùng ôû moät daûi traán Nam Quan, lo toan vieäc trieät binh vaø tuaàn phoøng bieân aûi cho oån thoûa. Ñôïi khi Phuùc Khang An ñeán nôi thì noùi cho y bieát roõ moïi chuyeän roài giao vieäc ñeå veà kinh ñoâ. Coøn nhö neáu Toân Só Nghò luùc naøy ñaõ töø traán Nam Quan quay trôû veà Quaûng Taây roài môùi nhaän ñöôïc duï chæ naøy thì veà ñeán nôi lo lieäu moïi vieäc. Duø theá cuõng khoâng neân taâm mang yù loaïn maø khoâng theå heát loøng heát daï lo chuyeän yeáu vuï, phuï loøng öu aùi cuûa traãm. Toân Só Nghò ñaõ tra xeùt laïi vieäc trieät hoài quan binh roài taâu leân laø coù ba nghìn maáy traêm quan binh tröôùc sau luïc tuïc trôû veà. [Tröôùc ñaây] quan quaân ñeán Leâ thaønh toång coäng hôn
117 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 taùm nghìn baûy traêm ngöôøi, ngoaïi tröø soá ñaõ trôû vaøo trong quan aûi, laïi theâm luïc tuïc trôû veà cuõng ñeán hôn nghìn ngöôøi, vaäy haõy tra xeùt cho roõ raøng roài cöù thöïc maø taâu leân. Coøn saéc aán môùi ban cho Leâ Duy Kyø thì coù ñem theo nhaäp quan hay khoâng? Hay laïi maát ôû ñaâu roài? Vieäc ñoù xem xeùt cho minh baïch ñeå taâu leân. Coøn nhö phoù töôùng Khaùnh Thaønh, laø chaùu cuûa [Toân] Nguõ Phuùc, ñi theo quaân doanh, nhö vaäy tình hình ôû nôi ñaây aét laø am töôøng. Nay ñaõ ñi theo Toân Só Nghò trieät hoài, vaäy vieân phoù töôùng naøy haõy chaïy ngöïa hoûa toác veà kinh, ñeå ta tieän vieäc taän maët tra hoûi. Laïi thöôïng duï Quaân Cô ñaïi thaàn truyeàn cho Phuùc Khang An Hieän nay Toân Só Nghò taâu raèng Nguyeãn Hueä tuï taäp binh lính ñeán quaáy phaù Leâ thaønh. Boïn ñeà ñoác Höùa Theá Hanh ñeàu töû traän. Traãm ñaõ giaùng chæ ra leänh cho Toân Só Nghò veà kinh, ñem Phuùc Khang An ñieàu boå vaøo chöùc toång ñoác Löôõng Quaûng. Laàn naøy nöôùc An Nam coù tranh chaáp noäi boä, traãm nhaân Toân Só Nghò vai mang nhieäm vuï naëng neà laïi töï xin ñem binh xuaát quan tröø giaëc neân ñaõ baèng loøng. Vieân toång ñoác ñoù xuaát quan roài, maáy laàn thaéng traän, chöa ñaày moät thaùng ñaõ thu phuïc Leâ thaønh. Traãm thaáy daân tình An Nam laät loïng, maø Leâ Duy Kyø laïi laø keû nhuùt nhaùt baát taøi, neân ñaõ maáy laàn giaùng chæ duï cho sôùm sôùm trieät binh. Theá nhöng Toân Só Nghò coù yù tham coâng, khoâng tuaân lôøi laäp töùc quay veà, truù ñoùng nôi ñoù laâu ngaøy, khieán cho xaûy ra bieán coá ngoaøi yù muoán. Nguyeãn Hueä baát quaù chæ laø moät thoå muïc nöôùc An Nam, ngaøy nay nöôùc ta laïi toaøn thònh, neáu nhö taäp trung binh löïc cho huøng haäu, boán ñöôøng cuøng tieãu tröø, vieäc ñaùnh thaúng vaøo saøo huyeät [cuûa y] thì coù khoù gì ñaâu. Theá nhöng nöôùc naøy xöa nay nhieàu chöôùng leä, khoâng khaùc gì Mieán Ñieän, coù laáy ñöôïc ñaát cuõng khoâng boõ coâng giöõ, coù laáy ñöôïc daân cuõng khoâng boõ coâng cai trò, vieäc gì phaûi ñem binh maõ tieàn baïc löông thöïc cuûa Trung Quoác, tieâu phí vaøo choã noùng nöïc hoang lieâu voâ duïng nhö theá? Vieäc tieán binh tieãu tröø Nguyeãn Hueä, luùc naøy chaúng phaûi laø khoâng laøm ñöôïc, theá nhöng xeùt veà thieân thôøi, ñòa lôïi, nhaân söï ñeàu khoâng ñaùng laøm. Toân Só Nghò luùc naøy ñang bò thaát baïi, uy voïng ñaõ hao toån, khoâng tieän giöõ nhieäm vuï toång ñoác. Phuùc Khang An môùi ñaây bình ñònh giaëc phæ Ñaøi Loan, tieáng taêm vang doäi, nay ñem sang laøm toång ñoác Löôõng Quaûng, tröôùc heát haõy ñeán ñoùng ôû traán Nam Quan, [laøm sao] cho Nguyeãn Hueä nghe bieát raèng vì Toân Só Nghò thua traän neân ñaõ bò giaûi nhieäm, ñöa moät troïng thaàn ñaõ töøng quen vieäc binh nhung ñeán thay, aét laø phaûi lo vieäc keùo ñaïi quaân sang ñaùnh, ñeå cho y hoaûng sôï. Daân chuùng noäi ñòa moät daûi thaáy Phuùc Khang An ñeán, aét seõ coù choã nöông caäy, nhaân taâm vì theá maø traán ñònh. Phuùc Khang An ñeán traán Nam Quan roài, neáu nhö Nguyeãn Hueä nghe tieáng maø sôï haõi, ñeán cöûa quan taï toäi xin haøng, [khi aáy] Phuùc Khang An haõy lôùn tieáng traùch maéng, khoâng baèng loøng chaáp thuaän. Ñôïi ñeán khi y thaønh taâm sôï toäi chòu thua, xin xoû maáy laàn, luùc aáy seõ tuøy cô maø haønh söï ñeå hoaøn thaønh. NDC
118 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 CHUÙ THÍCH (1) Baùo caùo lieân quan ñeán traän ñaùnh ôû Thaêng Long tôùi tay vua Caøn Long sôùm nhaát laø ngaøy 25 thaùng Gieâng. Theo caùc taøi lieäu thì Toân Só Nghò chaïy veà Quaûng Taây ngaøy moàng 9 thaùng Gieâng, neáu vieát sôù taâu ngay thì thö ñi töø Quaûng Taây leân Baéc Kinh maát khoaûng 15 ngaøy. (2) Ngöôøi ñaõ ñuû ñieàu kieän nhöng coøn ñang chôø boå nhieäm chính thöùc. (3) Theo ñoaïn naøy thì caùc töôùng nhaø Thanh ñeàu cheát traän. Thaùnh vuõ kyù [Nguïy Nguyeân] laïi vieát laø vì Toân Só Nghò chaët ñöùt caàu neân caùc töôùng cheát ñuoái. Theo nhieàu lôøi khai khaùc nhau cuûa caùc tuø binh ñöôïc traû veà thì ña soá cheát traän, chính vì theá nhaø Thanh ñoøi truy cöùu ñeå ñem nhöõng ngöôøi gieát hoï ra trò toäi vaø laäp ñeàn thôø nhö nhöõng ñieàu kieän ñeå Nguyeãn Hueä ñöôïc phong vöông. (4) Tröôùc ñaây nhöõng taøi lieäu cuõ ñeàu cho raèng caùnh quaân Vaân - Quyù chöa ñeán kòp ñeå tieáp vieän cho ñaïi quaân. Thöïc ra, ngay ngaøy moàng moät Teát, OÂ Ñaïi Kinh vaø caùc töôùng ñaõ ñeán Thaêng Long hoäi kieán vôùi Toân Só Nghò vaø caùc caáp chæ huy maët ñoâng, ñöôïc ñoùn tieáp yeán aåm raát noàng haäu [chính laø chi tieát maø söû nöôùc ta vieát laø quaân Thanh aên chôi khoâng lo phoøng bò neân bò ñaùnh uùp]. Maõi ñeán toái moàng moät raïng saùng moàng hai khi nghe tin Nguyeãn Hueä ñang tieán ra, Toân Só Nghò môùi voäi vaøng sai Tröông Trieàu Long, Höùa Theá Hanh, Thöôïng Duy Thaêng... ra laäp phoøng tuyeán choáng ñôõ ñoàng thôøi göûi thö caàu vieän quaân Vaân Quyù ñeán tieáp tay. Ñoaïn naøy cho thaáy OÂ Ñaïi Kinh ñang ñoùng quaân caùch Thaêng Long khoâng xa nhöng thaáy theá nguy neân boû chaïy maø khoâng daùm xuoáng cöùu. Caùc chi tieát naøy söû gia Vieät Nam chöa thaáy ñeà caäp ñeán. (5) Naêm töôùc cuûa Trung Hoa laø coâng, haàu, baù, töû vaø nam. TOÙM TAÉT Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc laø taøi lieäu ñaày ñuû nhaát cuûa nhaø Thanh ghi laïi nguyeân uûy, dieãn tieán cuûa cuoäc xung ñoät vaø thoâng hieáu giöõa hai nöôùc Trung-Vieät töø giöõa naêm Maäu Thaân (1788) ñeán ñaàu naêm Taân Hôïi (1791). Quyeån XIII cuûa boä söû lieäu naøy ghi cheùp taáu thö cuûa caùc quan laïi ñòa phöông nhö Toân Só Nghò, Toân Vónh Thanh, Phuù Cöông, OÂ Ñaïi Kinh vaø 6 ñaïo saéc duï cuûa trieàu ñình nhaø Thanh veà traän chieán ñaàu naêm Kyû Daäu (1789). Tuy ñôn thuaàn chæ laø dieãn bieán töø phía Trung Hoa, trong ñoù khoâng ít söï kieän bò nhìn moät caùch chuû quan, tròch thöôïng theo quan ñieåm cuûa “thieân trieàu”, nhöng qua ñoù chuùng ta coù theå nhìn laïi caùc traän ñaùnh töông ñoái ñaày ñuû vaø chính xaùc, boå sung theâm nhieàu chi tieát quan troïng cho vieäc nghieân cöùu veà moät giai ñoaïn lòch söû haøo huøng cuûa daân toäc. ABSTRACT THE MILITARY ARCHIVES OF THE AN NAM CAMPAIGN (BY ORDER OF THE EMPEROR - KHAÂM ÑÒNH) Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc is the document of the Qing Dynasty that notes down completely the process of conflicts and friendship between China and Vietnam from the mid- 1788 (the Year of the Monkey) to the beginning of the year 1791 (the Year of the Pig). Volume XIII of this historical book writes down the reports of the mandarins serving in the occupied country such as Toân Só Nghò, Toân Vónh Thanh, Phuù Cöông, OÂ Ñaïi Kinh, and the six decrees of the Qing court concerning the war in 1789 (the Year of the Rooster). Though it is a one- sided document merely reflecting the Chinese point of view and necessarily it is subjective, representing the attitude of the “Heavenly Court”, through the work we can have a relative full and specific view of the relevant battles and can draw important details for research on a heroic historical period of the nation.